Zjawisko wykluczenia społecznego
2.6. Przegląd dotychczasowych badań i stanowisk wobec wykluczenia społecznego i marginalizacji
2.6.3. Badania nad wykluczeniem osób niepełnosprawnych w Polsce
Niepełnosprawność skutkuje ograniczeniami w różnych sferach społecznych i gospodarczych, co powoduje ograniczenie własnych dążeń życiowych, obniże‑
nie aspiracji i motywacji. A w konsekwencji prowadzi to do automarginalizacji tych osób. Jak zostało już zaznaczone, zbiorowość osób niepełnosprawnych nie jest jednorodna. Można wyróżnić cztery kategorie niepełnosprawnych ze wzglę‑
du na rodzaj i stopień ich wykluczenia społecznego:
1. Osoby upośledzone statusowo, charakteryzujące się niższym poziomem wy‑
kształcenia, kwalifikacji zawodowych, niską samooceną, biedą, niskim dostę‑
pem do świadczeń zdrowotnych, pomocy społecznej, brakiem zaradności.
2. Osoby aktywne zawodowo, które charakteryzuje wyższy poziom wykształce‑
nia, a co za tym idzie – większa świadomość należnych uprawnień, lepsza zaradność w korzystaniu z form wsparcia.
3. Osoby wyizolowane społecznie – grupę tę charakteryzują zazwyczaj znaczny stopień i cięższy rodzaj niepełnosprawności, które powodują dysfunkcjonal‑
61
2.6. Przegląd dotychczasowych badań i stanowisk wobec wykluczenia społecznego…
ność, niesamodzielność i izolację społeczną. Natomiast sytuacja materialna tych osób jest stabilna z powodu uzyskiwania przez nie stałego świadczenia rentowego.
4. Osoby pasywne, które odznaczają się biernością społeczną i zawodową, bez względu na rodzaj i stopień niepełnosprawności nie szukają wsparcia i nie korzystają z programów aktywizujących (A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gą‑
ciarz, 2001, s. 10–11).
Te cztery kategorie osób niepełnosprawnych obrazują w sposób uproszczo‑
ny, jak funkcjonują poszczególne z nich. Jest to pomocne w diagnozie sytuacji wykluczenia tych osób, a także daje możliwość prognozy sposobu zachowania i mechanizmów utrwalenia w konkretnej roli życiowej.
W 2006 r. w raporcie „Wykluczenie społeczne i integracja społeczna w Pol‑
sce. Ujęcie wskaźnikowe” wskazano na kilkanaście czynników ekskluzji, odnosząc je bezpośrednio do kategorii grup wykluczonych i narażonych na różne formy wykluczenia. Autorzy przyjęli i określili m.in., że takimi czynnikami są: niepeł‑
nosprawność (wrodzona i nabyta) oraz zły stan zdrowia. Wobec tego w gru‑
pach wykluczonych i zagrożonych znalazły się osoby niepełnosprawne ogółem, przewlekle chore i inne (szczegółowe rozróżnienie obrazują informacje zawarte w tabeli 5). Co istotne, wskazano również powiązania z obszarami wykluczenia (I rzędu – najbardziej wyrazistymi) z rynku pracy, rynku dóbr i usług oraz inny‑
mi obszarami wykluczenia, tym samym jednoznacznie potwierdzając, że grupa osób o takich niezależnych od siebie cechach, jak stan zdrowia czy niepełno‑
sprawność, jest lub może być ekskludowana.
Zjawisko marginalizacji i wykluczenia społecznego dzieci oraz młodzie‑
ży chorych i niepełnosprawnych podejmuje w polskiej literaturze C. Lewicki.
Autor wskazuje na takie formy i obszary ich wykluczenia z różnych aktywnoś‑
ci, jak:
zabawa – dziecko niepełnosprawne zawsze pozostanie gorszym partnerem do
− zabawy wśród dzieci o lepszej sprawności;
nauka – pojawiające się przypadki odmowy przyjęcia dziecka chorego lub nie‑
− pełnosprawnego do szkoły, zespołu klasowego, segregacja podczas egzaminów, np. maturalnych, przypisywanie dolegliwości i rutynowych czynności dziecka złemu zachowaniu, nadmierne chronienie dziecka, np. notoryczne nieuza‑
sadnione zwalnianie z zajęć wychowania fizycznego, niewystarczająca liczba przedszkoli i szkół integracyjnych, nieprzygotowanie nauczycieli do pracy z dziećmi i młodzieżą w różnym stopniu niepełnosprawnymi;
praca – niska konkurencyjność na rynku pracy młodzieży niepełnosprawnej
− w porównaniu do pełnosprawnej o tym samym wykształceniu;
zdrowie – ignorowanie stanu i potrzeb dziecka chorego/niepełnosprawnego
− przez lekarzy pediatrów, odmowa przysługujących świadczeń lub brak infor‑
macji o nich, błędne kwalifikowanie zachowań dziecka, mała liczba lekarzy pediatrów;
Tabela 5. Czynniki i grupy wykluczone lub zagrożone wykluczeniem społecznym (według J. Cza‑
pińskiego i T. Panka)
Lp.
