Badania naukowe

W incen ty Pol interesował się geografią już wcześniej, zanim podjął pracę w U niwersytecie Jagiellońskim. W latach 184 1-18 42 organizował wyprawy badawcze, które obejm owały głównie północne stoki Karpat.

Wędrówki odbywał w zdłu ż biegu rzek karpackich. W ten sposób zbadał w schodnie Karpaty aż do granicznego Rozrogu, idąc od wierzchowiny Stryja i Oporu, w zdłuż Świcy, Łomnicy, Prutu aż po Czarnohorę. W 1843 r.

badaniami objął Beskidy Zachodnie. W 1842 r., w pięciu wydaniach „Roz­

m aitości” - tygodniow ego dodatku do „Gazety Lwowskiej” - została opu­

blikowana pierwsza w ażna geograficzna praca Pola pt. R zu t oka na północ­

ne stoki K a rp a t (Pod względem przyrodzenia). Sieć wodna kraju. W części hy­

drograficznej autor przedstawił dość szczegółow ą charakterystykę Wisły, z podziałem na bieg górny, środkowy i dolny, a także charakterystykę innych głów nych rzek i połączeń kanałowych (Piasecka 1970). W 1844 roku gotow y był rękopis Północnych stoków K a rp a t wraz z mapami. Tabele hydrograficzne, zam ieszczone jako aneks, zwracają uwagę na szczegóło­

w ość badań oraz dążność do system atycznego pogrupowania rzek w opar­

ciu o ścisłe kryteria, na wzór Rittera i H um boldta. W analizie sieci rzecz­

nej W. Pol w ziął pod uwagę m.in. długość względną i bezwzględną „ryn­

n y ” rzecznej oraz spadek rzeki. W swoich pracach przekazał wartościowe uwagi na tem at konsekwentnego i przełom owego biegu rzek karpackich oraz subsekwentnego biegu ich dopływów.

Dorobek W incentego Pola w dziedzinie hydrografii najpełniej wyraża jego praca pt. Hydrografia, opublikowana w 1851 roku, którą m ożna uznać za punkt wyjścia dla wielu następnych prac z tego zakresu; za pierwszy uniwersytecki podręcznik hydrografii Polski. W dziele tym podkreślał rolę środowiska przyrodniczego, m.in. gleb, rzeźby i roślinności w kształtow a­

niu obiegu wody. Swoje rozważania na tem at sieci wodnej poprzedził Wstępem do hydrografii polskiej, w którym potraktował klim at jako najważ­

niejszy czynnik decydujący o reżimie rzek.

N a uwagę zasługuje dokładność opisu sieci wodnej i jej charaktery­

styka. Oprócz wykazu rzek i jezior w poszczególnych regionach kraju, W incenty Pol podał opis i określił znaczenie gospodarcze poszczególnych dorzeczy: Odry, Wisły, N iem na, Dźwiny, D niepru i rzek przymorskich.

Osobny rozdział poświęcił jezioru G opło ze względu na jego w od od ziało­

we położenie. Szczegółowo opisał sieć rzeczną Karpat. W monografii Opis Dniestru (185 lb ) przedstawił analizę projektu kanału Dniestr-W isła.

Wahania stanów w ód rzecznych uzależniał od średniej rocznej sum y opa­

dów. Zauważył dużą częstość w ystępow ania pow odzi letnich i w iosen­

nych, mechanicznych (zatorowych). Zwrócił też uwagę na zależność cha­

rakteru sieci rzecznej od jakości podłoża.

W incenty Pol przeprowadził podział rzek na: górskie, leśne, jeziorne i stepowe. „Wody górskie” dzielił na lodow cowe, które mniej więcej utrzy­

mują równomiernie wysoki stan wody, i na w ody gór niższych, niezlodo- waconych, które charakteryzują się gw ałtow nością biegu i decydująco oddziałują na kształt profilu podłużnego rzeki (1 8 5 1 c). Przy określaniu

„wód leśnych” zwracał uwagę na normujący w pływ lasu na stany wody rzek. Istnienie „wód jeziornych” określał jako w ynik w ilgotności klimatu.

W swoich pracach W Pol wiele miejsca pośw ięcił system atyce rzek.

