Meteorologia i klim atologia 1
A. Rehmana: O wpływie klimatu i gleby na rozsiedlenie roślin, czyli główne zasa
dy geografii botanicznej i przez profesora E. Skibę: Zasadnicze wiadomości z teorii ciepła.
W ciągu długich lat, od 1876 aż do 1916 r. regularne wykłady z za
kresu geografii fizycznej dla geografów, w tym także z zakresu m eteorolo
gii prowadził profesor Franciszek Czerny-Śchwarzenberg. W ykładał tak
że geografię m atem atyczną i „kosmograficzną”. Prawo do tych wykładów
uzyskał po dodatkowych studiach geograficznych w Lipsku i we W ied niu, gdzie zetknął się ze sławnym klim atologiem Juliusem H annem . N a podstawie rozprawy D ie W irkungder W indę aufdie Gestaltung der Erde otrzy
mał habilitację i w następstwie - Katedrę Geografii w Uniwersytecie Ja
giellońskim. Praca ta, jak i późniejsze: O zmienności klimatu i Dzisiejsza prognoza meteorologiczna, nie odznaczały się oryginalnością naukową, mia
ły raczej charakter kompilacyjny (Chałubińska 1971).
W latach 1882-1890 w działającym wówczas Kole Geografów UJ opra
cowano sześć referatów z zakresu klim atologii, na w ygłoszonych 65 pre
lekcji. Tematem jednego z referatów były zjawiska optyczne - koła świetl
ne otaczające Słońce i Księżyc, co odpow iadało dużem u ów czesnem u za
interesowaniu taką problematyką.
2. Rozwój i dorobek m eteorologii i klim atologii od początku XX w. do 1939 r.
2.3. Publikacje z zakresu m eteorologii i klim atologii
W kształceniu geografów meteorologia i klim atologia b yły traktowa
ne jako przedm ioty bazowe, w ażne dla zdobycia w ied zy o regionach geograficznych świata. Interesujące m oże się wydać pytanie - z jakich podręczników i publikacji, wydanych w języku polskim korzystali wykła
dowcy i studenci. O dpowiedź jest dość trudna, gdyż w iem y o niewielu takich podręcznikach. W ostatnich dziesiątkach lat XIX stulecia znany był podręcznik m eteorologii autorstwa Apolinarego Pietkiewicza, wyda
ny w Krakowie, w 1872 r. N ie był on zbyt wysoko ceniony przez w sp ół
czesnych mu uczonych, chociaż zawierał poglądy propagujące ścisłe związ
ki m iędzy meteorologią i klimatologią. Podręcznik ten był oparty na w y
kładach wyniesionych ze szkoły L. F. Kamtza, meteorologa - praktyka, autora trzytomowego podręcznika Lehrbuch der Meteorologie, działającego w połowie XIX w. w Dorpacie (obecnie Tartu w Estonii).
Warto w spom nieć o nie publikowanej pracy Eugeniusza Romera, k tó
ry jeszcze jako student Uniw ersytetu Jagiellońskiego napisał swoją pierw
szą pracę z klim atologii pt.: Z arys klimatu miasta Krakowa, liczącą 145 stron rękopisu. Praca odznaczała się walorami naukowym i, o czym świad
czy fakt, że na w niosek profesora Czerny-Schwarzenberga, który nią kie
rował, Romer otrzymał nagrodę pieniężną od c.k. M inisterstwa W yznań i Oświaty (Chałubińska 1971).
Znacznie większą rolę w nauczaniu mógł odegrać późniejszy podręcz
nik meteorologii Maurycego Piusa Rudzkiego, geofizyka, dyrektora Ob
serwatorium Astronomicznego UJ, w ydany w r. 1917. J. Staszewski (1966)
pisze, że były to jedyne podręczniki meteorologii wydane w języku pol
skim (A. Pietkiewicza i M. P. Rudzkiego), popełniając pomyłkę, gdyż do
bry podręcznik Romualda M ereckiego Klimatologia Ziem Polskich (z ele
m entam i m eteorologii), był w ydany w Warszawie w 1915 r. Z pewnością przeniknął on granice rozbiorów. E. Romer w I tom ie Encyklopedii Polskiej, wydanej w 1913 r., załącza trzy szczegółow e mapy izoterm (lipca, sierp
nia i średnich rocznych wartości) oraz wym ienia Kraków w prezentacji przebiegu tem peratury powietrza na obszarze Polski.
N a ślad bardziej nas interesujących publikacji pracowników bądź ab
solw entów Instytutu Geografii dość trudno natrafić. Jak już wspomniano, w XIX w. opracowania w ieloletniego przebiegu elem entów meteorologicz
nych pojawiały się w druku przede w szystkim w wykonaniu krakowskich astronomów. W pierw szych dziesiątkach lat XX w. Krakowska Stacja M eteorologiczna, ciągle jako placówka podlegająca Obserwatorium Astro
nom icznem u (do 1976 r.), dostarczała materiałów źródłowych tym uczo
nym, którzy zajmowali się prawie w yłącznie meteorologią i klimatologią.
D o nich należał W ładysław Gorczyński, pierwszy dyrektor Państwowego Instytutu M eteorologicznego w Polsce, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w W ilnie i U niw ersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, które
go prace wywarły duży w pływ na rozwój now oczesnych m etod badań z zakresu tych nauk - ale nie podejm ował on współpracy z geografami krakowskimi. Z danych krakowskich korzystał klim atolog lwowski (po 1945 r. pracujący w W yższej Szkole Rolniczej we W rocławiu) Adam Schmuck w obszernym studium Wahania temperatury w Europie i w północ
nej Afryce w latach 1 9 1 0 - 1 9 1 9 (1928).
