Działania zapobiegające procesowi wykluczenia społecznego i marginalizacji

Sytuacja społeczna, w której znajdują się osoby wykluczone, nie oznacza, że w ramach prężnie funkcjonującego głównego nurtu społecznego nie istnieją żad‑

ne instytucje i mechanizmy pomocowe dla tych osób. Współcześnie zarówno instytucje będące narzędziami polityki społecznej, jak i trzeci sektor ukierunko‑

wane są na przeciwdziałanie skutkom niekorzystnych i kryzysowych sytuacji ży‑

ciowych jednostek i grup oraz łagodzenie ich. Oznacza to podejmowanie działań włączających i integracyjnych. Nie ma jednak inkluzji i integracji bez ekskluzji i dezintegracji (D. Lepianka, 2002, s. 11–12). A. Krause jest zdania, że obecnie znikają skrajne typy wykluczenia społecznego i marginalizacji. Zmieniają się ich formy, sposoby, przebieg, a także grupy, których one dotyczą. Rozwiązania takiej sytuacji nie stanowi podejmowanie działań pomocowych (a przynajmniej nie wyłącznie pomocowych), ale redefinicja „marginesu” i zwiększenie tolerancji dla inności (A. Krause, 2009, s. 15). Tam, gdzie już funkcjonują instytucje pomoco‑

we i wspierające, problemy osób niepełnosprawnych nie są kwestią tabu, a wręcz

przeciwnie – stają się tematem społecznych dyskusji i konsultacji. Istnieją także, jak zostanie to omówione dalej, prawne mechanizmy zabezpieczenia tych osób.

Można więc za autorem zastanawiać się, o jakim marginesie i o jakich wyklu‑

czonych mówimy. Zapewne nie mamy już na myśli jednostek fizycznie wyklu‑

czonych, wręcz wygnanych ze społeczności. Zwrócić należy uwagę na kontekst, w jakim podejmuje się problemy osób z niepełnosprawnością. Na to, czego one dotyczą i czym skutkują w danej społeczności oraz dla tej grupy.

Strategie inkluzji wyznaczane są zazwyczaj zgodnie z przejętymi paradygma‑

tami lub dyskursami ekskluzji. Na przykładzie tylko dyskursu w Wielkiej Brytanii Ruth Levitas (1998) wyodrębniła strategie inkluzji zgodne z przyjętymi dyskur‑

sami i modelami wykluczenia:

redystrybucja władzy i środków, przy założeniu, że dyskurs koncentruje się na

− problemach ubóstwa i dystrybucji dóbr (Redistributionist Discourse – RED);

ograniczenie zależności socjalnej, przy założeniu, że wykluczenie jest kwestią

− kulturową i moralną (Moral Underclass Discourse – MUD);

integracja z rynkiem pracy, gdzie wykluczenie oznacza brak powiązań z ryn‑

− kiem pracy (Social Integrationist Discourse – SID) (za: D. Lepianka, 2002, s. 14).

Jest to oczywiście tylko część możliwych strategii, jednak te przedstawione odznaczają się spójnością pomiędzy ideą polityczną a praktyką społeczną – przy‑

najmniej w założeniu. Nie zostało do końca wskazane, w jaki sposób powinno się to odbywać, kto ma za konkretną strategię odpowiadać, jakie narzędzia i zasoby zostaną zaangażowane, jakie będą koszty tych strategii, a jakie spodziewane zyski.

Rozwiązanie tych dylematów należy zapewne do świata polityki i nauki poszcze‑

gólnych państw rozważających bądź mierzących się z problemem wykluczenia.

Jak wskazuje A. Krause, marginalizacja osób i grup jest zjawiskiem powszech‑

nie znanym już od wielu wieków, jednakże sam proces ulegał na ich przestrzeni zmianom. W stosunku do grup „słabszych społecznie” wraz z rozwojem nurtu humanistycznego rozszerzył się zakres pomocy społecznej. Dzięki temu wobec osób chorych, niepełnosprawnych, kalekich i biednych zniwelowano formy mar‑

ginalizacji, zwłaszcza w społeczeństwach demokratycznych. Ponadto realizowany jest szereg programów przeciw wykluczeniu społecznemu, które mają na celu integrację, reintegrację, normalizację (por. A. Krause, 2009, s. 9).

