Nadzieja podstawowa

Nadzieja jest pojęciem wieloznacznym, które jest szczególnie obecne w teologii i filozofii, a także w obiegowej mądrości. We współczesnej psychologii jest ono rozumiane jako wielowymiarowa struktura poznawcza dotycząca pomyślnej przyszłości. W strukturze nadziei znajdują się następujące składniki: poznawczy, emocjonalny, temporalny, afiliatywny, sprawczy oraz ogólny (M. Oleniacz, 2016, s. 106). Nadziei jest nadawane także duże znaczenie w psychologii stresu, w której jest ona pojmowana jako siła witalna pozwalająca przetrwać w sytuacjach trudnych i ekstremalnych (J. F. Terelak, 2017, s. 408).

Nadzieja jest definiowana jako oczekiwanie realizacji własnych celów w obliczu wyzwań. Ma ona charakter prospektywny, czyli jest ukierunkowana na przyszłość i jest emocją przeciwstawną do strachu (E. Trzebińska, 2008, s. 96). Jest ona konstruktem blisko związanym z optymizmem, co wiąże się z jej poznawczym i emocjonalnym znaczeniem (E. Trzebińska, 2008, s. 97; A. Carr, 2009, s. 111). W koncepcji R. C. Snyder (2005, s. 73) siła nadziei wiąże się z osiągnięciem wartościowych celów, których osiągnięcie wymaga zdolności przemyślenia ścieżek prowadzących do realizacji celów.

Podstawą badań nad związkiem między nadzieją a radzeniem sobie ze stresem stały się dwa jej kluczowe pojęcia: myślenie zorientowane na poszukiwanie rozwiązań, a także myślenie zadaniowe. Teorią, do której odwołują się badacze poszukując tych związków jest teoria nadziei podstawowej (J. F. Terelak, 2017, s. 410). Twórcą pojęcia

nadziei podstawowej jest E. Erikson (1997, s. 259), zaś pojęcie to rozwinęli J. Trzebiński i M. Zięba (2003, s. 7) w oparciu o eriksonowskie rozumienie nadziei, jako jednej z ośmiu cnót ego. Pojęcie nadziei kształtuje się bardzo wcześnie w umyśle dziecka, które jest pierwszym jego osiągnięciem. Powstaje ona w wyniku rozwiązania konfliktu z pierwszej fazy rozwoju człowieka, pomiędzy podstawową ufnością i podstawową nieufnością. Rozwiązanie tego konfliktu jest pierwszym zadaniem, które staje przed dzieckiem, a jego rozwiązanie zależy od matki (E. Erikson, 1997, s. 259).

Badacze (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 6) definiują nadzieję podstawową jako ogólne przeświadczenie jednostki o sensowności i przychylności świata. Nadzieja podstawowa obok komponentu poznawczego, ma także komponent emocjonalny, ponieważ jednostka interpretuje zdarzenia i próbuje przewidzieć ich dalszy rozwój, a także przejawia wobec tych doświadczeń określone uczucia.

W skład nadziei podstawowej wchodzą następujące treści:

- przekonanie o porządku i sensowności świata, które wyraża się w przeświadczeniu o regularności i zależnościach przyczynowo - skutkowych świata, a także jego celowości, czyli poczuciu, że świat ma sens;

- świat jest przychylny ludziom, co wiąże się z wiarą i oczekiwaniem, że w świecie jest więcej dobra niż zła, zaś osobiste, najistotniejsze plany i wartości są do zrealizowania;

- sprawiedliwość świata – wyrażająca się w przekonaniu, że człowiek otrzymuje od niego to, na co zasłużył poprzez własne czyny (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 8).

Dzięki nadziei podstawowej jednostka potrafi się zmobilizować w okresie ważnych wydarzeń życiowych, a także w obliczu nowych wyzwań i nieznanych sytuacji. Natomiast w sytuacjach trudnych (tj. niepowodzenie, zachwianie ładu) przekonanie o sensowności i przychylności świata pozwala na odnalezienie innej perspektywy i sposobów poradzenia sobie (A. Kiwnik-Dahm, 2015, s. 26).

