w kreowaniu rzeczywistości osób niepełnosprawnych
3.1. Koncepcje kapitału w naukach społecznych
3.1.1. Kapitał społeczny
Klasyczne ujęcia kapitału społecznego
Przegląd literatury z zakresu ekonomii, polityki społecznej, socjologii (por.
C. Trutkowski, S. Mandes, 2005; A. Rymsza, 2007; D. Moroń, 2009a i in.) daje podstawę do twierdzenia, że na gruncie naukowym najważniejszą rolę odegrały cztery koncepcje kapitału społecznego:
P. Bourdieu, opublikowana w 1980 r. w tekście pt.
− Le capital social. Notes provi‑
soires, w „Actes de la Recherche en Sciences Sociales”, gdzie kapitał społeczny to:„suma rzeczywistych oraz potencjalnych zasobów, które związane są z posia‑
daniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków opartych na wzajemnej znajomości i uznaniu” (za: A. Rymsza, 2007, s. 24);
J.S. Colemana, opublikowana w 1990 r. w rozprawie pt.
− Foundations of Social
Theory, gdzie kapitał społeczny:
75
3.1. Koncepcje kapitału w naukach społecznych
„jest tworzony w momencie, kiedy relacje międzyludzkie zmieniają się w spo‑
sób ułatwiający działanie. […] zawiera się w relacjach międzyludzkich” (za:
D. Moroń, 2009a, s. 27);
F. Fukuyamy, zawarta w książkach pt.
− Zaufanie. Kapitał społeczny a droga do
dobrobytu (1995, polskie tłumaczenie ukazało się w 1997 r.), Social Capital, Civil Society and Development (2001), gdzie kapitał społeczny:
„jest zdolnością wynikającą z rozpowszechnienia zaufania w obrębie społe‑
czeństwa lub jego części” (F. Fukuyama, 1997, s. 39–40);
„jest uprzedmiotowioną, nieformalną normą, która promuje kooperację mię‑
dzy dwoma jednostkami lub większą ich liczbą […]. Kapitał społeczny jest istotny dla efektywnego funkcjonowania nowoczesnej gospodarki i jest warun‑
kiem stabilnej demokracji liberalnej” (za: A. Rymsza, 2007, s. 28);
R.D. Putnama, opublikowana w:
− Demokracja w działaniu. Tradycje obywatel‑
skie we współczesnych Włoszech (1995) oraz Bowling Alone: the Collapse and Revival of American Community (2000), gdzie kapitał społeczny odnosi się do:„cech społecznego zaangażowania, sieci, normy i społeczne zaufanie ułatwia‑
jące ku obopólnej korzyści koordynację i współpracę” (R.D. Putnam, 1995, s. 258).
Zdaniem D. Moroń, właśnie koncepcja R.D. Putnama najbardziej spopula‑
ryzowała pojęcie kapitału społecznego. Ponadto jest ona innowacyjna, ponieważ rozróżnia dwie jego formy:
kapitał spajający (wiążący, wykluczający) – stanowi relację pomiędzy osobami
− podobnymi do siebie, występuje w grupach ukierunkowanych do wewnątrz swojej struktury; grupy te cechuje: homogeniczność, wypracowanie mechani‑
zmów wykluczających, silne więzi wewnątrzgrupowe, silne poczucie tożsamo‑
ści członków, posługiwanie się kategoriami „obcy”, „swój”;
kapitał pomostowy (włączający) – oznacza relację pomiędzy grupami hetero‑
− genicznymi oddalonymi od siebie, wiąże przedstawicieli tych grup i różnych środowisk. Więzi mają słaby charakter, natomiast stanowią działania inkluzyj‑
ne, zmniejszając dystans społeczny pomiędzy różnymi kategoriami (D. Mo‑
roń, 2009a, s. 29).
Ważne i pożyteczne są obydwie formy kapitału. Z uwagi na zakres definicyjny tego pojęcia wpisuje się ono w kontekst rozważań o wykluczeniu społecznym osób niepełnosprawnych. Szczególnym punktem odniesienia i analizy będzie koncepcja R.D. Putnama ze względu na szerszy zasięg i przytoczone rozróżnie‑
nie. Zwłaszcza że popularny społeczny model niepełnosprawności zakłada, iż organizacje społeczne i instytucje społecznej kontroli pełnią funkcje stygmaty‑
zujące odnośnie do osób niepełnosprawnych (A. Ostrowska, 2002, s. 55). Czę‑
ściowo teza ta odnosić się będzie zatem do modelu biopsychospołecznego niepeł‑
nosprawności. Przyjmując, że tak w istocie jest, kapitał społeczny nie pozostaje bez znaczenia dla kształtowania się postaw wobec osób niepełnosprawnych oraz
zjawisk związanych z wykluczaniem i/lub włączaniem społecznym, ponieważ (jak pokazują badania) jednostki mają tendencję do przesuwania odpowiedzialności za osoby niepełnosprawne na instytucje ze względu na obawę przed udzielaniem im pomocy. Dotyczy to szczególnie tych jednostek, które nie miały kontaktu z osobą niepełnosprawną (por. A. Ostrowska, 2002, s. 60).
