Pojęcie autonomii w różnych dyscyplinach naukowych

Problematyka autonomii

2.1. Pojęcie autonomii w różnych dyscyplinach naukowych

Na gruncie filozofii autonomia jest definiowania przede wszystkim jako wolność wyboru, woli, decyzji. Arystoteles definiował wolność jako akt tkwiący w człowieku, który jest zależny od jego woli i zdolności kierowania własną wolą za pomocą rozumu.

Wolny akt jest niezależny od uwarunkowań zewnętrznych. (za: B. Jezierska, 2003, s. 245) Podkreślał, że wolność jest sposobem istnienia osoby, która dąży do osiągnięcia autonomii. W filozofii autonomia jest także definiowana jako właściwość samostanowienia (S. Kamiński, 2000, s. 423).

Filozofem, który w historii filozofii wyakcentował autonomię myślącego podmiotu był Kartezjusz (za: D. Wajsprych, 2011, s. 77). Przyjął on, że punktem wyjścia dla filozofii jest podmiot, w którym myślenie jest traktowane jako zjawisko psychiczne, towarzyszące świadomości, a zawarte w nim są uczucia, popędy i wola (Cz. Bartnik, 2001, s. 311). W sensie kartezjańskim osoba jest substancją świadomą samej siebie. Ciało zaś jest w pełni autonomiczne, czyli posiada własną siłę życiową i działa według zasad mechaniki. Utrzymywanie mechanizmu ciała w należytym stanie jest ważne z punktu widzenia trwania duszy (M. Nowacka, 2005, s. 38).

I. Kant i J. G. Fichte poszerzyli pojęcie kartezjańskiej świadomości i autonomię poznawczą o odpowiedzialność moralną (za: M. Czerepaniak-Walczak, 2006, s. 29).

I. Kant poszukiwał prawd koniecznych i powszechnych w działaniu. Najważniejszą

zasadą moralności uczynił autonomię woli. Zasadę autonomii woli I. Kant (2002, s. 93) scharakteryzował w następujący sposób: „nie wybierać inaczej, jak tylko tak, żeby maksymy własnego wyboru były zarazem w tej samej woli zawarte jako ogólne prawo”.

Według niego autonomiczne i konieczne są tylko te akty woli, które zależą wyłącznie od podmiotu woli. Wolna wola jest niezależna od wszelkiej przyczynowości i obcych uwarunkowań czy determinacji, sama ma dyktować sobie swoje prawa (A. Nowacka, 2005, s. 43). Jednak autonomia woli podmiotu jest równoznaczna z podporzadkowaniem się moralnym prawom Rozumu. W ten sposób filozof połączył wolną wolę z koniecznością podlegania uniwersalnym zasadom moralnym (A. Męczkowska, 2006, s. 28).

W ujęciu negatywnym autonomia u I. Kanta (za: M. Nowacka, 2005, s. 44) oznacza niezależność od wszelkich determinujących ją materialnie czynników, zaś pozytywnym jako samookreślenie lub własne prawodawstwo. Autonomia osoby przejawia się w świadomości samego siebie jako istoty moralnej, co wyklucza możliwość podporządkowania się komukolwiek lub czemukolwiek oprócz samego siebie, czyli władzy rozumu praktycznego. To właśnie dzięki rozumowi praktycznemu człowiek posiada moc rozpoznawania prawd obiektywnych, odnoszących się do uniwersalnej idei dobra. Tym prawom rozpoznanym przez rozum podporządkowuje się wolna wola. Rozum praktyczny jest rozumem czystym, czyli pozostaje wolny od zanieczyszczeń zmysłowej i formalnej natury (A. Męczkowska, 2006, s. 27).

Sąd autonomiczny jest wolny od nakazów boskich, wymagań społecznych, a także od pożądań jednostki. Gdy sąd podlega tym wpływom staje się heteronomiczny, czyli rozum nie kieruje, a jest kierowany (W. Tatarkiewicz, 2014, s. 201).