Nadzieja podstawowa pełni rolę predyktora konstruktywnych konsekwencji radzenia sobie ze stresem, w większym stopniu niż optymizm i wiara w siebie.

Zwiększa ona także adaptacyjność reakcji bezpośredniej na stres, ponieważ wpływa na pozytywność myślenia i pozytywność emocji wobec stresującej sytuacji (J. Terelak, 2017, s. 410). Badania nad studentami w kontekście kultury tureckiej wykazały, że studenci o wysokim poziomie nadziei mają lepszą ocenę poznawczą życia, zaś w trudnych sytuacjach wspomaga ona proces osiągania celów, a także istnieje silna korelacja pomiędzy nadzieją, a pozytywnymi uczuciami (A. Demirli, M. Türkman, R. S. Arik 2015, s. 610). Natomiast R. C. Synder (2005, s. 75) zwraca uwagę

na znaczenie nadziei w procesie zdobywania wiedzy. Studenci, którzy posiadają wyższy poziom nadziei byli w stanie więcej osiągnąć, ponieważ nie są rozproszeni negatywnymi myślami i deprecjonowaniem siebie, w przeciwieństwie do studentów o niskim poziomie tego zasobu (R. C. Synder, 2005, s. 75). Nadzieja jest również zasobem wewnętrznym związanym z podejmowaniem decyzji. Badania przeprowadzone wśród młodych dorosłych wykazały, że wyższy poziom samokrytycyzmu i prokrascynacji w zakresie podejmowania decyzji, są predyktorami niższego poziomu nadziei. Dlatego badacze R. McGarity-Palmer, S. Excell, J. R. Ferrari (2019, s. 12) wskazują na znaczenie treningu psychologicznego przyczyniającego się do wzrostu nadziei i obniżenia krytycznego spojrzenia na własną osobę, w celu podniesieniu efektywności funkcjonowania młodych dorosłych.

Na predykcyjną rolę nadziei podstawowej w doświadczeniu straty wskazuje S. Byra (2012, s. 118), ponieważ to przeświadczenie o sensowności, przychylności i uporządkowaniu świata pomaga w adaptacji do nieodwracalnej straty, poprzez mobilizowanie jednostki do poszukiwania nowych wyzwań życiowych.

Nadzieja jest więc istotnym zasobem radzenia sobie, który modyfikuje każdy element aktywności zaradczej jednostki, poprzez kształtowanie wzoru myślenia o sytuacji trudnej, stosowanych strategiach zaradczych i stopnia ich efektywności (S. Byra, 2012, s. 120). Nadzieja podstawowa wiąże się z możliwością czerpania większych korzyści z doświadczeń traumatycznych, ponieważ osoby odznaczające się wysokim poziomem nadziei podstawowej nie angażują się w coś, czego nie można zmienić, szybciej godzą się ze stratą starego ładu, a także szybciej przechodzą do budowania nowego ładu we własnym życiu. Pozwala ona również na odzyskanie kontroli w sytuacji zagrożenia życia (N. Ogińska-Bulik, 2013, s. 66).

Na rolę nadziei w procesie rehabilitacji osób z niepełnosprawnością wskazuje S. Kowalik (2018, s. 342). Przede wszystkim osoba z niepełnosprawnością nabytą intensywnie odczuwa w związku z nową sytuacją zdrowotną dwie emocje: strach o to, co się będzie działo w przyszłości, a także nadzieję, że pomimo trudności przyszłość okaże się obiecująca. Doświadczanie silnych i skrajnych emocji może powodować zmienność nastrojów, która jest przeżywana jako cierpienie. Dlatego tak istotne jest wzbudzenie w osobie z niepełnosprawnością poprzez proces rehabilitacji nadziei, która pomoże wzmocnić motywację do podejmowania wysiłku mającego na celu zaspokojenie najważniejszych dla niej potrzeb.

Do uruchomienia nadziei w procesie rehabilitacji konieczne są następujące warunki:

- określenie celu, jaki jest ważny dla osoby z niepełnosprawnością, - ustalenie regionu, w którym znajdują się te wartości i cele,

- ustalenie ścieżek dojścia do celu, a także strategii pokonywania barier, - podmiotowe zaangażowanie w realizację działania (S. Kowalik, 2018, s. 82).

Na znaczącą rolę nadziei w radzeniu sobie z niepełnosprawnością ruchową nabytą wskazują również badania empiryczne, które potwierdzają jej funkcjonalne właściwości w procesie godzenia się ze stratą wynikającą z utraty sprawności, zarówno w aspekcie poznawczym, jak i afektywnym (np. T. R. Elliott i in., 1991, s. 610;

P. Dorsett, 2010, s. 98). Badania nad osobami z niepełnosprawnością w zakresie nadziei prowadzone są również w oparciu o teorię nadziei podstawowej E. Eriksona. W świetle badań osoby z niepełnosprawnością ruchową, które wykazywały wyższy poziom nadziei podstawowej cechowały się również silniejszą tendencją do zadaniowego radzenia sobie. Natomiast u osób, które odznaczały się niskim poziomem przekonań na temat sensowności, ładu i przychylności rzeczywistości może kształtować się niewielka skłonność do rozwiązywania problemów, co może wiązać się z przeświadczeniem o złożoności sytuacji trudnych, a także niekorzystnych warunkach zewnętrznych (S. Byra, 2012, s. 376). W badaniach nad radzeniem sobie osób po urazie rdzenia kręgowego ustalono zależność pomiędzy nadzieją podstawową a zadaniowym radzeniem sobie, które wyraża się w koncentracji na problemie, a także akceptacji przeszkody w osiągnięciu ważnych dla osoby celów. Akceptacja nie wiąże się jednak z biernością, ale przyjęciem problemów jako źródła motywacji do podejmowania dalszych wysiłków. Nadzieja pełni więc rolę zasobu, który pomaga w odbudowaniu ładu życiowego po trudnym doświadczeniu, jakim jest nabycie i doświadczenie trwałej niepełnosprawności ruchowej (S. Byra, 2014, s 830). Szczególną rolę nadziei potwierdzają badania nad osobami z uszkodzeniem rdzenia kręgowego, w których poziom nadziei podstawowej różnicował badanych w zakresie reakcji przystosowawczych. Osoby z niskim poziomem tego zasobu są narażone na reakcje depresyjne, a także uwewnętrzniony gniew, zaś osoby o wysokim poziomie pozytywnych przekonań na temat świata prezentują niskie nasilenie reakcji nieprzystosowawczych (S. Byra, 2015b, s. 60). U badanych została ponadto stwierdzona silna korelacja pomiędzy poziomem nadziei podstawowej a satysfakcją z życia (S. Byra, 2015b, s. 63).

Jednocześnie w badaniach nad osobami z urazem rdzenia kręgowego oraz amputacją kończyn dolnych stwierdzono, że przekonanie dotyczące sprawiedliwości świata, a jednocześnie o niewielkiej życzliwości ludzi wiązało się z deprecjacją, nie zaś ze wzrostem traumatycznym (S. Byra, 2017b, s. 37). Natomiast w badaniach dotyczących wzrostu potraumatycznego u osób z niepełnosprawnością nabytą odnotowano znaczącą rolę nadziei podstawowej, w zakresie pozytywnych zmian wzrostowych, szczególnie w obrębie konstruktywnych przeobrażeń w percepcji siebie (S. Byra, 2015a, s. 34).

W wyniku uruchomienia nadziei osoba z niepełnosprawnością jest w stanie podejmować kolejne wysiłki, których celem jest aktywne uczestniczenie w życiu społecznym, a także radzić sobie ze skutkami różnych wydarzeń życiowych. Jednak na pozytywne efekty podejmowanych działań o charakterze zaradczym obok pozytywnych przekonań o sobie i świecie ma wpływ również otoczenie społeczne, które może być źródłem wsparcia społecznego.