W warunkach polskich od dawna mówi się o integracji osób niepełnospraw‑

nych, zarówno w kontekście edukacyjnym, jak i społecznym. Należy zasygnali‑

zować, że integracja jest procesem włączania, stanem pośrednim między wyklu‑

czeniem a pożądanym uczestnictwem.

M. Winiarski podaje definicję integracji społecznej, wskazując nie to, czym ona jest, ale w jaki sposób powinna się odbywać, szczególnie poprzez „powo‑

ływanie do życia wspólnych instytucji, a nade wszystko kreowanie wspólnych wartości, wzorów działania, poglądów i interesów” (1999, s. 109, za: A. Fidelus, 2011, s. 88). Ukazuje w ten sposób szereg działań, które odwołują się do wymiaru

67

2.7. Przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych

administracyjnego, politycznego, aksjologicznego i ekonomicznego. Komplekso‑

wość integracji oparta jest nade wszystko na elementach współpracy, a nie na‑

rzucania. Tyle że dotyczy wielu instytucji i resortów, które w związku z klientem niepełnosprawnym mogą reprezentować sprzeczne interesy.

Inne formy integracji wyróżniają K. Białobrzeska i S. Kawula, dzieląc je na cztery kategorie:

integracja normatywna;

− integracja funkcjonalna;

− integracja komunikatywna;

− integracja kulturowa (K.

− Białobrzeska, S. Kawula, red., 2006, s. 11–18).

Jednym z najbardziej otwartych na integrację obszarów jest edukacja. W Pol‑

sce obecny system edukacji sprzyja wspólnemu kształceniu i wychowaniu dzieci niepełnosprawnych z pełnosprawnymi. W tym miejscu należy jednak zwrócić uwagę na pewne zaobserwowane prawidłowości, które są wskazówką do organi‑

zacji kształcenia zintegrowanego w szkołach:

mała liczba uczniów niepełnosprawnych w klasach sprzyja integracji;

− im starsze są osoby niepełnosprawne, tym wolniej następuje proces integracji;

− najefektywniej integracja przebiega w wieku przedszkolnym;

− różnice wieku sprzyjają integracji, gdy grupa integrowana jest młodsza;

− paradoksalnie im większe różnice i odmienności między osobami integrowa‑

− nymi a grupą, tym lepsza współpraca, gdyż nie ma poczucia zagrożenia (za:

K.J. Zabłocki, 1999a, s. 35).

Integracja nie może odbywać się na warunkach tylko większości, poprzez

„zmuszanie do przyjęcia schematu ideacyjnego z obcego niepełnosprawnym świata kulturowego, ma to miejsce zazwyczaj w edukacji i stanowi swoiste nad‑

użycie. Integracja musi się odbywać na równych prawach” (J. Lach ‑Rosocha, 2004, s. 67).

Drogą do integracji może być insercja społeczna. Zdaniem A. Fidelus, inser‑

cja (z łac. insero ‑ ‘wprowadzam’) oznacza zastosowanie mechanizmów wspoma‑

gających proces integracji poprzez wsparcie jednostki, wyposażenie jej w odpo‑

wiednie umiejętności i kompetencje, aktywizację zawodową, dające możliwość wyrównania szans rozwojowych. Przyświecać tym działaniom ma idea wzajem‑

nego zaangażowania społeczeństwa i wykluczonych (A. Fidelus, 2011, s. 90).