Koncepcja autonomii I. Kanta narzuca restrykcyjne rozumienie odpowiedzialności człowieka za siebie. Człowiek postępuje moralnie tylko wtedy, gdy kieruje się zasadami, które sam ustanowił, a tym samym nie może przerzucić odpowiedzialności za swoje czyny na drugiego człowieka (za: M. Nowacka, 2005, s. 44).

Odmienne od Kantowskiego rozumienie autonomii osoby prezentuje J. Lock, który czerpie z filozofii kartezjańskiej, a zwłaszcza z jej rozumienia osoby ludzkiej.

Autonomia osoby ludzkiej jest przez niego rozumiana jako pełne i niezbywalne prawo do samego siebie, a wręcz jest prawem własności do samego siebie. Prawo to jest elementem prawa naturalnego i prawa stanowionego, dlatego jednostka posiadanego prawa nie może przekazać nikomu innemu. Konsekwencją takiego rozumienia

autonomii jest konieczność zawierania kontraktów prawnych pomiędzy osobami, w sytuacji gdy angażowane jest w jakiejkolwiek mierze ich prawo własności do samego siebie (za: M. Nowacka, 2005, s. 51).

Zasadę autonomii ludzkiej analizuje również J. St. Mill, który jest przedstawicielem utylitaryzmu. Filozof nie używa wprost słowa „autonomia”, a uzasadnia autonomię w oparciu o krytyczny namysł nad teorią I. Kanta. Wskazuje, że sama kategoria obowiązku jest niewystarczająca do oceny moralnej czynu, dlatego wprowadził do swojej doktryny kategorię interesu społecznego, obok interesów jednostkowych. Dlatego w jego ujęciu jednostka ludzka jest autonomiczna w swych działaniach, a granicą jej autonomiczności jest wzgląd na interesy innych ludzi.

W takim ujęciu autonomii może dochodzić do wątpliwości, a nawet konfliktów, gdy nie ma pewności co do skutków działania jednostki w kontekście interesów osób drugich.

Jednostka jest autonomiczna w działaniach, które bezwzględnie dotyczą jej samej, ponieważ posiada władzę nad samą sobą (za: M. Nowacka, 2005, s. 52).

Z przytoczonych rozważań wynika, że autonomia jest pojmowana jako immanentna własność bytu osobowego. W przypadku filozofii I. Kanta autonomia wyraża się w praworządności człowieka, a każde jej naruszenie jest uprzedmiotowieniem człowieka. Natomiast utylitarystyczne rozumienie autonomii interpretuje także autonomię, jako względną, ponieważ jest związana z rozwojem psychicznym człowieka. W takim sensie autonomia przysługuje człowiekowi w różnym stopniu, w zależności od stanu dojrzałości psychicznej (M. Nowacka, 2005, s. 82)

Inaczej autonomię definiuje M. A. Krąpiec (1991, s. 301), według którego istotny wyraz autonomii osoby ludzkiej stanowi decyzja. Właśnie poprzez akt decyzji człowiek staje się autorem, twórcą własnej osobowości, ale także w pewnym sensie przedmiotem swego działania. Autonomia obok świadomości i wolności nie jest osobie ludzkiej „nadana” w formie gotowej i niezmiennej, a jest „zadana” i w takim wymiarze nosi znamię potencjalności. Kształtuje i konkretyzuje się w działaniu, poprzez nie nabiera trwałości – na miarę trwałości podmiotu. Człowiek nie nabywa tych usprawnień niezależnie od osób drugich, i dlatego autonomia człowieka genetycznie i funkcjonalnie jest uwarunkowana heteronomią w stosunku do świata zewnętrznego, a przede wszystkim do innych ludzi.

Na gruncie nowoczesności decydująca jest etyczna autonomia danej osoby, która wyraża się w umiejętności uzasadnienia własnego stanowiska światopoglądowego, a także reprezentowanej przez jednostkę idei dobra. W ten sposób

życiowe plany nabierają rozumności, choć poziom odpowiedzi na to pytanie uzależniony jest od świadomości problemowej danego zagadnienia. Świadomość ta jest zaś rezultatem procesów edukacyjnych (A. Anzenbacher, 2010, s. 105). Autonomia w takim ujęciu jest więc zależna od umiejętności uzasadniania własnego stylu życia.

