Przekonanie o własnej skuteczności

Pojęcie przekonania o własnej skuteczności zostało wprowadzone do psychologii na gruncie poznawczej teorii społecznego uczenia się przez A. Bandurę (za: R. J. Gerrig, P. G. Zimbardo, 2006, s. 447). Teoria powstała w wyniku rozległych badań nad dziećmi i osobami dorosłymi. A. Bandura (1997, s. 36) określa skuteczność jako zdolność do organizowania umiejętności poznawczych, społecznych, emocjonalnych i behawioralnych, tak by służyły realizacji różnorodnych celów. Według tego badacza istnieje różnica pomiędzy posiadaniem określonych umiejętności, a zdolnością do ich integracji w celu podjęcia działania, zwłaszcza w obliczu trudnej sytuacji. Przekonanie o własnej skuteczności wpływa na postrzeganie, motywację oraz poziom wykonania zadania. Przekonanie o własnej skuteczności należy odróżnić od oczekiwania sukcesu, ponieważ prowadzi ono do podjęcia działania, wysiłku i wytrwałości, a także wpływa na uczucia, jakie towarzyszą wykonaniu zadania (P. Oleś, 2011, s. 214).

Osoba z silnym przekonaniem o własnej skuteczności sądzi, że jej działania mogą przekształcić rzeczywistość, oraz że jest w stanie podjąć dane zadanie, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia jej zaangażowania. Uogólnione przekonanie o własnej skuteczności jest utajoną wiedzą o sobie, które ujawnia się w różnych sytuacjach. Powstaje ono w wyniku przetwarzania przez jednostkę informacji o sobie, szczególnie w sytuacjach, które są oceniane jako ważne (A. Łuszczyńska, R. Schwarzer, 2008, s. 47). Stanowi ono także rdzeń samooceny, który jest definiowany jako złożona cecha, na którą składają się obok poczucia własnej skuteczności, samoocena, poczucie kontroli, a także zrównoważenie emocjonalne (M. Soból-Kwapińska, 2014, s. 79).

Przekonanie o samoskuteczności jest nabywane przez jednostkę w toku socjalizacji, która w przypadku jej nieprawidłowego przebiegu może prowadzić do poczucia bezradności, przejawiającego się w trudnościach natury poznawczej, motywacyjnej, emocjonalnej. Jednostka poprzez negatywne doświadczenia społeczne, nie dostrzega związku pomiędzy własnym zachowaniem, a wzmocnieniami w postaci nagród i kar (R. Kościelak, 2010, s. 74).

Informacjami, w świetle których jednostka ocenia własną skuteczność są jej rzeczywiste osiągnięcia, ale również następujące źródła:

- doświadczenia zastępcze – obserwacja innych osób,

- perswazja – możemy zostać przekonani do wykonania danego zadania przez inne osoby lub samych siebie,

- obserwacja własnego pobudzenia przy wykonaniu zadania (lęk jako informacja o niskim poczuciu samoskuteczności, podniecenie jako wysokie poczucie samoskuteczności) (R. J. Gerrig, P. G. Zimbardo, 2006, s. 447).

Poczucie własnej skuteczności jest punktem odniesienia na każdym etapie celowego działania, od momentu jego wyznaczenia, aż do zakończenia. Im wyższe jest poczucie samoskuteczności tym wytrwalsze są wysiłki prowadzące do zrealizowania celu. Zaniżone poczucie samoskuteczności prowadzi do odrzucania działań, które mogłyby mieć pozytywną wartość dla osoby i dla jej rozwoju. W sytuacji wyzwań życiowych osoby o niskim poczuciu samoskuteczności przeżywają negatywne emocje, nadmiernie koncentrują się na własnych ograniczeniach, a także mają większą skłonność do wyolbrzymiania trudności (R. Kościelak, 2010, s. 66). Przy czym poczucie samoskuteczności jest zbyteczne w działaniach zrutynizowanych, ponieważ w tych działaniach samowiedza jest automatyczna (Z. Zalewski, 1991, s. 129).