Czynniki wykluczenia Grupy wykluczone lub zagrożone wykluczeniem
Objaśnienie skrótów: RP – rynek pracy; RDiU – rynek dóbr i usług; IOW – inne obszary wykluczenia społecznego; WS – wykluczenie społeczne
11) Niekorzystny stan i zmiany w zdrowiu:
• Niepełnosprawność:
niepełnosprawność wrodzo‑
−na – znaczna, umiarkowana, lekka (w tym: upośledzenie umysłowe)
niepełnosprawność nabyta –
−znaczna, umiarkowana, lek‑
ka (w tym: upośledzenie umysłowe)
* zły stan zdrowia (zachorowal‑
ność, AIDS, gruźlica, choroby determinowane genetycznie;
przewlekła choroba)
* osoby niepełnosprawne ogółem
* osoby ze znaczną niepełnosprawno‑
ścią wrodzoną, nabytą
* osoby z umiarkowaną niepełno‑
sprawnością wrodzoną, nabytą
* osoby z lekką niepełnosprawnością wrodzoną, nabytą
* osoby zarażone wirusem HIV/osoby chore na AIDS
* osoby zarażone prątkiem gruźlicy/
chore na gruźlicę
* osoby silnie zagrożone lub cierpiące na choroby genetycznie uwarunko‑
* osoby chore przewleklewane
Czynnik – RP Czynnik – RDiU Czynnik – IOW
Podsumowanie powiązań czynnika „niekorzystny stan i zmiany w zdrowiu”
z obszarami i przejawami wykluczenia społecznego:
Rynek pracy
urzędy, usługi, handel i komunikacja – brak społecznego zrozumienia dla gor‑
− szej kondycji fizycznej i słabszych możliwości, np. w miejscach publicznych, kolejkach, środkach transportu;
media – ośmieszanie i stereotypowe ukazywanie osób chorych i niepełno‑
− sprawnych w środkach masowego przekazu przy równoczesnym braku pro‑
gramów poświęconych tej tematyce, ale ukazujących problem w sposób pełny i profesjonalny;
niskie świadczenia socjalne – wynikające z polityki socjalnej;
− błędy wychowawcze – autor odnosi się do kategorii błędów według A.
− Gu‑
ryckiej (1990) – rygoryzm, wyśmiewanie i poniżanie, agresja, hamowanie aktywności, eksponowanie siebie przez rodziców, specjalistów, uleganie i bez‑
radność, ustępowanie i wyręczanie, idealizowanie dziecka, niekonsekwencja (por. C. Lewicki, 2010, s. 206–207).
W przedstawionym wyliczeniu widoczne jest powołanie się przede wszyst‑
kim na postawy i stereotypy powszechne wśród „zdrowej” części polskiego społe‑
czeństwa. Nawet instytucje zatrudniające osoby światłe, takie jak szkoły, poradnie
63
2.6. Przegląd dotychczasowych badań i stanowisk wobec wykluczenia społecznego…
specjalistyczne, nie do końca należycie zdaniem autora sprawują swoje funkcje względem dzieci i młodzieży, których sytuacja zdrowotna jest gorsza. Stan taki napędza błędne koło, mianowicie nie daje możliwości rozwoju i wypracowania właściwych mechanizmów oraz strategii przystosowawczych na przyszłość. Etap przedszkolny i szkolny jest kluczowy dla przyszłości każdego człowieka, tym bar‑
dziej dla dzieci o mniejszych szansach ze względu na stan ich zdrowia fizycznego i psychicznego/emocjonalnego.
Inny ważny aspekt omawianej tematyki prezentuje B. Balcerzak ‑Para‑
dowska, uświadamiając, że właśnie niepełnosprawność członka rodziny jest ba‑
rierą w uzyskaniu przez nią (lub jej członków) lepszej pozycji społecznej (2008, s. 38). Z jednej strony winne są temu społeczne procesy naznaczające, z drugiej – niesprostanie obowiązkom i zadaniom wynikającym z uczestnictwa w życiu rodzinnym oraz kwestie psychologiczne. W końcu ważna wydaje się kwestia ekonomicznego wymiaru niepełnosprawności, koszty te bowiem absorbują część budżetu domowego, a nie kumulują zysków.
W obszarze rodziny też może dochodzić do wykluczenia i marginaliza‑
cji pozycji osoby niepełnosprawnej (zwłaszcza dziecka). Temat ten podejmuje Z. Kawczyńska ‑Butrym, odnosząc się do ukazanych w badaniach negatywnych zjawisk, takich jak: wykluczenie z rodziny przez umieszczenie w placówce opie‑
kuńczej, brak dostatecznej pomocy, wykorzystywanie niepełnosprawnego człon‑
ka rodziny do wyłudzenia korzyści, opuszczenie rodziny (zwłaszcza przez jedne‑
go z rodziców dziecka niepełnosprawnego), a w ostateczności przypadki znęcania się psychicznego i fizycznego (por. Z. Kawczyńska ‑Butrym, 1994).