Według T. L. Beauchamp i J. F. Childress (1996, s. 136) autonomiczne osoby są wyposażone w zdolności potrzebne do sprawowania władzy nad sobą – pojmowania, myślenia, rozważenia, a także podejmowania decyzji. Działanie jednostki jest autonomiczne, gdy zostaną spełnione następujące warunki: ma charakter intencjonalny, oparte jest na zrozumieniu, a także nie podlega wpływom czynników zewnętrznych.

W takim ujęciu działanie człowieka może być przedstawione na skali od działania nieautonomicznego po działanie autonomiczne.

Współcześnie poszanowanie dla autonomii zakłada prawo jednostki do posiadania własnych poglądów, dokonywania własnych wyborów, a także podejmowania działań zgodnych z wyznawanymi wartościami i przekonaniami.

Szacunek do autonomii nie zakłada tylko niemieszania się w sprawy innych ludzi, ale wiąże się on także z podtrzymywaniem zdolności do dokonywania autonomicznych wyborów, przezwyciężania lęku oraz innych przeszkód, które niszczą lub podważają autonomię jednostki (T. L. Beauchamp, J. F. Childress, 1996, s. 136).

Kolejną dyscypliną, w której pojęcie autonomii zajmuje ważne miejsce jest psychologia, na gruncie której jest ona definiowana jako niezależność, a także jako pragnienie wolności, kierowanie się w działaniu własnymi pragnieniami i zachciankami. Natomiast brak autonomii występuje, gdy jednostka jest nadmiernie konformistyczna lub doświadcza zaburzeń zachowania, takich jak histeria lub rozdwojenie jaźni (G. Marshall, 2005, s. 21). S. Kowalik (1996, s. 49) podkreśla, że pojęcie autonomii w psychologii empirycznej znajdowało odzwierciedlenie w następujących problemach badawczych: wewnątrzsterowności i zewnątrzsterowności, kontroli nad własnym zachowaniem, kryzysach psychicznych w okresie dorastania oraz wolicyjnych aspektach postępowania człowieka. Rozumienie pojęcia autonomii ściśle związane jest z rozwojem psychologii, ponieważ w modelach jednostki ludzkiej przyjmowanych w behawioryzmie i psychoanalizie dominowała koncepcja determinizmu, nie było w nich miejsca na podmiotowość jednostki, a tym samym na rozważania dotyczące jej autonomii. Podmiotowość pojawia się dopiero w nurcie psychologii poznawczej i humanistycznej. Autonomia obok autodeterminacji, celowości działań, wolności wyboru, poczucia sprawstwa, kontroli otoczenia stanowi rdzeń badań

nad podmiotowością (R. Cichocki, 2003, s. 18). W koncepcjach podmiotowości rozumiana jest ona jako względna niezależność od bodźców płynących z otoczenia, ale także tych, które płyną od własnego organizmu. Autonomia pozwala na przetworzenie i interpretację bodźców przez własne struktury poznawcze i emocjonalne (R. Cichocki, 2003, s. 19).

Na gruncie psychologii rozwojowej pojęcie autonomii odnosi się do sfer:

poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. W sferze poznawczej autonomia oznacza wiarę w siebie, zaufanie do siebie i poczucie kontroli nad własnym życiem, a także zdolność do podejmowania decyzji. W sferze behawioralnej autonomia wiąże się z samokierowaniem, oraz z samoregulacją, zaś w wymiarze emocjonalnym oznacza poczucie bycia odrębnym od rodziców i niezależnym w przeżywaniu własnych uczuć.

Zmiany w jednej ze sfer pociągają za sobą zmiany w obrębie dwóch pozostałych (G. Katra, 2007, s. 128). Proces prowadzący do autonomii nazywany jest indywiduacją (B. Łapiński, 1988, s. 499).

