Metoda badań, techniki i narzędzia badawcze

Zebranie materiału empirycznego zgodnego z celem projektu badawczego zorientowanego na określenie charakteru zależności między postrzeganiem własnej autonomii a zasobami radzenia sobie u studentów z niepełnosprawnością ruchową odbyło się metodą sondażu diagnostycznego, który dostarcza liczbowego opisu tendencji, postaw lub opinii występujących w populacji na podstawie wyłonionej z niej próby (J. W. Creswell, 2013, s. 161). Wybrana metoda badań spełniała założenia wynikające zarówno z przesłanek teoretycznych takich jak konieczność wykorzystania narzędzi badawczych spełniających kryterium trafności, rzetelności i obiektywności, jak również przesłanek praktycznych związanych z potrzebą dotarcia do populacji studentów z niepełnosprawnością ruchową studiujących w ośrodkach akademickich na terenie całego kraju.

Natomiast techniką badawczą było ankietowanie, które jest metodą zbierania danych ilościowych, polegającą na zorganizowanym zadawaniu pytań osobom badanym, zamieszczonych w kwestionariuszach. Pytania, wraz z wariantami odpowiedzi stanowią poszczególne pozycje kwestionariusza (K. Rubacha, 2008, s. 173).

W realizacji projektu badawczego wykorzystano następujące narzędzia badawcze:

1) Kwestionariusz Wpływu na Uczestnictwo i Autonomię (KWUA) w opracowaniu S. Byry i M. Dudy;

2) Mini-Cope - Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem C. S. Carvera w polskiej adaptacji Z. Juczyńskiego, N. Ogińskiej-Bulik;

3) Skala odczuć wobec własnej osoby i poczucia kompetencji (SLCS-R) R. W. Tafarodi, W. B. Swann w polskiej adaptacji M. Szpitalak i R. Polczyk;

4) Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES) R. Szwarzera, M. Jerusalema w polskiej adaptacji Z. Juczyńskiego;

5) Kwestionariusz Nadziei Podstawowej (BHI-12) J. Trzebińskiego i M. Zięby;

6) Skala Wsparcia Społecznego (SWS) K. Kmiecik-Baran;

7) Wielowymiarowa Skala Akceptacji Utraty Sprawności (WSAUS) (J. M. Ferrin, F. Chan, J. Chronister, C. Y. Chiu) polska adaptacja S. Byra;

8) Kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji.

Kwestionariusz Wpływu na Uczestnictwo i Autonomię (KWUA) w opracowaniu S. Byry i M. Dudy

Kwestionariusz jest adaptacją holenderskiego narzędzia o nazwie Impact on Participation and Autonomy Questionnaire (IPA) służącego do pomiaru wpływu niepełnosprawności na autonomię i uczestnictwo osoby z ograniczoną sprawnością ruchową. Głównym celem kwestionariusza jest poznanie subiektywnej oceny własnego życia dokonaną przez osobę z niepełnosprawnością, która może się różnić od opinii i diagnoz osób trzecich (M. Cardol i in., 2002, s. 1524). Narzędzie wydaje się mieć charakter uniwersalny na co wskazują jego adaptacje w krajach o różnych uwarunkowaniach kulturowych m.in.: Anglii (A. Sibley i in., 2006), Szwecji (M. Larsson-Lund i in., 2007), Tajlandii (J. Suttiwong i in., 2013), Chinach (L. Li i in., 2018), a także Polsce (S. Byra, M. Duda, 2019b).

Kwestionariusz Wpływu na Uczestnictwo i Autonomię (KWUA) obejmuje 5 podskal: Autonomia w domu (AD – 7 itemów), Autonomia poza domem (APD – 5 itemów), Relacje społeczne (AREL – 7 itemów), Rola w rodzinie (ARODZ – 7 itemów) oraz Praca i edukacja (APE – 6 itemów). Badany udziela odpowiedzi na 5-punktowej skali (0 – bardzo duże ograniczenia; 4 – bardzo małe ograniczenia). W realizacji niniejszego projektu badawczego wykorzystano szczegółowe kategorie składające się na Kwestionariusz Wpływu na Uczestnictwo i Autonomię (KWUA): Autonomia mobilności (A-M), Autonomia w pielęgnacji własnej (A-P), Autonomia w rodzinie (A-R), Autonomia finansowa (A-F), Autonomia spędzania czasu wolnego (A-WCz), Życie towarzyskie i kontakty interpersonalne (A-SP), Praca zawodowa i nauka (A-PN), Autonomia – ocena szans na jej osiągnięcie (A-OC) (M. Cardol, B. A. de Jong, C. D. Ward, 2002, s. 1527, S. Byra, M. Duda, 2019b, s. 110).

Wskaźniki rzetelności alfa Cronbacha obliczone dla poszczególnych podskal kształtują się na poziomie od 0,87 d 0,96 (S. Byra, M. Duda, 2019b, s. 115).

Mini-Cope - Inwentarz do Pomiaru Radzenia Sobie ze Stresem C. S. Carvera w polskiej adaptacji Z. Juczyńskiego, N. Ogińskiej-Bulik

Mini-Cope – Inwentarz do Pomiaru radzenia sobie ze stresem jest przeznaczony do badania strategii radzenia sobie. Składa się on z 28 pytań, wśród których są po dwa pytania odnoszące się do 14 strategii radzenia sobie. Narzędzie służy przede wszystkim do pomiaru dyspozycyjnego radzenia sobie, czyli typowego sposobu reagowania

i odczuwania w sytuacjach silnego stresu. Jest on przeznaczony do badania osób dorosłych, zarówno zdrowych, jak i chorych. Wypełnienie kwestionariusza zajmuje około 10 minut. Właściwości psychometryczne testu: rzetelność połówkowa uzyskała wskaźnik 0,86 i wskaźnik Guttmana 0, 087 (Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik, 2009, s. 47).

Skala odczuć wobec własnej osoby i poczucia kompetencji (SLCS-R) R. W. Tafarodi, W. B. Swann w polskiej adaptacji M. Szpitalak i R. Polczyk

Skala powstała w wyniku dostrzeżenia przez środowisko psychologów, że samoocena nie jest nieoddzielnym, jednowymiarowym konstruktem. R. W. Tafarodi i W. B. Swann (1995 za: M. Szpitalak, R. Polczyk, 2015, s. 67) twierdzą, że ocena własnej osoby odbywa się w dwóch wymiarach: akceptowalna/nieakceptowalna (społeczne poczucie wartości) oraz silna/słaba (poczucie kompetencji). Pierwszy wymiar zależy od jakości stosunków społecznych jednostki. Społeczne poczucie wartości jest definiowane jako afektywny sąd na własny temat, wyrażający się w aprobacie lub dezaprobacie, zgodny z uwewnętrznionymi społecznymi wartościami.

Natomiast poczucie kompetencji jest definiowane jako przekonanie, że jest się jednostką zdolną, efektywną mającą poczucie sprawstwa i kontroli (M. Szpitalak, R. Polczyk, 2015, s. 68). Kwestionariusz SLCS, a następnie SLCS-R zostały stworzone by ujmować samoocenę dwuwymiarowo, w zakresie samoakceptacji i poczucia kompetencji.

Kwestionariusz SLCS-R zawiera 16 stwierdzeń (wszystkie pytania są diagnostyczne) z pięciostopniową skalą odpowiedzi („1” zdecydowanie się nie zgadzam”, zaś „5” zdecydowanie się zgadzam”). Jest on przeznaczony dla osób w wieku od 11 do 89 lat. Czas badania wynosi około 5 minut (M. Szpitalak, R. Polczyk, 2015, s. 122).

Rzetelność polskiej adaptacji testu została sprawdzona współczynnikiem spójności wewnętrznej alfa Cronbacha, który dla testu wynosi 0,88 (M. Szpitalak, R. Polczyk, 2015, s. 122).

Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES) R. Szwarzera, M. Jerusalema w polskiej adaptacji Z. Juczyńskiego

Skala powstała w oparciu o koncepcję spostrzegania własnej skuteczności stworzoną przez A. Bandurę. Kwestionariusz mierzy uogólnione przekonanie o skuteczności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami i przeszkodami. Mogą nim być badane zarówno zdrowe, jak i chore osoby dorosłe. Polska adaptacja testu została oparta na angielskiej wersji kwestionariusza.

Skala składa się z 10 pytań (Z. Juczyński, 2000, s. 16). Zaletą skali jest krótki czas jej wypełnienia, nieprzekraczający 2-3 minut. Na każde pytanie badany ma do wyboru 4 warianty odpowiedzi od „nie” (1 punkt) do „tak” (4 punktu). W wyniku zsumowania wszystkich udzielonych odpowiedzi powstaje uogólniony wskaźnik własnej skuteczności. Kwestionariusz jest przeznaczony do badania osób dorosłych.

Rzetelność narzędzia na podstawie współczynnika alfa Cronbacha wynosi 0,85 (Z. Juczyński, 2000, s. 16).

Kwestionariusz Nadziei Podstawowej (BHI-12) J. Trzebińskiego i M. Zięby

Tłem teoretycznym dla konstrukcji kwestionariusza jest opisana w rozdziale teorytycznym teoria E. Eriksona o tworzeniu się nadziei podstawowej, która przejawia się w akceptowaniu przez jednostkę uogólnionych twierdzeń o świecie, jego sensowności i przychylności (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 15).

Kwestionariusz przeznaczony jest do badania młodzieży szkolnej lub studiującej oraz osób dorosłych z wykształceniem co najmniej średnim, ponieważ osoby uczestniczące w badaniu powinny umieć wyrazić własne wartości i przekonania w abstrakcyjny sposób (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 15).

Kwestionariusz składa się z 12 stwierdzeń, z którym dziewięć to pytania diagnostyczne, skonstruowane w oparciu o pojęcie nadziei podstawowej. Narzędzie zawiera stwierdzenia wyrażające nadzieję np.: „Świat jest sprawiedliwy i każdy otrzyma prędzej czy później to, na co zasłużył”, a także twierdzenia odwrócone np.:

„nie ma w rzeczywistości obiektywnego dobra i zła”. Zastosowana jest skala pomiarowa od 1 („zdecydowanie nie zgadzam się”) do 5 („zdecydowanie zgadzam się”). Wykonanie badania nie przekracza 10 minut (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 16). Rzetelność testu: alfa Cronbacha - 0,70, stabilność (r Pearsona = 0,62) (J. Trzebiński, M. Zięba, 2003, s. 17).

Skala Wsparcia Społecznego (SWS) K. Kmiecik-Baran

Jest to narzędzie opracowane przez K. Kmiecik-Baran (1995a, s. 201) i bada ono następujące rodzaje wsparcia społecznego:

- wsparcie informacyjne – otrzymywanie rad i informacji, które mogą być pomocne dla badanego;

- wsparcie instrumentalne – wyrażające się w otrzymaniu przez badanego konkretnej pomocy;

- wsparcie wartościujące – dostarczanie przez środowisko komunikatów, które potwierdzają wartość badanego;

- wsparcie emocjonalne – potwierdzające pozytywny stosunek emocjonalny do osoby.

Kwestionariusz składa się z 16 pytań. Poza rodzajem wsparcia narzędzie bada także siłę wsparcia od osób z otoczenia badanego: rodziców rodzeństwa, innych krewnych, kolegów z uczelni, kolegów z osiedla, sąsiedów, nauczycieli, a także osób obcych. Badani określają siłę wsparcia poprzez wybór odpowiedzi w skali od 3 do 0 („tak” to 3 punkty, zaś 0 – nie, nie dotyczy). Współczynnik korelacji rang Spearmana-Brown jest zadawalający, kształtuje się na poziomie 79-89 (K. Kmiecik-Baran, 1995b, s. 110).

Wielowymiarowa Skala Akceptacji Utraty Sprawności (WSAUS) J. M. Ferrin, F. Chan, J. Chronister, C. Y. Chiu w polskiej adaptacji S. Byry

Tłem teoretycznym dla narzędzia jest teoria akceptacji straty B. A. Wright (za: S. Byra, 2017a, s. 37). Kwestionariusz służy do diagnozowania złożonej struktury akceptacji niepełnosprawności. Składa się on z następujących podskal: zmniejszenie znaczenia cech fizycznych w stosunku do innych wartości; poszerzenie zakresu wartości, przeformułowanie wartości względnych na wartości stałe; ograniczanie skutków niepełnosprawności (S. Byra, 2017a, s. 47). Narzędzie ma zastosowanie głównie w badaniach naukowych, ale może również być wykorzystywane w praktyce terapeutycznej i rehabilitacyjnej (S. Byra, 2017a, s. 48). Współczynnik alfa Cronbacha został zbadany dla poszczególnych podskal testu i jego przedział wynosił od 0,89 do 0,79 (S. Byra, 2017a, s. 44).

Kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji

Kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji został ułożony w oparciu o cele projektu badawczego z jednoczesnym uwzględnieniem ekonomii czasowej badania, która w przypadku rozbudowanych badań kwestionariuszowych może w istotny sposób wpływać na motywację osób badanych do rzetelnego odpowiadania na pytania zawarte w poszczególnych kwestionariuszach. Dlatego narzędzie posłużyło głównie do zebrania informacji na temat badanych: wieku, płci, kierunku i roku studiów, miejsca zamieszkania, miasta akademickiego, stopnia niepełnosprawności, wieku nabycia niepełnosprawności i czasu jej trwania, przyczyn niepełnosprawności, a także sposobu poruszania się. Ponadto dodatkowym celem kwestionariusza było zidentyfikowanie doświadczanych przez studentów z niepełnosprawnością ruchową barier w środowisku akademickim. Pytanie to ma charakter otwarty, by badani faktycznie mogli przedstawić własne doświadczenie. Ostatnie dwa pytania kwestionariusza odnoszą się do poziomu satysfakcji ze studiów oraz samodzielności. Studenci mogli określić poziom własnej satysfakcji i samodzielności w realizacji procesu studiowania na pięciostopniowej skali, w której 1 oznacza brak satysfakcji i samodzielności, zaś 5 pełną satysfakcję i samodzielność.