Geom orfologia stanowi oddzielny przedm iot nauczania w Uniwersy
tecie Jagiellońskim od roku akademickiego 1910/11. W spisie zajęć dy
daktycznych figurowała początkow o pod nazwą „Morfologia ziem pol
skich” i była realizowana w formie wykładów, ćwiczeń i konwersatoriów (tab. 3). W latach późniejszych zakres, treść, forma zajęć i liczba godzin na nie p rzezn a czo n y ch u legały w ielok ro tn ie zm ian om , zw iązanym z wprowadzaniem nowych programów studiów, dostosowywanych do zmie
niających się potrzeb i rozwoju tej dziedziny nauk oraz uzależnionym od aktualnych kierunków badań, prowadzonych w ośrodku krakowskim. Już w 1916/17 r. zostało wprowadzone konwersatorium dotyczące ogólnych zagadnień geom orfologicznych pt. „Morfologia powierzchni Ziem i”.
W latach 20. i 30. obok problematyki ogólnej prowadzone były w y
kłady z zakresu niektórych cech rzeźby: morfometrii i wybranych typów form: krasowych, teras rzecznych oraz geom orfologii regionalnej: wyżyn, Karpat W schodnich czy niżu europejskiego. W tym okresie (1 92 8 /2 9 ) do programu studiów zostały wprowadzone również po raz pierwszy ćwicze
nia terenowe, nazywane wówczas wycieczkam i geomorfologicznymi.
W okresie II w ojny światowej geom orfologia była jednym z przed
m iotów tajnego nauczania, prowadzonego dla studentów geografii od końca 1942 r. Jego zakres obejm ował morfologię powierzchni Ziemi.
W pierwszych latach powojennych w nauczaniu geomorfologii kła
dziono głów ny nacisk na zagadnienia ogólne („Geomorfologia”, “G eo
m orfologia ogólna”), będące przedm iotem wykładów, a od lat 50. rów
nież - ćwiczeń. W yjątkiem było bardziej szczegółow e potraktowanie pro
blem atyki geom orfologicznej W yżyny Sląsko-M ałopolskiej. W drugiej połow ie lat 50. do obowiązkowych przedm iotów studiów wprowadzono praktykę z geom orfologii. Wykłady, ćwiczenia z geom orfologii ogólnej i praktyki terenowe, pośw ięcone głów nie kartowaniu geom orfologiczne
mu, były podstawowym i przedm iotam i obligatoryjnymi w programie stu
diów geograficznych do roku 1990. W latach 70. dla studentów specjali
zujących się w zakresie geografii fizycznej zostały ponadto wprowadzone takie przedmioty, jak: „Wybrane zagadnienia z geomorfologii Polski” (wy
kład i ćwiczenia) oraz wykłady z „Paleogeografii, stratygrafii i litologii czwartorzędu”, a od początku lat 8 0 .fakultatywne wykłady dotyczące w y
branych zagadnień z geom orfologii.
O statnia zm iana programowa polegała na pozostaw ieniu jako przed
m iotu obligatoryjnego jedynie wykładu z „Geomorfologii”. Poszerzona natom iast została lista przedm iotów geom orfologicznych, wybieranych przez studentów, zainteresowanych tą dziedziną w iedzy i specjalizuj
ą-Tab. 3.Geomorfologiajakoprzedmiot studióww wybranychlatach Prowadzący ic. pryw. drJ.Smoleński >c. pryw.dr J.Smoleński ic. pryw. drJ.Smoleński >c. pryw. drJ.Smoleński »c. pryw. drJ.Smoleński . prof. n. drJ.Smoleński L. Sawicki prof. n. drJ.Smoleński prof. n. drJ.Smoleński prof. n. drJ.Smoleński rof.doc. drB. Zaborski prof. z.drJ.Smoleński zast. prof. doc. drB. Zaborski prof. z.drJ.Smoleński zast.prof.doc. drB. Zaborski prof. z.drJ.Smoleński prof. n. drJ.Szaflarski
prof. z.dr zast. p
dc dc dc dc dc
Rodzajzajęć w ć w k k i i w w w wyc. w w w w w w w w
Tytuł zajęć Morfologia ziempolskich Ćwiczenia morfologiczne Morfologia ziempolskich Konwersatoriummorfologiczne Konwersatoriumz zakresumorfologii powierzchni ziemi | Geomorfologia Kras w naturze i życiuludzkim Morfologiawyżynpolskich Wycieczki geomorfologiczne Badaniateras rzecznychw Polsce Morfometria Kras w Polsce Morfologia dyluwiumniżueuropejskiego Z morfologiiKarpat wschodnich Morfometria Geomorfologiaogólna Geomorfologia
Rok akademicki 1910/11 1911/12 1916/17 1926/27 1927/28 1928/29 1931/32 1933/34 1937/38 1948/49
Tab. 3.cd Prowadzący prof. n.drM. Klimaszewski prof. n. drM. Klimaszewski prof. drM. Klimaszewski prof. drM. Klimaszewski prof. drM. Klimaszewski mgrT. Galarowski Prof. drM. Klimaszewski drM. Tyczyńska, drM. Tyczyńska, mgrL. Kaszowski,mgr.M. Niemirowski,mgr.K. Plewa mgrM. Tyczyńska, mgrT. Galarowski, mgrM. Mizera mgrM. Tyczyńska, mgrJ.Pokorny, mgrM. Niemirowski, mgrL. Kaszowski, mgrK. Plewa
Rodzajzajęć w w w ć w ć prakt. w ć prakt.