Na znaczenie autonomii we wczesnej fazie życia dziecka wskazuje E. Erikson, który zakładał, że rozwój człowieka przebiega przez serię faz rozwoju. Druga faza rozwoju pod wpływem nabycia przez dziecko umiejętności fizycznych, takich jak chodzenie, prowadzi do uczucia autonomii, która wiąże się ze sprawowaniem przez dziecko silniejszej kontroli nad własnym życiem (za: R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller, 2004, s. 37). Jeżeli zaś dziecko zostanie pozbawione doświadczenia autonomii lub zostanie ono osłabione przez utratę ufności wtedy, jak wskazuje E. Erikson (1997, s. 265), może rozwinąć się nadmierna manipulacja samym sobą, a także przedwcześnie rozwinie się jego sumienie. Brak właściwie rozwiniętego poczucia autonomii prowadzi do uczuć nadmiernego zwątpienia lub wstydu, zaś prawidłowo ukształtowane przyczynia się do poczucia sprawiedliwości, zarówno w życiu politycznym, jak i społecznym.

Kolejną fazą w życiu człowieka, w której autonomia nabiera szczególnego znaczenia jest okres dorastania. W relacyjnej teorii rozwoju młodzieży J. Younissa i J. Smollar (1985, s. 160) rozwój człowieka jest analizowany w kontekście rozwoju relacji, w jakich dana osoba pozostaje. Jednostka zyskuje swoją niepowtarzalność i wyjątkowość dzięki relacjom z innymi ludźmi. Autonomia w tej teorii jest rozumiana jako umiejętności poszukiwania poparcia dla własnych pomysłów u osób znaczących, takich jak rodzice oraz współpracy i poszukiwania wspólnych rozwiązań w relacjach rówieśniczych (za: E. Domagała-Zyśk, 2004, s. 67). Rolę relacji w rozwoju autonomii

podkreślają także M. R. Ryan i E. L. Deci (za: Z. Siwek, 2012, s. 26), którzy wskazują na wpływ opiekunów i nauczycieli na kształtowanie się trzech podstawowych potrzeb psychologicznych: więzi, kompetencji i autonomii. Autonomia w tej teorii jest rozumiana jako autodeterminacja, która posiada dwa wymiary: samoświadomość i postrzeganie wyboru. Efektem tak rozumianej autonomii są w życiu jednostki następujące cechy: poczucie wolności wyboru, działanie zgodne z wewnętrznymi przekonaniami, celami, a także wysoka autorefleksja i znajomość siebie (Z. Siwek, 2012, s. 36). Autonomia zgodnie z teorią autodeterminacji jest zgodnością działania jednostki z jej wartościami i potrzebami, zaś działanie nieautonomiczne to takie, w którym jest ono podejmowane ze względu na pobudki narzucone jednostce zewnętrznie. Działanie nieautonomiczne jest podejmowane przez jednostkę z powodu presji, przymusu lub bezrefleksyjnego poddania się sytuacji. Poziom doświadczanej autonomii w trakcie działania wpływa także na wytrwałość i skuteczność działania (R. Kadzikowska-Wrzosek, 2013, s. 164).

Jednak, gdy potrzeba autonomii rozumiana jako regulowanie i organizowanie własnego zachowania w zgodzie z Ja, czyli sprawowanie kontroli nad jego inicjowaniem, przebiegiem i nadawanie mu własnego sensu (A. Oleszkowicz, A. Senejko, 2013, s. 160) jest zbyt silna, może ona powodować przeżywanie przez nastolatka negatywnych emocji takich jak: frustracja, poczucie poniżenia, niesprawiedliwości, zagrożenie dla poczucia wartości i godności. W konsekwencji nastolatki mogą mieć nadmierną potrzebę samopotwierdzenia, co zwiększa prawdopodobieństwo zachowań egocentrycznych i antyspołecznych (T. Brezina, 2008, s. 114). Dlatego tak ważnym zadaniem okresu nastoletniego jest stworzenie równowagi w relacjach rodzinnych, która wyraża się w zaspokojeniu potrzeby autonomii nastolatka z oczekiwaniami i potrzebami jego systemu rodzinnego.