D o literatury hydrograficznej w prow adził określenia „m iędzyrzecze”

i „dział w odny”. Analizował systemy rzeczne, wychodząc od długości rzeki, uzupełniając to kryterium następująco: „na każdem morzu jest jedna tylko rzeka panującą... właśnie ta, która jest największa i łączy w sobie [ ...] charaktery wszystkich innych pomniejszych rzek, które razem z nią do jednego zlewiska ucho­

dzą [...] każda taka rzeka jest w sobie organizmem zupełnym” (1 8 5 1 c). Przy­

morskie rzeki określał jako drugorzędne strugi. Zasadę podziału dopływów stanowiła według niego ich spławność lub ich „topograficzne znamiona”.

Przedmiotem badań W incentego Pola b yły też źródła. Jako jeden z pierwszych w polskiej literaturze geograficznej przedstawił na mapie rozmieszczenie źródeł krasowych południowo-wschodniej Polski (1 8 6 9 ).

Brak jednak analogicznych map innych części Polski, np. w yżyn, czy d o­

brze znanych mu Tatr. W swoich pism ach pozostaw ił opis źródeł w ujęciu krajobrazowym. Zwrócił też uwagę na rozm ieszczenie źródeł mineralnych.

Ryc. 1. Mapa hydrograficzna Polski opracowana na podstawie materiałów W incentego Pola (z pracy S. Niemcówny, 1923)

Dane uzyskał od znanego polskiego aptekarza-chemika Teodora Torosiewi- cza, który sporządził wykaz źródeł mineralnych w zaborze austriackim.

W incenty Pol w ydzielił dwa obszary w ystępow ania jezior w Polsce, powstanie których było według niego uwarunkowane rzeźbą terenu i czyn­

nikami klimatycznymi: jeziora „alpejsko-halskie” w granitowej strefie Tatr i w Czarnohorze oraz jeziora W ielkich D olin i nadbałtyckich pojezierzy.

Genezę jezior ujmował opisowo. Ze względu na ich „odpływ ow ość” p o­

dzielił jeziora na żywe - źródliskowe i rzeczne, oraz martwe - końcowe, ślepe, które - o ile nie łączą się ciekiem z siecią rzeczną - skazane są na zanikanie w wyniku parowania i akumulacji materiału (185 lc ). Biorąc pod uwagę stany wody jezior jako kryterium podziału, dzielił jeziora na periodyczne (okna morskie i jeziora w starorzeczach) oraz niknące. Zwra­

cał uwagę na obszary bagienne, których genezę upatrywał w prajezio- rach. Przytaczał jednocześnie liczne dane lim nologiczne - liczbę jezior i stawów, a w przypadku większych zbiorników także ich powierzchnie.

Cytując Długosza, zauważył zjawisko zanikania jezior (np. kurczenie się zasięgu Gopła). Bagna wielkopolskie i poleskie wiązał Pol z istnieniem

„prajezior”, rekonstruował też - choć tylko w części - głów ne pradoliny (np. warszawsko-berlińską), nie rozumiejąc jednak genezy tych form.

N a podstawie materiału zebranego przez W. Pola sporządzono p óź­

niej mapę hydrograficzną ziem polskich, używając nazewnictwa przez niego stosowanego, przy czym ograniczono się, jak w przypadku mapy hipso- metrycznej Romera, do sieci wodnej. Szczególnie w ażne jest zebranie na­

zewnictwa rzek w obszarach kresowych, etnicznie spornych, gdzie nazwy polskie ulegały często zanikowi. Mapa hydrograficzna miała przede wszyst­

kim służyć do ilustracji teorii prajezior w Polsce. Z aznaczono na niej rów­

nież wszystkie kanały wraz z projektowaną trasą kanału Dniestr-W isła (Niem cówna 1923).

Prace Franciszka Czerny-Schwarzenberga, który został profesorem reaktywowanej w 1877 roku Katedry Geografii, cechowała wielka różno­

rodność tematyczna, poparta obszerną znajom ością piśm iennictw a obce­

go (Krzymowska 1954). Zagadnienia hydrograficzne w badaniach nauko­

wych traktował marginesowo. Opracowanie popularno-naukowe Z arys geografii fizycznej oceanu (1 8 7 7 ) zawiera historyczny przegląd badań oce­

anu łącznie z metodami, jakimi się posługiwano oraz przegląd morskich wypraw naukowych. Autor podał również zestaw ienie wyników tych w y­

praw i ocenę z punktu w idzenia ich wartości dla geografii.

W artykule Znaczenie lasów zwłaszcza w górach i dla gór (1 8 7 8 ) Czerny- Schwarzenberg poruszał kwestię ochrony lasów, podkreślając ich wpływ na warunki klim atyczne i hydrologiczne: stany w ód p otoków i rzek, w y­

dajność źródeł.

W większej mierze problematyka hydrograficzna byta przedmiotem zainteresowań Ludomira Sawickiego i Józefa Szaflarskiego, chociaż spo­

śród dyscyplin geografii fizycznej, zajmowali się oni głównie badaniami geomorfologicznymi. Najważniejszymi osiągnięciami Ludomira Sawickiego z zakresu hydrografii są: opracowanie charakterystyki hydrograficznej ziem polskich, badania nad zjawiskami krasowymi oraz badania limnologiczne w Tatrach i na N iżu Polskim.

Najobszerniejszym opracowaniem hydrograficznym L. Sawickiego jest Hydrografia ziem polskich (1 9 1 2 ), dająca pogląd na całość stosunków w od­

nych tego obszaru. Opublikowane w Encyklopedii Polskiej Akademii U m ie­

jętności w Krakowie, stanow iło pierwszą now oczesną syntezę hydrografii Polski, jaka ukazała się w pierwszej połow ie XX wieku. Autor omówił poszczególne elem enty bilansu w odnego, podkreślił rolę lasu w regulowa­

niu obiegu wody, scharakteryzował w ody gruntowne w różnych regio­

nach geograficznych Polski, źródła, podm okłości oraz wody powierzch­

niowe. Opracował mapę hydrograficzną Polski z siecią rzeczną, przebie­

giem działów w odnych różnego rzędu, podm okłościam i. Zamieścił też tabele zawierające głów ne charakterystyki hydrograficzne rzek oraz w iel­

kość poszczególnych elem entów bilansu wodnego. Praca ta - po H ydro­

grafii W incentego Pola - była kolejną monografią wód polskich, opartą na wynikach bezpośrednich obserwacji i badań terenowych.

Problematyka wodna pojawiała się także w artykułach popularyza­

torskich L. Sawickiego, takich jak O pochodzeniu wody zaskómej (1 91 0), czy też Warunki nawodnienia ziem naszych opublikowane w Nauce o Polsce współ­

czesnej (1 9 2 4 ). D o szczególnie cennych należą prace dotyczące krążenia w ód w obszarach krasowych. W pracy Szkic Krasu Słowackiego z poglądem na cykl geograficzny w krasie w ogóle (19 08) L. Sawicki wykazał różnice w prze­

biegu zjawisk w odnych pom iędzy krasem we wczesnym stadium rozwoju a krasem zgrzybiałym. Badania prowadził również na innych obszarach krasowych Europy, co pozw oliło na ocenę w pływu klimatu na rozwój kra­

su. Zwracał uwagę na czynniki kształtujące wielkość przepływu rzek kra­

sowych (1 9 0 9 ). W pracy Z fizjografii Zachodnich K a rp a t (1909a) wypowie­

dział się na tem at zwierciadła wód podziem nych w masywach krasowych.

Uważał, że m oże tam w ystępow ać zarówno jednolite zwierciadło wód podziem nych, jak też - znajdujące się ponad nim - podziem ne rzeki.

Sawicki prowadził również badania krasu gipsowego w okolicach Buska (1 9 1 9 ). Interesował się m ożliwościam i wykorzystania źródeł krasowych południowej części Królestwa Kongresowego dla zaopatrzenia miejsco­

wości w wodę pitną (1 9 1 8 ) ze względu na ich dużą wydajność, niewielką zm ienność i pożądane cechy fizyczno-chem iczne. N a podstawie przepro­

wadzonych pomiarów wskazał źródła szczególnie nadające się do ujęcia.

Badania z zakresu lim nologii stanow iły w ażny kierunek zaintereso­

wań Ludomira Sawickiego; zapoczątkowały one nową erę w dziejach ba­

dań jeziornych w Polsce. W latach 1 9 0 8 -1 9 1 0 - wraz ze znawcą mikro­

fauny jezior S. M inkiewiczem oraz botanikiem R. G utwińskim - prowa­

dził badania jezior tatrzańskich. W ykonał m apy jedenastu jezior, prze­

prowadził pomiary głębokości, zabarwienia i przejrzystości wody, badał warunki term iczne - zarówno pod w zględem uwarstwienia termicznego, jak i wahania temperatury w ody - do głębokości 80 m, w różnych porach roku. Określił głębokość występowania term okliny i izoterm iczność całej masy w ody jeziornej na wiosnę i jesienią, głębokościow y zasięg insolacyj- nych wahań temperatury wody, różnice w amplitudach temperatur w strefie litoralnej i pelagicznej oraz zasięg term icznego oddziaływ ania potoków uchodzących do jezior. Pierwsza publikacja ukazała się jeszcze w trakcie badań (19 0 9 - wspólnie z M inkiewiczem ) i zawierała informacje o mak­

symalnych głębokościach dziewięciu jezior. Już po śmierci L. Sawickiego wydany został A tla s jezior tatrzańskich (1 9 2 9 ), zawierający na 7 barwnych planszach plany 15 stawów w skali 1:2000. Stanowił on wówczas jedyne źródło tak szczegółowych informacji o ich batymetrii. Badania nad prze- źroczystością i zabarwieniem w ody w ykazały zależność tych cech od w y­

sokości położenia jezior nad poziom morza oraz ilości zaw iesiny orga­

nicznej i mechanicznej.

Przedmiotem badań L. Sawickiego były również jeziora: Chodeckie i W łocławskie na Pojezierzu Kujawskim. Przeprowadził szczegółow ą ana­

lizę porównawczą jezior, stosując parametry m orfom etryczne. Opraco­

wanie jezior Chodeckich (1 9 1 4 ) stanowi interesujące studium m etodycz­

ne, zawierające charakterystykę liczbową. Podobny charakter ma praca o jeziorach Lubartowskich oraz na Polesiu, nad N iem nem i Dźwiną (1928), gdzie współpracował z W iktorem Ormickim.

Kontynuację badań jezior tatrzańskich, rozpoczętych w latach 1879- 1882 przez przyrodnika Eugeniusza D ziewulskiego, a w 1909 i 1910 pro­

wadzonych przez Ludomira Sawickiego, podjął w 1929 roku Józef Sza- flarski. Jego zainteresowania w okresie przedwojennym koncentrowały się głównie na geografii fizycznej: geom orfologii i lim nologii. Badania je­

zior polegały na wykonywaniu pomiarów służących do określenia wielko­

ści, głębokości oraz kształtu brzegów i morfologii mis jezior położonych po polskiej i słowackiej stronie Tatr. W spólnie ze Zbigniewem Korosado- wiczem prowadził pom iary stawów: Zmarzłego pod Zawratem i Czerwo­

nego w D olinie Pańszczycy po polskiej stronie oraz Żabiego, M ałego Ża­

biego i Czarnego po stronie słowackiej. N a podstawie pomiarów wykonał plany batym etryczne jezior w skali 1:500, z izobatam i co 0,5 m oraz profile głębokościowe i krzywe baty graficzne jezior. Zostały one opubli­

kowane w skali 1:2000 w artykule Przyczynek do znajomości jezior tatrzań­

skich (1 9 3 3 ). D alsze badania J. Szaflarskiego dotyczyły 31 jezior - w y­

łącznie po stronie słowackiej Tatr. Prace terenowe zakończono w 1935 r., a opracowania kameralne trwały do 1937 r. W ynikiem badań był trzyczę­

ściowy A tlas jezior tatrzańskich, w ydany w Zbiorowych Pracach Naukowych Koła Geografów Uczniów Uniwersytetu Jagiellońskiego (1 9 3 3 ,1 9 3 5 ,1 9 3 6 ).

Badania naukowe w Tatrach z zakresu glacjologii i hydrografii prowa­

dził też Adam Gadomski, jeden z najbliższych współpracowników L. Sa­

wickiego. Przedm iotem jego zainteresowań było odw odnienie stoków Czerwonych W ierchów (1 9 2 9 b ), jak również problem tatrzańskich kap- taży dopływ ów Dunajca (1929a ).

D la Jerzego Sm oleńskiego hydrografia nie była głównym przedmio­

tem badań, niemniej należał on do grona nielicznych wówczas geografów zajmujących się problematyką wodną. Zainteresowania jego objęły za­

gadnienia z zakresu oceanografii fizycznej, której był w Polsce prekurso­

rem. Z problematyką tą zetknął się podczas pobytu w Berlinie (1906- 1908), gdzie pracował w Instytucie Oceanograficznym nad osadami den­

nymi, jak również w czasie podróży do M onako, gdzie spędził kilka tygo­

dni w M uzeum Oceanograficznym. Zagadnienia te stały się przedmiotem jego w ykładu habilitacyjnego (1 9 1 0 ) w U niw ersytecie Jagiellońskim.

J. Sm oleński zajmował się zarówno morfologią dna morskiego (1919),

W dokumencie Rozwój i dorobek nauk geograficznych w Uniwersytecie Jagiellońskim (Stron 74-80)