Kapitał społeczny w literaturze rodzimej
Termin i koncepcje kapitału społecznego stały się popularne na gruncie pol‑
skich rozważań naukowych szczególnie po 2000 r. Stało się tak ze względu na przyjmowanie europejskich standardów związanych z definiowaniem życia spo‑
łecznego, politycznego i gospodarczego. Powstało kilka definicji, które określają w różnym aspekcie kapitał społeczny, odnosząc jego istotę do różnych wartości i relacji. Przeglądu i zestawienia polskich definicji kapitału społecznego dokonała D. Moroń, wskazując na te najpopularniejsze (por. tab. 6).
Jak pokazuje zestawienie, definicje są zróżnicowane i koncentrują się wokół różnych osi teoretycznych. Stworzone zostały na potrzeby teorii lub praktyki i procedury badawczej (np. „Diagnoza społeczna”). Przyjmując, że pojęcie kapi‑
tału społecznego ma szerokie znaczenie, warto wskazać na pierwszą przytoczo‑
ną definicję – M. Grewińskiego (2007), który pisze o oczekiwanych pozytyw‑
nych skutkach, jakie generować powinien tak ujęty kapitał społeczny. Podobnie T. Kaźmierczak (2007) wskazuje nie tyle na skutki, ile na komponenty kapitału społecznego jako pozytywne dobra (wartości), ponadto podkreśla wysokie koszty osiągalności celów (jednostkowych czy zbiorowych, instytucjonalnych) bez za‑
angażowania kapitału społecznego. W „Diagnozie społecznej” ważne są z kolei prawa oraz zasady moralne i społeczne, które warunkują efektywne działanie dla wspólnej sprawy. Zatem z jednej strony utożsamianie się i poczucie obowiąz‑
ku w społecznym sposobie zachowania i obyczajowości, z drugiej – integracja wokół osiągania wspólnych celów. Definicja H. Januszek (2005) koncentruje się na umiejętnościach społecznych w zakresie komunikacji i współdziałania, ale na poziomie instytucji lub na poziomie międzyinstytucjonalnym, oczywi‑
ście z wyznaczoną wspólną sprawą. Zdecydowanie inna jest definicja operacyjna w Raporcie o kapitale… (2008), który z góry określa cel dla Polski – dobrostan.
Definicja mówi o istocie kapitału jako o potencjale wspierającym, stosując bar‑
dzo ogólnikowe słownictwo. Można odnieść wrażenie, że sam potencjał może stanowić o poziomie osiągania założonego celu, z czym trudno się zgodzić. So‑
cjolog P. Sztompka (2007) nawiązuje do innego ważnego wyznacznika kapitału społecznego, którym są samoorganizacja, samopomoc, organizacje pozarządowe, opierające się na bardzo silnych więziach społecznych, zaufaniu i solidarności.
Z kolei M. Theiss (2007) odnosi się do dwóch wymiarów skuteczności i zakre‑
su skutków kapitału społecznego: społecznego jako przeciwdziałanie problemom oraz jednostkowego jako poprawa sytuacji życiowej; definicja ta jest podobna zakresowo do definicji M. Grewińskiego.
77
3.1. Koncepcje kapitału w naukach społecznych
Tabela 6. Definicje kapitału społecznego w polskiej literaturze
Autor Definicje kapitału społecznego
M. Grewiński „regularne i powtarzalne podtrzymywanie przez ludzi kontaktów z innymi w celu realizowania wspólnych zamierzeń, co prowadzić powinno do pozytywnych skutków zarówno dla samych jednostek, wzmocnienia więzi społecznych między nimi, jak i dla działalności instytucji” (2007, s. 28)
T. Kaźmierczak „zasób jednostek, którego źródłem są sieci ich powiązań, po których krążą: dobra symboliczne (informacje, wartości, idee i in.), material‑
ne (rzeczy, pieniądze) i emocje (aprobata, szacunek, sympatia itp.).