B. Łapiński (1988, s. 500) przedstawia sześć rodzajów autonomii, które są związane z rozwojem prawidłowej autonomii u młodzieży w okresie dorastania:

1. autonomia behawioralna – wiąże się z postępowaniem, którego główną cechą jest niezależność od oczekiwań, wymagań i ocen innych osób,

2. autonomia emocjonalna – związana jest z niezależnością od akceptacji, opieki i bliskości fizycznej oraz emocjonalnej innych osób,

3. autonomia poznawczo-ewaluatywna – z tym rodzajem autonomii związane jest posiadanie własnych wartości, kryteriów ocen, własnych celów i sposobów ich realizacji, a także własnego światopoglądu,

4. autonomia tożsamości – wiąże się ona ze zdolnością do zdystansowania się od innych, która jest oparta na poczuciu odrębności, dostrzeganiu własnej niepowtarzalności,

5. autonomia instrumentalna – przejawia się ona w umiejętności samodzielnego wykonywania różnorodnych czynności i zadań niezbędnych do sprawnego funkcjonowania w różnych rolach i obszarach życia społecznego,

6. autonomia ekonomiczna – wiąże się ze zdolnością do zapewnienia samodzielnego bytu. Autor ten podkreśla, że najwcześniej rozwojowo pojawia się autonomia tożsamości, która stanowi podstawę do rozwoju autonomii poznawczo-ewaluatywnej i emocjonalnej. Natomiast zależność emocjonalna lub behawioralna może utrudnić osiągnięcie autonomii instrumentalnej, a w konsekwencji także autonomii ekonomicznej (B. Łapiński, 1988, s. 500).

Pojęcie autonomii w psychologii rozwojowej pojawia się również w kontekście rozwoju moralnego. Pierwszym psychologiem, który opracował stadia rozwoju moralnego jest J. Piaget, którego teoria została rozwinięta przez L. Kohlberga w oparciu o przeprowadzone badania empiryczne (za: R. Duska, M. Whelan, 1975, s. 42;

D. Czyżowska, 2008, s. 85; J. C. Gibbs, 2014, s. 81). L. Kolhberg i współpracownicy (1984, s. 652) zaznaczają, że kantowskie pojęcia heteronomii i autonomii w teorii J. Piageta stanowią idealne typy moralności. Typ heteronomiczny oznacza jednostronny szacunek dla rodziców lub innych władz, który wiąże się z mieszanką uczuć strachu i podziwu, zaś typ autonomiczny odznacza się szacunkiem dla zasad kierujących wzajemną interakcją. Podstawą moralności autonomicznej jest uczciwość oraz równość, zaś heteronomicznej – zgodność oraz posłuszeństwo wobec władzy i reguł przez nią ustanowionych.

Natomiast w teorii rozwoju moralnego L. Kohlberga (1981, s. 18) autonomia jest osiągana na najwyższym poziomie rozwoju moralności, czyli na poziomie postkonwencjonalnym. Wtedy następuje uzgodnienie społecznych praw i obowiązków z indywidualnymi prawami człowieka.

Autonomia w psychologii jest również jednym z wyznaczników dorosłości.

Odpowiedzialność człowieka przed społeczeństwem za autonomicznie podejmowane decyzje i działania można dostrzec w definicji człowieka dorosłego W. Szewczuka (1990, s. 761), według którego człowiek: „(…) może być samodzielnym podmiotem działalności produkcyjno – społecznej” i wraz z przejściem z okresu młodzieńczości do dorosłości różnicują się relacje międzyludzkie, a tym samym poszerza się zakres

odpowiedzialności człowieka. Według P. Olesia (2011, s. 18) autonomia jest czynnikiem decydującym o dorosłości w wymiarze emocjonalnym i zdolności dokonywania wyboru. Autonomia emocjonalna charakteryzuje się niezależnością emocjonalną, która jest podstawą zdolności do decydowania o sobie i kształtowania własnego życia. Natomiast autonomia wyboru jest zdolnością do podejmowania decyzji i ukierunkowania dążeń na podstawie własnego systemu wartości (A. Oleszkowicz, A. Senejko, 2013, s. 159). Autonomia jest więc według badaczy jednym z najważniejszych wyznaczników dorosłości, która wyraża się w umiejętności przejęcia kontroli nad własnym życiem, a także wyjściem spod władzy rodzicielskiej. Jednostka autonomiczna w dorosłości posiada umiejętność dokonania najważniejszych wyborów życiowych: wybór kierunku studiów i miejsca zatrudnienia, nabycie mieszkania, posiadania mieszkania i innych, które wspierają samodzielność. Proces nabywania tak rozumianej autonomii jest uwarunkowany nie tylko psychicznymi predyspozycjami człowieka, ale także uwarunkowaniami społecznymi (W. Zagórska i in., 2012, s. 88).