Odnosząc się do dokumentów Unii Europejskiej (pojęcie wykluczenia spo‑
łecznego w ramach tych dokumentów zostało już przywołane), E. Kościńska po‑
twierdza zasadność podejmowania badań eksploracyjnych wśród osób o mniej‑
szej sprawności, które ten problem również dotyka. Autorka skoncentrowała się w swojej analizie na sytuacji osób przewlekle chorych, które nie są w stanie samodzielnie zaspokoić własnych potrzeb na różnych poziomach aktywności, zwłaszcza zawodowej i społecznej. Badania dotyczyły tylko chorych na cukrzycę typu 2 i wykazały, że w tej grupie silnie występują zarówno zjawiska wykluczające ze strony środowiska (stygmatyzacja, odrzucenie), jak i samowykluczanie (por.
E. Kościńska, 2006, s. 79).
W literaturze odnaleźć można szereg publikacji L. Frąckiewicz, która w te‑
matyce niepełnosprawności skupia się m.in. na: środowisku społecznym (red., 1999), postawach wobec niepełnosprawności (2002), edukacji (red., 2003), pracy (L. Frąckiewicz, W. Koczur, red., 2004), a także wykluczeniu (L. Frąckie‑
wicz, red., 2008). W swoich badaniach i dociekaniach opiera się przede wszyst‑
kim na partycypacji społecznej omawianej grupy w różnych płaszczyznach życia.
Szczególnie ważne jest dla autorki ujęcie wykluczenia jako ograniczonego do‑
stępu do dóbr i usług w kontekście aktywności zawodowej i zjawiska ubóstwa.
Badaczka upatruje największe zagrożenie wykluczeniem głównie w małej ak‑
tywności zawodowej osób z prawnie orzeczoną niepełnosprawnością, odnosi się przy tym do ogólnopolskich badań (prowadzonych przez GUS). Ponadto pisze o wsparciu społecznym, oczekiwanym i dostarczanym osobom niepełnospraw‑
nym z zewnątrz, wskazując na małe zainteresowanie różnych instytucji, a tak‑
że rodzin problemami tychże osób (por. L. Frąckiewicz, red., 2008, s. 15–25).
Oznaczać by to miało, że wszelkie tak entuzjastycznie zakładane dyrektywy i pro‑
gramy są jeszcze dalekie od zaistnienia w środowiskach życia osób i rodzin z nie‑
pełnosprawnością w warunkach polskich.
Związki pomiędzy poszczególnymi kryteriami wykluczenia, takimi jak: ubó‑
stwo, dyskryminacja społeczna, bezrobocie, są stosunkowo słabe. Trudno zatem mówić o jednym spójnym syndromie wykluczenia społecznego (J. Czapiński, 2009, s. 337). Jest to zdanie przeciwne do przytaczanego wcześniej, głoszonego przez T. Kowalaka, który wskazywał na silne relacje pomiędzy tymi zjawiskami (por. T. Kowalak, 1998).
Ostatnio ukazała się obszerna publikacja dotycząca zagrożeń wykluczeniem społecznym kobiet niepełnosprawnych autorstwa A. Nowak (2012). Autorka ba‑
dała nie tylko subiektywne odczucia w perspektywie niepełnosprawnych kobiet, ale także w perspektywie ich matek. Ponadto integralną częścią badań były dane uzyskane od ekspertów pracujących na co dzień z niepełnosprawnymi kobietami.
Zdaniem ekspertów: „Zagrożenie wykluczeniem społecznym niepełnosprawnych kobiet ma miejsce we wszystkich sferach życia społecznego, najczęściej przejawia się w wykluczeniu z rynku pracy. […] Funkcjonujące bariery społeczne, archi‑
tektoniczne, transportowe, finansowe nie sprzyjają uczestnictwu w życiu społecz‑
nym i kulturalnym. […] niepełnosprawne kobiety nie odpowiadają wizerunkowi osoby publicznej, z tego też powodu nie jest możliwy ich udział w życiu poli‑
tycznym” (A. Nowak, 2012, s. 368–370). Ze strony kobiet niepełnosprawnych również pojawiły się ważne czynniki wykluczające „takie, jak: samoocena, cechy osobowości, poczucie własnej wartości, możliwość radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Czynniki społeczne to: bariery społeczne, socjalizacja w dzieciństwie i inne. Natomiast podstawą do znalezienia się w grupie wykluczanych są: brak podstawowych umiejętności, dyskryminacja, bariery, brak możliwości dostępu do korzystania z praw i obowiązków, co skutkuje ograniczonym uczestnictwem społecznym” (A. Nowak, 2012, s. 371).
Trudno określić w pełni obiektywną granicę wykluczenia, podobnie jak trud‑
no ustalić jednoznaczny i uniwersalny próg ubóstwa czy biedy (poza oczywiście kryterium przetrwania biologicznego). Oba zjawiska mają charakter relatywny:
można być bardziej lub mniej ubogim w porównaniu z ogólnym poziomem ży‑
cia społeczeństwa i można być bardziej lub mniej wykluczonym społecznie (por.
J. Czapiński, 2009, s. 339).
65
2.7. Przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych
2.7. Przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu