Zjawisko wykluczenia społecznego
2.4. Przyczyny i wskaźniki wykluczenia społecznego
Wykluczenie społeczne stało się poważnym problemem w wielu krajach OECD już na przełomie XX i XXI w. Ogólny wzrost poziomu zamożności materialnej często nie idzie w parze z wspólnym rozwojem grup społecznych. Niektóre grupy, np. osób niepełnosprawnych, są często pomijane w ogólnym nurcie konsump‑
cyjnym z uwagi na mniejsze możliwości chociażby na rynku pracy oraz wysokie koszty leczenia i niepełnosprawności. Problem ten jest potęgowany przez fakt, że wykluczenie to coś więcej niż tylko poziom dochodów. Wykluczenie pociąga za sobą brak przynależności społecznej i poczucia wspólnoty. Istnieją podstawy do obaw, że życie staje się coraz bardziej rozproszone i mniej inkluzyjne. Ponadto, głównymi czynnikami strukturalnymi stają się rozgrywki polityczne, które przy‑
czyniają się do pogorszenia sytuacji wykluczonych (OECD, Center For Educatio‑
nal Research And Innovation…, 1999).
Przyczyny wykluczenia społecznego podają Ch. Gore i J.B. Figueire‑
do (1997), którzy analizując wyniki międzynarodowego projektu badawczego:
„Wzory i przyczyny wykluczenia społecznego i projektowanie polityk promują‑
cych integrację społeczną” (International Institute for Labour Studies), skupili się na wyodrębnieniu najczęściej występujących przyczyn tego zjawiska. Dzięki temu wyróżniono te o wspólnych cechach dla wszystkich badanych krajów:
1. „Wykluczenie społeczne wewnątrz krajów jest wynikiem polityk i instytucji i nie może być po prostu przypisane indywidualnym wyborom.
2. Instytucje działające włączająco, jak i wykluczająco są zarówno formalne, jak i nieformalne. Obejmują one: funkcjonowanie podstawowych rynków, które determinują dochody i ich bezpieczeństwo, zakres i konfigurację uprawnień
49
2.4. Przyczyny i wskaźniki wykluczenia społecznego
obywatelskich, wzory życia stowarzyszeniowego społeczeństwa obywatelskie‑
go, włączając w to praktyki dyskryminacyjne. Wykluczenie społeczne postrze‑
gane jako skutek spowodowane jest więc przez rynki i państwo.
3. Instytucje są istotne w procesie wykluczenia społecznego, ponieważ kształ‑
tują relacje między zmianą makroekonomiczną i ścieżką wzrostu gospodar‑
czego a zmieniającymi się warunkami życia jednostek, gospodarstw domo‑
wych i grup. Rozumienie wykluczenia społecznego wymaga analizy związków makro ‑mikro tego rodzaju.
4. Wykluczenie społeczne wewnątrz krajów nie może być wyjaśniane bez odwo‑
łania się do stosunków międzynarodowych, ponieważ silnie wpływają one na krajowe instytucje gospodarcze, społeczne i polityczne” (Ch. Gore, J.B. Figu‑
eiredo, 1997, s. 11).
Innego zdania jest A. Krause, który twierdzi, że współcześnie procesy mar‑
ginalizacyjne nie tyle zależą od społeczeństwa jako takiego, ile raczej od cech jednostkowych. To one decydują o kompetencjach niezbędnych do przezwycięże‑
nia sytuacji kryzysowych i trudnych, kierują wyborami oraz motywacją do zwal‑
czania pokus i barier (por. A. Krause, 2009, s. 10). Z kolei E. Goffman (1963) wskazywał dobitnie, że „ludzi nie stygmatyzują instytucje ani pobyt w nich, to społeczeństwo stygmatyzuje osoby niepełnosprawne. Instytucje specjalistyczne są powołane dla naznaczonych, a nie odwrotnie” (za: J. Erenc, 2008, s. 19). Oby‑
dwa stanowiska niepozbawione są racji, nie można jednak ogólnych tendencji przekładać na jednostkowe losy i wykluczać obu możliwości. Dlatego zarówno warunki ekonomiczne, polityczne, instytucje, jak i same jednostki mogą deter‑
minować ekskluzję.
We współczesnych badaniach nad wykluczeniem, zwłaszcza tych, które pro‑
wadzone i podejmowane są przez sektor rządowy, ważne jest, aby określenie za‑
równo źródeł, jak i wskaźników omawianego zjawiska było bardzo precyzyjne.