Jednak dorosłość może być też okresem, w którym nie następuje zwiększenie autonomii. Samo podjęcie przez jednostkę zadań osoby dorosłej niekoniecznie świadczy o autonomii, osoba nawet po założeniu rodziny, podejmując pracę może pozostać osobą niedojrzałą emocjonalnie, a tym samym niezdolną do autonomii i przeżywania samotności (E. Garlej-Drzewicka, 2003, s. 86). Ograniczeniem dla autonomii może paradoksalnie być także nadmierne nastawienie na samorealizację i osobistą satysfakcję, co może się wiązać z unikaniem podejmowania zobowiązań, a może pogłębiać zwiększenie zależności od rodziców, co może dotyczyć osób zarówno pracujących, jak i bezrobotnych (L. Czerka, 2007, s. 80). Zagrożeniem dla rozwoju autonomii może być kontakt z osobami znaczącymi. Z jednej strony jest on jednym z procesów społecznego uczenia się, który polega lub ogranicza się tylko do naśladownictwa osoby znaczącej. Niemniej z drugiej strony, następuje ograniczenie autonomii, brak krytycyzmu, a także ograniczenie własnej indywidualności (L. Bakier, B. Harwas-Napierała, 2016, s. 143).

Autonomia rozumiana jest ponadto jako potrzeba, czyli względna niezależność w działaniu, myśleniu i ustosunkowaniu się do świata i samego siebie, stanowi o istocie bycia człowieka, a także jest bodźcem i motorem jego rozwoju (B. Tylewska-Nowak, 2001, s. 105). Dlatego autonomia znajduje miejsce u klasyków psychologii rozwojowej, którzy rozważają jej istotne znaczenie dla rozwoju osobowości. Według G. W. Allporta (za: B. Jezierska, 2003, s. 245) autonomia jest przejawem wysokiego poziomu rozwoju

osobowości. Autonomia osobista w sensie funkcjonalnym wiąże się z kontrolą wewnętrzną (samokontrolą), która pozwala na harmonijne funkcjonowanie w grupach społecznych. Tak rozumiana autonomia jest warunkiem koniecznym dojrzałej osobowości (zgodnie z kryteriami G. Allporta): poczuciem rozszerzającego się „ja”

osobowego, ciepłymi stosunkami emocjonalnymi z innymi ludźmi, poczuciem emocjonalnego bezpieczeństwa, realistycznym postrzeganiem siebie i innych ludzi, umiejętnością osiągania i przeżywania sukcesów, a także przyjmowania klęsk i niepowodzeń życiowych (L. Pytka, 2001, s. 336).

Według K. Obuchowskiego (2015, s. 143) autonomia polega na wytworzeniu przez jednostkę celów, a jednocześnie wykorzystaniu w pełni swoich możliwości i ukierunkowaniu na rozwój. Ten rodzaj autonomii nazywał on autonomią psychologiczną. Podobnie autonomię rozumiał A. Maslow (2006, s. 98), który zakładał, że efektem prawidłowego zaspokojenia potrzeb niższego i wyższego rzędu jest poczucie samorealizacji, samospełnienia, samourzeczywistnienia, które prowadzi do coraz pełniejszego wykorzystania własnych zasobów i możliwości. Wynikiem takiego przeżywania własnego życia jest poczucie wzrastania, zdrowia i autonomii.