Na sukces integracji społecznej składają się zatem:

uwarunkowania polityczne i legislacyjne – model ustrojowy państwa, szcze‑

− gółowe polityki społeczne, ochrona zdrowia, regulacje prawne wobec osób niepełnosprawnych;

uwarunkowania filozoficzne – propagowanie holistycznej koncepcji człowieka,

− ujmowanie całościowo jego natury, propagowanie wartości uniwersalnych;

uwarunkowania społeczne i psychologiczne – odpowiednie postawy wobec

− osób niepełnosprawnych, świadomość istoty niepełnosprawności, prawdziwy obraz niepełnosprawności w środkach masowego przekazu;

uwarunkowania materialne i techniczne – odpowiednie zabezpieczenie finan‑

− sowe i sytuacja socjalna, a także możliwość korzystania z dobrodziejstw tech‑

niki w postaci nowoczesnej aparatury i sprzętu pomagającego w komunikacji, poruszaniu się i życiu codziennym (por. S. Przybylski, 2003, s. 16).

Kolejnym działaniem przeciw wykluczeniu społecznemu jest rehabilitacja społeczna. Pojęciem tym określa się pewien planowany, zinstytucjonalizowa‑

ny proces, którego efekty podlegają ewaluacji, może on być spontaniczny, nie‑

wymierny i zależny od aktywności samej osoby niepełnosprawnej. Omawiane działanie ma wspierać, włączać osoby do aktywności społecznej. Ma też na celu współpracę z instytucjami i członkami społeczeństwa. Zatem rehabilitacja spo‑

łeczna jest narzędziem integracji społecznej, jest pojęciem szerszym aniżeli in‑

sercja, która koncentruje się tylko na jednostce. Zdaniem A. Ostrowskiej, tak rozumiane działania rzadko stają się strategią przeciw wykluczeniu społecznemu, chociaż obejmują bardzo szeroki zakres programów skierowany na jednostkę, in‑

stytucje i środowisko społeczne (por. 2008, s. 126–127). Dzieje się tak dlatego, że płaszczyzn i wspomnianych już sektorów jest bardzo wiele, a same osoby niepeł‑

nosprawne różnią się między sobą wiekiem, rodzajem niepełnosprawności, statu‑

sem ekonomicznym, doświadczeniami. W praktyce zadania rehabilitacji społecz‑

nej wyznaczane są regulacjami prawnymi. W Polsce już w 1997 r. ustanowiono prawo i obowiązek wdrażania przedstawionych działań dzięki Ustawie o rehabili‑

tacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, w myśl której: „Art. 7. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym udziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowa‑

nia, jakości życia i integracji społecznej”.

Czy w związku z tym warto szukać innych nowatorskich pomysłów w walce z wykluczeniem? Zapewne należy sprecyzować, jakie to mają być działania, jako podstawę szczegółowych propozycji uznając wiek, rodzaj niepełnosprawności, obszar wykluczenia, pojawiające się w tym zakresie problemy.

Dla kategorii osób niepełnosprawnych, biorąc pod uwagę ich specyficzne po‑

trzeby i wytyczne dokumentów Rady Europy, E. Tomaszewska opisała działania pożądane, które mają charakter insercyjny. Są to:

poszanowanie podmiotowości i praw obywatelskich osób niepełnosprawnych

− – przykładem może być wdrożenie funkcji asystenta w pracy zamiast propo‑

nowania zasiłku;

wsparcie dla aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych – przykłado‑

− wo, propozycje ofert edukacyjnych, kursy i szkolenia podnoszące kwalifikacje w celu zapewnienia jak największej autonomii;

wsparcie dla rodzin osób z niedorozwojem umysłowym i schorzeniami psychicz‑

− nymi – poprzez wsparcie edukacyjne, socjalne oraz środowiskowe w celu ich częściowej chociaż autonomii i samodzielności (E. Tomaszewska, 2010, s. 53).

69

2.7. Przeciwdziałanie marginalizacji i wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych

I znów są to rozwiązania, które wydają się konkretne, ale leżą w zakresie za‑

dań różnych sektorów publicznych. Ponadto, insercja zdaje się narzędziem inte‑

gracyjnym, wyodrębnianie jej jako innego działania, tyle że opartego na wspar‑

ciu, nie wydaje się dla praktyki konieczne.