W badaniach prowadzonych przez Ministerstwo Polityki Społecznej stwierdzono, że wskaźniki przyczyn (źródeł, determinant) problemu wykluczania społecznego powinny być zbudowane jako destymulanty. Mają bowiem odpowiedzieć na py‑
tanie: „dlaczego problem wykluczenia społecznego istnieje?”, a zatem im wyższa wartość tego wskaźnika (np. wskaźnika ubóstwa dochodowego czy wskaźnika niepełnosprawności), tym większe prawdopodobieństwo, że problem wyklucze‑
nia społecznego zaistnieje i że zostanie ujawniony w formie wysokiej wartości wskaźnika stanu, np. wskaźnika długotrwałego bezrobocia (jednego ze wskaźni‑
ków deficytu dostępu do rynku pracy) (T. Borys, 2006a, s. 73). Wobec tego za‑
proponowano i zaprezentowano kilka szczegółowych klasyfikacji czynników wy‑
kluczających bądź sprzyjających powstaniu wykluczenia. Pierwsze przedstawione klasyfikacje opierają się na powiązaniu przyczyn z objawami. W tabeli 2 ukaza‑
no stanowisko budowy wskaźników przez CASE (Centrum Analiz Społeczno‑
‑Ekonomicznych) oraz wskaźniki przygotowane na potrzeby MPiPS (właściwie odnoszą się do tych samych obszarów).
Tabela 2. Klasyfikacje czynników wykluczenia społecznego według wybranych podejść Klasyfikacja CASE Klasyfikacja według powiązania przyczyn
z objawami wykluczenia wykluczenie z konsumpcji
−wykluczenie z produkcji (bycie poza za‑
−trudnieniem, samozatrudnieniem, edukacją, szkoleniem itp.)
wykluczenie polityczne (niebranie udziału
−w wyborach, niewstępowanie do organizacji społecznych itp.)
wykluczenie ze społecznych interakcji (wy‑
−kluczenie społeczne w sensie szczegółowym;
brak kogoś, kto zaoferuje wsparcie – wysłu‑
cha, pomoże w potrzebie, okazuje szacunek itp.)
czynniki wpływające na wykluczenie na ryn‑
−ku pracy (deficyty w dostępie do rynku pra‑
cy)czynniki wpływające na wykluczenie na ryn‑
−ku dóbr i usług (deficyty w dostępie do rynku dóbr i usług), a zwłaszcza generujące o okreś‑
lonym stopniu deficyt
czynniki wpływające na inne wykluczenia,
−zwłaszcza na marginalizację w życiu społecz‑
nym
Źródło: T. Borys, 2006b, s. 81, 85.
Kolejne dwie klasyfikacje, umieszczone w tabeli 3, dotyczą podziału wskaźni‑
ków według natury czynnika wykluczającego.
Zaprezentowane klasyfikacje pokazują jednoznacznie, że trudno jest określić, co jest przyczyną, a co skutkiem wykluczenia społecznego. Niekorzystne zjawi‑
ska, takie jak bezrobocie lub sytuacja ubóstwa, mogą powodować kolejne, takie jak np. bezdomność.
Tabela 3. Dwie klasyfikacje według natury czynnika ryzyka wykluczenia społecznego
Klasyfikacja I Klasyfikacja II
1) czynniki biologiczne:
• wrodzona niepełnosprawność
• choroby determinowane genetycznie
• wrodzone słabo rozwinięte predyspozycje do życia społecznego (anomia, depresyjność, niezaradność)
• skłonność do uzależnień 2) czynniki społeczne:
• konflikty rodzinne
• brak rodziny
• pochodzenie z terenów peryferyjnych (wiej‑
skich, poindustrialnych, blokowisk)
• indywidualne (wypadki, choroby, tragedie rodzinne)
1) fizyczne czynniki wykluczenia społecznego:
• wiek – 45–50 lat i powyżej; 60–65 i powyżej
• niepełnosprawność
2) strukturalne czynniki wykluczenia społecz‑
nego:
• bezdomność
• ubóstwo
• zamieszkiwanie na terenach peryferyjnych (wiejskich, poindustrialnych, blokowiskach)
• wykształcenie – poniżej średniego
• wykształcenie rodziców – podstawowe lub niżej
3) normatywne czynniki wykluczenia społecz‑
nego:
• uzależnienie (alkohol, narkotyki)
• konflikt z prawem
• bycie dyskryminowanym
4) instytucjonalne czynniki wykluczenia spo‑
łecznego:
• rozwiązania systemowe przyjęte w politykach
51
2.4. Przyczyny i wskaźniki wykluczenia społecznego
• zbiorowe (katastrofy naturalne, szoki doty‑
kające lokalny rynek pracy, zatrucia środo‑
wiska)
4) czynniki zdrowotne:
• niepełnosprawność nabyta lub przewlekła choroba
• niedołęstwo związane z wiekiem
• uzależnienie (alkoholizm, narkomania) 5) czynniki kompetencyjne:
• niskie bądź przestarzałe umiejętności ogólne przydatne na otwartym rynku pracy
• niskie bądź przestarzałe umiejętności specy‑
ficzne przydatne w danym zawodzie 6) czynniki ekonomiczne:
• niezdolność do osiągania dochodu wystarcza‑
jącego do uczestnictwa w życiu społecznym (kulturalnym, zawodowym etc.) i korzystania z wielu usług publicznych, a zwłaszcza eduka‑
cyjnych i służby zdrowia
• niezdolność do osiągania dochodu z legal‑
nych źródeł (przestępczość)
• niemal całkowity brak majątku (bezdom‑
ność)
• sposoby i formy funkcjonowania instytucji
• wykluczenie społeczne jest w tej grupie czyn‑
ników rezultatem (skutkiem) polityk i kształ‑
tu instytucji
Źródło: T. Borys, 2006b, s. 79–80.