Podobnie na znaczenie autonomii w życiu człowieka dorosłego wskazywał K. Dąbrowski (1981, s. 53), który w koncepcji dezintegracji pozytywnej wyodrębnił pięć poziomów rozwoju człowieka. Autor za pomocą tej koncepcji wskazywał na zróżnicowanie ludzi, które wiąże się z przekroczeniem przez człowieka zarówno cyklu biologicznego, jak i typu psychologicznego. Rozwój jednostki wiąże się z pobudliwością psychiczną i poziomami rozwoju. Pierwszy poziom to integracja pierwotna, następne trzy poziomy wiążą się z dezintegracją, zaś poziom piąty to integracja wtórna. Integracja wtórna następuje po przejściu jednostki przez trudne doświadczenia wewnętrzne i zewnętrzne, poprzez wzrost dynamizmów psychicznych takich jak: empatia, samoświadomość, samowychowanie i autopsychoterapia.

Osoba, która wkroczyła na poziom integracji wtórnej przejawia się w większej niezależności od czynników biologicznych i automatyzmów rozwojowych, a tym samym wykonuje ona więcej czynności autonomicznych i autentycznych. W relacjach społecznych również jednostka przejawia zachowania autonomiczne i autentyczne, które wiążą się z wyższym poziomem świadomości społecznej.

Kolejnym psychologiem dostrzegającym i określającym autonomię jest J. Kozielecki (2001, s. 18), który w psychotransgresjonizmie wymienia ją jako jeden z celów globalnych, które dotyczą rozwoju całej osobowości. Uważa, że osiągnięcie

osobowości autonomicznej, ponieważ jest celem ogólnikowym, wieloznacznym i niejasnym, jest możliwe tylko dzięki podzieleniu tego celu na konkretne podcele, a następnie ich konsekwentną realizację. Taka praca nad sobą wymaga silnej motywacji i znacznych kompetencji psychologicznych (J. Kozielecki, 2001, s. 220).

W teoriach klasyków psychologii, którzy wyjaśniają mechanizmy rozwoju człowieka autonomia staje się jednym z efektów rozwoju człowieka. Rozwój w tych koncepcjach jest zjawiskiem elitarnym, cechującym jednostki wybitne, które odznaczają się wysoką samoświadomością, bogatym doświadczeniem i silną motywacją prorozwojową (M. Straś-Romanowska, 2008, s. 22). Jednak inne stanowisko przedstawiają M. R. Ryan i L. Deci (2017, s. 98), którzy podkreślają, że autonomia jako wola ma wymiar uniwersalny, a tym samym jest ona istotna zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn, kultury wschodu i zachodu, dla kolektywistów i indywidualistów.

Potwierdzeniem tego stanowiska są badania ilościowe o charakterze międzykulturowym, prowadzone w zachodniej, indywidualistycznej kulturze, a także w kulturze wschodniej (azjatyckiej), która ma charakter kolektywny wykazały, że pomimo różnic kulturowych pomiędzy autonomią i dobrostanem zachodzi korelacja umiarkowana. Dlatego badacze np. S. Yu, Ch. Levesque-Bristol, Y. Maedda (2018, s. 1878) zalecają wspieranie autonomii w różnych kontekstach społecznych:

rodzicielskim (większą uważność na wewnętrzną regulację dzieci), edukacyjnym (instrukcje skierowane do studentów), organizacyjnym (mniejszy nacisk na hierarchię), społecznym (mniej kontroli, a więcej demokracji). Szacunek wobec autonomii jednostki może przyczynić się do stworzenia bardziej humanistycznych struktur w przyszłości.

Socjologia jest kolejną dyscypliną, na gruncie której charakteryzowana jest autonomia. W niej odnosi się ona do racjonalnego, samodzielnego aktora społecznego, który nie jest przedmiotem determinizmu, a wyraża własne cele i interesy (G. Marshall, 2005, s. 21). Autonomia w socjologii jest definiowana jako jedna z naczelnych wartości uznawanych przez człowieka. Zagrożeniem dla autonomii człowieka jest uleganie presji

W dokumencie Postrzeganie własnej autonomii a zasoby radzenia sobie u studentów z niepełnosprawnością ruchową - Biblioteka UMCS (Stron 73-90)