Wysokie poczucie własnej samoskuteczności ma następujący wpływ na funkcjonowanie człowieka:

- warunkuje sposób radzenia sobie ze stresem poprzez dobór strategii, długotrwałość podejmowanych wysiłków, stopień zaangażowania w proces radzenia sobie (N. Ogińska-Bulik, 2013, s. 70);

- ma korzystny wpływ na inicjowanie i utrzymywanie działań korzystnych dla zdrowia (A. Łuszczyńska, R. Schwarzer, 2008, s. 48);

- pozytywnie wpływa na zdrowie psychiczne (N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, 2010, s. 151);

- jest jednym z wymiarów rezyliencji, która zwiększa adaptacyjność jednostki do zmian w obliczu wyzwań (A. Howe, A. Smajdor, A. Stöckl 2012, s. 350);

- pełni rolę bufora w zespole wypalenia zawodowego (N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński 2010, s. 151);

- zmniejsza negatywny wpływ długiego czasu pracy i przeciążenia (N. Ogińska-Bulik, Z. Juczyński, 2010, s. 152);

- pozytywnie wpływa na wzrost po doświadczeniu traumatycznym (N. Ogińska-Bulik, 2013, s. 70);

- odgrywa znaczącą rolę w radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi wynikającymi z choroby i niepełnosprawności (S. Byra, 2012, s. 116).

Poczucie samoskuteczności wpływa na różne aspekty zachowania człowieka, a tym samym zachodzi interakcja pomiędzy stanem zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, w sposób bezpośredni lub pośredni, ponieważ modyfikuje ona poziom odczuwanego stresu, a także warunkuje wybór strategii radzenia sobie (R. Kościelak, 2010, s. 67). Dlatego szczegółowo analizowany jest wpływ poczucia samoskuteczności na: strategie radzenia sobie ze stresem przez osoby z niepełnosprawnością (H. Ochonczenko, 2011b, s. 169), poziom przystosowania do chorób przewlekłych (cukrzycy, nowotworu, zawału serca), ale też niepełnosprawności ruchowej (S. Byra, 2012, s. 173), zachowania profilaktyczne w nowotworze piersi (R. Kościelak, 2010, s. 114), na stan zdrowia w przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc (R. Kościelak, 2010, s. 139) oraz u osób z chorobą alkoholową (R. Kościelak, 2010, s. 197).

Wysoka samoskuteczność przyczynia się do zwiększenia zaangażowania jednostki w działania, które są konstruktywnym radzeniem sobie z sytuacją niepełnosprawności, w tym szczególnie niepełnosprawności nabytej (S. Byra, 2011, s. 128). Natomiast w przebiegu procesu przystosowania osób z niepełnosprawnością i ograniczeniami w zdrowiu, poczucie samoskuteczności pełni rolę zarówno predyktora, jak i moderatora procesu radzenia sobie w relacji z innymi parametrami psychospołecznego funkcjonowania (S. Byra, 2012, s. 115). W badaniach porównawczych pomiędzy osobami z niepełnosprawnością ruchową, a osobami z chorobami przewlekłymi, osoby z niepełnosprawnością ruchową odznaczają się wyższym poziomem poczucia samoskuteczności. Wśród osób z niepełnosprawnością ruchową najwyższym poziomem poczucia samoskuteczności odznaczają się osoby ze stwardnieniem rozsianym. Natomiast niskim poczuciem samoskuteczności odznaczały się w największym zakresie osoby po amputacjach (S. Byra, 2012, s. 272).

Osoby z wysokim poczuciem samoskuteczności mają również wyższy poziom akceptacji emocjonalnej i behawioralnej, co wiąże się z większą akceptacją trudności funkcjonalnych, problemów związanych z integracją ze środowiskiem, w stosunku do osób mających niski poziom poczucia samoskuteczności (S. Byra, 2012, s. 274).

W badaniach porównawczych przeprowadzonych pomiędzy osobami sprawnymi i osobami z niepełnosprawnością ruchową (nabytą i wrodzoną), te drugie wykazują wyższy poziom wyuczonej bezradności, szczególnie w zakresie sprawowania kontroli, wykorzystywania kwalifikacji, urozmaicenia oraz ochrony zdrowia i przyszłości (M. Barabas, 2015, s. 92). Najbardziej bezradne w tej grupie badanych okazały się osoby z niepełnosprawnością nabytą na skutek wypadku, po 40 roku życia, zaś najmniej

bezradne okazały się osoby z niepełnosprawnością wrodzoną, które stanowiły młodszą grupę wiekową (poniżej 40 roku życia). Należy jednak nadmienić, że obydwie grupy badanych różniły się pod względem wieku (M. Barabas, 2015, s. 93). Podobne wnioski z badań wysuwa H. Ochonczenko (2011b, s. 175), która porównując wyniki badań wśród osób z niepełnosprawnością zamieszkujących województwo lubuskie z ogólnopolskimi wynikami osób pełnosprawnych wskazuje na większą bezradność pierwszej grupy wobec problemów życiowych. Podobne wnioski z badań porównawczych przeprowadzonych w Grecji wyciąga E. P. Samsari i S-G. Soulis (2019, s. 947), w których badani z niepełnosprawnością ruchową w stosunku do osób pełnosprawnych odznaczali się znacząco niższą zdolnością do rozwiązywania problemów i poczuciem własnej skuteczności. Badacze wyjaśniają, że przyczyną takiego stanu rzeczy jest obiektywna sytuacja osób z niepełnosprawnością, które narażone są na ograniczenia i bariery w codziennym życiu.

W świetle przytoczonych badań istotne są badania wskazujące na predyktory pozytywnych zmian składających się na wzrost potraumatyczny u osób z nabytą niepełnosprawnością ruchową. W badaniach przeprowadzonych w grupie 331 osób z niepełnosprawnością ruchową, w wieku od 18 do 61 lat uzyskane rezultaty nie pozwoliły na wskazanie zależności pomiędzy poczuciem własnej skuteczności, a panowaniem nad skutkami posiadanej niepełnosprawności. Być może ten zasób radzenia sobie ma inne znaczenie dla osób ze stabilnym i względnie trwałym uszkodzeniem (S. Byra, 2015a, s. 34).

Natomiast badania nad osobami poruszającymi się na wózkach inwalidzkich po 50 roku życia wykazały, że wysokie poczucie samoskuteczności wiąże się z większą częstotliwością uczestniczenia w pracach domowych, wyższą aktywnością w życiu osobistym i społecznym (B. M. Sakakibara i in., 2014, s. 672).

W badaniach nad osobami z niepełnosprawnością ruchową poczucie samoskuteczności nie ogranicza się tylko i wyłącznie do lepszego radzenia sobie z sytuacją niepełnosprawności, odnosi się ono również do przekonań na temat własnego życia. W badaniach przeprowadzonych przez E. J. Konieczną (2010, s. 63) nad poczuciem sensu życia u osób z niepełnosprawnością odnotowano statystycznie istotną zależność pomiędzy sensem życia a poczuciem samoskuteczności. Osoba mająca wysokie poczucie samoskuteczności jest w stanie planować i zmieniać własną rzeczywistość, zgodnie z obranym przez siebie celem. Natomiast w trudnych sytuacjach jest ona w stanie poszukiwać ich znaczenia dla własnego życia, co w konsekwencji

może przyczynić się do zrozumienia sensu życia, w jego ogólnym i osobistym wymiarze.

Poczucie samoskuteczności jest zasobem radzenia sobie, który pomaga w proaktywnym podejściu do życia poprzez otwartość na nowe zadania, traktowane jako wyzwania nieprzekraczające własnych możliwości. Nabiera ono szczególnego znaczenia w procesie radzenia sobie ze stresem, w zachowaniach prozdrowotnych na każdym etapie życia (K. Szczerbińska, B. Piórecka, M. Malinowska-Cieślak 2011, s. 72; I. Jelonkiewicz, 2012, s. 44; B. Niedźwiecka, Z. Słońska, Y. Taran 2012, s. 217), a także w radzeniu sobie z sytuacją niepełnosprawności. Kolejnym zasobem, który warunkuje podejmowanie przez człowieka działań o charakterze zaradczym obok poczucia samoskuteczności jest nadzieja podstawowa.