W badaniach przeprowadzonych przez Pentor w 2006 r., których tematem było: „Wykluczenie społeczne – kampania społeczna »Warto być za!«”, respon‑
denci wskazywali główne ich zdaniem przyczyny wykluczenia. Najwięcej wska‑
zań dotyczyło kolejno: bezrobocia, uzależnienia od alkoholu, narkomanii, ubó‑
stwa materialnego, chorób psychicznych, patologii życia rodzinnego, odmiennej orientacji seksualnej, niepełnosprawności, niskich kwalifikacji zawodowych, podeszłego wieku. Przyczyny wykluczenia społecznego takie jak wyznanie czy pochodzenie etniczne/rasowe w tym badaniu miały bardzo niskie wskaźniki. Co ciekawe, respondenci, określając przyczyny wykluczenia, odnosili się też do wła‑
snych doświadczeń bezpośredniej bliskości i znajomości konkretnych zjawisk.
W związku z tym okazało się, że uznanie za przyczynę negatywnych zjawisk spo‑
łecznych nie jest tożsame z własnym doświadczeniem i wiedzą o tych zjawiskach.
Na przykład, zgodnie z tematyką niniejszej rozprawy, z osobami niepełnospraw‑
nymi i chorymi psychicznie 11% badanych ma najczęstszy kontakt w życiu co‑
dziennym, ale 27% uważa chorobę psychiczną za przyczynę wykluczenia, a 14%
wskazuje niepełnosprawność.
Niepełnosprawność jest jedną z głównych barier uniemożliwiających pełne uczestniczenie w życiu społecznym, zawodowym, kulturalnym. W Polsce, ze względu choćby na brak architektonicznych ułatwień i ciągle pokutujące stereo‑
typy, życie osób niepełnosprawnych jest wyjątkowo utrudnione. O tym, jak duży
jest to problem, możemy wnioskować z wyników ostatniej edycji „Diagnozy spo‑
łecznej”, w której wielkość próby umożliwiła dotarcie do reprezentatywnej grupy osób niepełnosprawnych z różnym stopniem niepełnosprawności, cierpiących na różnego rodzaju schorzenia (J. Czapiński, 2009, s. 333).
Zdrowie, a raczej zły stan zdrowia, jest traktowane jako siła sprawcza eksklu‑
zji. Jednostki podlegają wykluczeniu, ponieważ ich stan zdrowia jest zły, konse‑
kwencją czego jest niepodjęcie odgrywania istotnych ról społecznych, niepod‑
trzymywanie lub zrywanie więzi społecznych. W związku z tym osoby takie są odrzucane formalnie lub nieformalnie. Nierówności w zachowaniu zdrowia de‑
terminują inne niekorzystne społecznie dla jednostek zjawiska (C. Włodarczyk, za: G. Magnuszewska ‑Otulak, 2007, s. 201–202).
S. Golinowska, badając podatność młodzieży na ubóstwo i wykluczenie spo‑
łeczne obecnie oraz w jej dorosłym życiu, wskazała na uwarunkowania sfery zdrowia jako pierwsze i najważniejsze w odniesieniu do budowy kapitału ludz‑
kiego, który w wyniku choroby i niepełnosprawności traci swój rozwojowy po‑
tencjał (por. S. Golinowska, 2010, s. 32). Według autorki, zagrożenia zdrowia stanowią:
„ryzykowne zachowania związane z mobilnością i spędzaniem wolnego czasu;
− palenie papierosów;
− inicjacja alkoholowa;
− zażywanie narkotyków;
− depresje i inne zaburzenia psychiczne;
− wadliwe odżywianie;
− niedostateczna aktywność fizyczna;
− wczesna i niezabezpieczona inicjacja seksualna;
− zachowania agresywne;
− przemoc domowa;
− niebezpieczeństwa w szkole” (S.
− Golinowska, 2010, s. 34).
Takie założenie wydaje się wskazywać na przyczyny powstawania chorób cy‑
wilizacyjnych, przewlekłych, ewentualnie niepełnosprawności, które, jak zakłada S. Golinowska, same w sobie stanowić będą przyczynek do marginalizacji i wy‑
kluczenia społecznego.
Wrastanie dzieci niepełnosprawnych w środowisko, a tym samym w kultu‑
rę, będzie cechować zróżnicowane ubóstwo możliwości doświadczeń, możliwo‑
ści percepcji, odbioru, analizy. Innymi słowy, niepełnosprawność ze względu na swoją formę i stopień będzie ograniczać bądź też wykluczać z różnych wymiarów życia społecznego (por. A. Rakowska, 2006, s. 435).
W społeczeństwie obywatelskim, jak sądzi A. Fidelus, bardzo ważna jest par‑
tycypacja społeczna. Ograniczenie lub jej brak oznacza wykluczenie, co więcej – prowadzi ono w konsekwencji do zaburzenia demokratycznego porządku. Czy‑
li uderza nie tylko w jednostki i grupy, ale i w wartości reprezentowane przez szerszą zbiorowość, takie jak: wolność i równość (por. A. Fidelus, 2011, s. 89).
53