Kapitał społeczny, warunkując wzajemność i zaufanie, wpływa na gotowość podejmowania współpracy i na potencjał jej efektywności.
Cechą szczególną kapitału społecznego jest to, iż pozwala on swoim dysponentom osiągać cele, które w innym przypadku nie byłyby zre‑
alizowane w ogóle lub wymagałyby poniesienia wyższych kosztów.
Tak rozumiany kapitał społeczny nie jest dobrem publicznym, tylko
»klubowym«, ponieważ nie każdy ma do niego dostęp” (2007, s. 47) Diagnoza społeczna 2007 „sieci społeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem
(a nie lub nie tylko, formalnymi zasadami prawa), które wiążą jed‑
nostkę ze społeczeństwem w sposób umożliwiający jej współdziała‑
nie z innymi dla dobra wspólnego” (2007, s. 263)
H. Januszek „umiejętności współdziałania i współpracy jednostek ludzkich w ra‑
mach grup społecznych, organizacji i instytucji społecznych różne‑
go typu (nie tylko gospodarczych) dla realizacji wspólnych celów”
(2005, s. 6) Raport o kapitale intelektu‑
alnym Polski „potencjał zgromadzony w polskim społeczeństwie w postaci obo‑
wiązujących norm postępowania, zaufania i zaangażowania, które wspierając współpracę i wymianę wiedzy, przyczyniają się do wzrostu dobrostanu Polski” (2008, s. 6)
P. Sztompka „więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samo‑
organizowaniu się i samorządności, głównie w formie dobrowolnych stowarzyszeń” (2007, s. 224)
M. Theiss „sieć powiązań i norm społecznych, które przyczyniają się do współ‑
działania osób dla poprawy indywidualnej sytuacji życiowej oraz za‑
pobiegania problemom społecznym” (2007, s. 40) Źródło: D. Moroń, 2009b, s. 30–31, na podstawie przeglądu literatury.
Każda z prezentowanych definicji odwołuje się raczej do fragmentu aniżeli do całości tematu, którym jest kapitał społeczny. Przyjęcie którejkolwiek z nich wiązałoby się z ograniczeniem lub zawężeniem orientacji poznawczych tylko na pewnego rodzaju specyficzny wycinek rzeczywistości. Definicje M. Theiss, M. Grewińskiego oraz P. Sztompki zostają uznane za podstawę do dalszych do‑
ciekań i interpretacji, ponieważ ważny jest zarówno aspekt indywidualny, jak i społeczny oraz instytucjonalny poddawanego pod rozwagę zagadnienia.
Wspomniana już autorka – M. Theiss, dokonała systematyzacji typologii ka‑
pitału społecznego w odniesieniu do dziesięciu najczęściej występujących w lite‑
raturze przedmiotu składowych koncepcji, teorii i definicji kapitału społecznego.
Szczegółowe zestawienie przytoczone jest za autorką w tabeli 7.
Tabela 7. Typy kapitału społecznego jako zasobu – systematyzacja według M. Theiss Kryterium podziału Typy kapitału społecznego Zakres pojęcia −wyłącznie więzi i normy społeczne
więzi, normy społeczne, instytucje i organizacje spo‑
−łeczne
więzi, normy, instytucje społeczne, rozwiązania prawne
−i ekonomiczne (kraju)
Poziom analizy socjologicznej i/lub ośrodek koncentracji kapitału spo‑
łecznego
jednostek lub gospodarstw domowych
−regionów, krajów
−instytucji
−grup społecznych lub środowisk lokalnych
−
Ekonomiczny rodzaj dobra −dobro prywatne dobro klubowe
−dobro publiczne
−
Charakter efektów zewnętrznych −przynoszący negatywne efekty zewnętrzne (anti ‑social, perverse social capital)
przynoszący pozytywne efekty zewnętrzne
−
Cele dysponenta kapitału społecznego −zorientowany na realizację celów partykularnych (in‑
ward looking)
zorientowany na realizację dobra wspólnego (
− outward
looking) Rodzaj powiązań tworzących kapitał
społeczny −oparty na więzi zrzeszeniowej; łączący osoby o różnym statusie społeczno ‑ekonomicznym (bridging)
oparty głównie na więzi naturalnej; łączący osoby o po‑
−dobnym statusie społeczno ‑ekonomicznym (bonding) oparty na pionowych zależnościach władzy i zwierzch‑
−ności (linking)
Siła, ekskluzywność i częstotliwość kontaktów w istniejących powiąza‑
niach
oparty na silnych powiązaniach i częstych kontaktach
−(thick social capital)
oparty na słabych powiązaniach i sporadycznych kon‑
−taktach (thin social capital)
Promień zaufania między osobami −zróżnicowany – od zaufania ograniczonego do najbliż‑
szej rodziny do zaufania zgeneralizowanego Stopień formalizacji kapitału społecz‑
nego −nieformalny
formalny
− Sfera, w której objawia się kapitał spo‑
łeczny −prywatny/rodzinny
obywatelski/kapitał społeczny w sferze publicznej
− Źródło: M. Theiss, 2007, s. 34–35.