W roku 1936 z inicjatywy dr. Stanisława Leszczyckiego powstało Stu
dium Turyzmu przy Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wśród tytułów w „Pracach Studium Turyzmu UJ” znajdujemy pierwsze opracowania W. M ilaty z lat 1936, 1937, 1938 o wiatrach halnych, o po
krywie śnieżnej w Tatrach. Studium Turyzmu wydawało komunikaty 0 opracowaniach sem inaryjnych wykonywanych przez swoich słuchaczy.
W roku akademickim 1937/38 pojawiło się opracowanie zatytułowane Re
giony klimatyczne Polski. Z tego roku znajdujemy także wzmiankę o wykładach 1 ćwiczeniach z balneografii prowadzonych przez dr. S. Leszczyckiego. Bar
dzo aktywnie działająca Karpacka Komisja Śniegowa i Lawinowa zajmowała się m.in. problematyką klimatologiczną. Wykonano opracowania klimatolo
giczne o charakterze aplikacyjnym - przykładowo można wymienić pracę L.
Korczyńskiego K lim at górski („Pam. Polskiego Tow. Balneologicznego”, XI, Kraków), tego samego autora Charakterystyka klimatu na ziemiach polskich („Al
manach Uzdrowiskowy” w piśmie „Turyzm Polski”, I-II, 1938).
W „Komunikatach Studium Turyzmu UJ” z 1939 r. znajdujemy za
pis, że w trakcie opracowania znajduje się katalog rzeczowy działu klima
tologicznego. Nigdy nie został dokończony - zam ierzenia i rozmach twór
czy młodych pracowników nauki i studentów zniw eczył wybuch II wojny światowej.
2.2. Dydaktyka
N a początku XX wieku w iedza z zakresu m eteorologii i klim atologii przekazywana była studentom przez docenta, później profesora Ludomi
ra Sawickiego. Tematyka wykładów, poza w iadom ościam i z m eteorologii i klimatologii ogólnej, obejm owała także klim aty Ziemi. W latach p óź
niejszych, od 1927 roku, wykłady z m eteorologii prowadził B. Piątkie- wicz, a począwszy od roku 1930 m eteorologię i klim atologię wykładał zastępca profesora dr W. Łoziński. Ćwiczenia m eteorologiczne odbyw ały się pod kierownictwem prof. L. Sawickiego i prof. J. Smoleńskiego. W ro
ku akademickim w ykłady z klim atologii miał prof. B. Zaborski. W wielu zajęciach z geografii fizycznej pojawiały się tem aty zw iązane z klim atolo
gią, powstałe pod w pływem przejawiającego się determ inizm u klim atycz
nego. Przykładem m oże być wykład m onograficzny L. Sawickiego, zaty
tułowany Fizjo- i antropogeografia pustyń (w roku akademickim 1915/16) lub Śnieg jako współczynnik fizjo- i antropogeograficzny (w roku akademickim
1926/27).
Pod koniec lat 30., po ukończeniu studiów w Instytucie Geografii, rozpoczął działalność naukową W ładysław M ilata, w ykształcony m ete
orolog i klimatolog, osoba z dużym i predyspozycjami do pracy naukowej.
Jego praca, doświadczenia zdobyte w czasie licznych wędrówek po Kar
patach, a potem w służbie meteorologicznej w lotnictwie brytyjskim w cza
sie drugiej wojny światowej, jego autentyczna pasja naukowa, wywarły duży wpływ na rozwój klim atologii i kształcenie studentów w Instytucie Geografii po II wojnie światowej.
2.3. Prace magisterskie i na stopnie naukowe
W ykłady i ćwiczenia z meteorologii i klim atologii dały podstawy na
ukowe do wykonania prac magisterskich i doktorskich w Katedrze G eo
grafii, kierowanej przez prof. Jerzego Sm oleńskiego. Wśród wielu prac wykonanych po I wojnie światowej należy w ym ienić kilka (tab. 1).
Autorzy nielicznych prac doktorskich, jakie pow stały w tym okresie, znani byli w późniejszych latach jako wybijający się uczeni.
Tab. 1. Prace magisterskie z zakresu klim atologii wykonane w Katedrze Geografii
Autor Rok Tytuł pracy magisterskiej
Zofia Przedpełska 1931 Stosunek opadu do odpływu w dorzeczu Dunajca
Bolesław Kolpy 1932 Termika D oliny Pięciu Stawów Polskich w Tatrach
W ładysław M ilata 1933 Zachmurzenie w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach
Kazimierz Chmielewski
1934 Studium pogody w Polsce w czasie od 8 do 11 sierpnia 193 1 roku
Jan Janczyk 1936 Okres wegetacyjny w Europie Wschodniej i wschodniej części Europy Środkowej Stanisław
Kołodziejczyk
1937 Studium pogody panującej w Polsce od 2 8 I V do 5 V 1 9 3 5 roku
Franciszek Sąsiadek
1938 Stopień kontynentalizmu Europy
W latach przed II wojną światową pow stały dwie prace habilitacyjne, w których znalazły się w ażne nawiązania do klim atologii Tatr. Były to:
praca sławnego botanika krakowskiego Bogum iła Pawłowskiego, z roku 1929, pt.: Elementy geografii i pochodzenie flo ry tatrzańskiej w piętrze turni oraz Mariana Sokołowskiego, z roku 1930, pt.: O górnej granicy lasów Tatrzań
skich. Recenzentam i byli profesorowie: J. Sm oleński i W. Szafer.