79
3.1. Koncepcje kapitału w naukach społecznych
Typologie odnoszą się do poziomu analizy kapitału społecznego. Dla niniej‑
szych rozważań ważnymi badawczo będą typy kapitału w zakresie: pojęciowym, poziomu analizy społecznej, rodzaju ekonomicznego dobra, celów dysponenta kapitału, siły kontaktów i rodzaju powiązań, sfery, w jakiej się objawia.
Większość przywołanych autorów wskazuje na pozytywne skutki różnie uj‑
mowanego kapitału społecznego, traktując sam kapitał jako wartość w konkret‑
nym obszarze rzeczywistości społecznej. Są jednak autorzy, którzy stoją na sta‑
nowisku, że istnieje negatywny wymiar kapitału społecznego. Przedstawicielem takiego stanowiska jest A. Portes (1996). Wymienia on grupy destrukcyjnych zjawisk (skutków) kapitału społecznego, takie jak:
działanie na szkodę dobra publicznego poprzez: nepotyzm, korupcję, nieuczci‑
− wą konkurencję, przestępczość gospodarczą i polityczną, a także poprzez za‑
właszczanie dóbr, ograniczając do nich dostęp innym grupom lub wręcz je wykluczając;
ograniczenie indywidualnej wolności, przedsiębiorczości i innowacyjności po‑
− przez przymus narzuconych przez własną grupę zasad i sposobu zachowania, realizowania niezgodnych z zasadami reprezentowanymi indywidualnie;
opresja hamująca indywidualną mobilność poprzez międzygeneracyjne dzie‑
− dziczenie (przekazywanie) statusu, norm, wzorów zachowania grup (subkul‑
tur lub w jakimkolwiek względzie zmarginalizowanych) (za: T. Kaźmierczak, 2007, s. 54).
Silne więzi w wąskiej grupie osób wykluczonych lub zagrożonych wyklucze‑
niem, identyfikujących się ze swoją rolą i zasadami we własnej grupie, będą po‑
wodować odczuwanie negatywnych skutków wytworzonego kapitału. Taką grupę mogą stanowić osoby niepełnosprawne lub rodziny, których członkami są nie‑
pełnosprawni.
Ponadto, ze względu na niski wskaźnik pozostałych kapitałów (fizycznego, ludzkiego) oraz nieprzynależność do struktur elitarnych i decyzyjnych osoby niepełnosprawne mogą doświadczać skutków braku takich relacji i więzi (na po‑
ziomie jednostkowym i organizacyjnym, np. brak stowarzyszeń, instytucji wspar‑
cia i pomocy). Skutkiem takim jest np. wykluczanie z dostępu do dóbr i usług powszechnie dostępnych lub dostępnych po spełnieniu konkretnych warunków, gdzie czynnikiem decyzyjnym jest dobra wola uprzywilejowanych, a nie standar‑
dy i warunki merytoryczne.
Kapitał ludzki może zatem działać na korzyść lub niekorzyść osób niepeł‑
nosprawnych w społecznościach lokalnych. Wszystko zależy od rodzaju relacji, więzi, infrastruktury, organizacji i ich współpracy na rzecz niepełnosprawnych.
Zgodnie z tym ważne jest poznanie, czy i jakiego rodzaju kapitał społeczny wy‑
stępuje oraz czym się cechuje na objętym badaniami obszarze.
Można też rozpatrywać zasoby kapitału społecznego z różnych perspektyw.
J. Bartkowski proponuje, aby ów kapitał analizować w „trzech wymiarach: jed‑
nostkowym, grupowo ‑warstwowym i zbiorowym. […] Nie są to zasadniczo róż‑
ne jego formy, ale raczej różne aspekty fenomenu kapitału społecznego” (2007, s. 75).