Tytuł zajęć Geomorfologia Problemymorfologiczne WyżynySląsko- Małopolskiej Geomorfologiaogólna Geomorfologiaogólna Geomorfologia Geomorfologia Praktykaz geomorfologii Geomorfologia z geomorfologii
i
Praktykaz geomorfologiii gleboznawstwaĆwiczenia
Rok akademicki 1949/50 1953/54 1957/58
L ....
1970/71Prowadzący prof. M. Klimaszewski, prof. drL. Starkel drM. Tyczyńska, mgrL. Kaszowski, mgrM. Niemirowski drK. Klimek, drS.Gilewska doc. drhab. L. Kaszowski doc. dr hab. L. Kaszowski drK. Krzemień drB. Izmaiłow drB. Izmaiłow, drK. Krzemień, mgrP. Libelt, mgrJ.Swięchowicz drK. Krzemień doc. drhab. L. Kaszowski,dr K. Krzemień, mgrJ.Swięchowicz
Rodzaj zajęć w ć w w w w w kon. w w + ćw.
Tytuł zajęć Wybranezagadnienia z geomorfologiiPolski Ćwiczenia z wybranychzagadnieńz geomorfologii Polski Paleogeografia, stratygrafiai litologiaczwartorzędu GeomorfologiaI GeomorfologiaogólnaII Geomorfologiafluwialna Geomorfologiaeoliczna Strefy i regiony morfoklimatyczne Problemygeomorfologiigór Morfodynamikazlewni i metodybadań geomorfologiidynamicznej
Rok akademicki 1990/91
Tab. 3.cd Wykorzystano: Spisywykładów UniwersytetuJagiellońskiegozalata1910-1971
zący cz ngr P. Libelt ewicz cz aszowski, cz
1
Prowad drB. Izmaiłow, drK. Krzemień, mgrP. Libelt, mgr}.Święchowi doc. drS.Skiba, drB. Izmaiłow, drK. Krzemień, i drhab. W. Zuchi drB. Izmaiłow, drK. Krzemień, mgrP. Libelt, 1 mgrJ.Święchowi drA. Dobija drB.Izmaiłow doc. drhab. L. I<j drB. Izmaiłow, drK. Krzemień, mgrJ.Święchowi prof. drL. Starkę
Tytuł zajęć Rodzaj zajęć dybadańrzeźby ćw. l
l
dybadańosadówczwartorzędowychlaborat. >giaczwartorzędu w Lowe ćwiczenia z geomorfologiićw. ter. ane problemygeomorfologiii hydrologiićw. ter. lorfologiaPolski w lorfologiaPolski Południowej ćw. ter. geografiatrzeciorzędui czwartorzęduwMeto Meto Geolc Teren Wybi krasu Geon Geon Paleo
Rok demicki >90/91
aka 19
Ćwiczenia terenowe z geomorfologii w Wałkach k. Tarnowa ( 1 9 9 5 r.)
cych się w niej. W śród przedm iotów do w yboru znalazły się: „Geomorfo
logia ogólna”, „Geomorfologia Polski”, „Strefy i regiony morfoklimatycz- ne”, „Problemy geomorfologii gór”, „Geomorfologia fluw ialna”, „Geomor
fologia eoliczna”, „Wybrane problem y geomorfologii i hydrologii krasu”,
„Metody badania rzeźby”, „M etody badania osadów czwartorzędowych”,
„M orfodynamika zlewni i m etody badań geomorfologii dynam icznej”,
„Geologia czw artorzędu”, „Paleogeografia trzeciorzędu i czw artorzędu”,
„Terenowe ćwiczenia z geomorfologii” i ćwiczenia terenowe z zakresu
„Geomorfologii Polski Południow ej”.
W Uniwersytecie Jagiellońskim zostały dotychczas obronione 223 prace magisterskie z zakresu geomorfologii. N ajstarsza z zestawionych w tabeli 3 została napisana w 1930 roku. Były one wykonane pod kierun
kiem Profesorów: J. Sm oleńskiego (31), M. Klimaszewskiego (155), Z. Czeppego (3), J. Flisa (1), L. Starlda (2) oraz dr M. Tyczyńskiej (6), doc. dr. hab. L. Kaszowskiego (20) i dr. hab. IC. Krzem ienia (7).
M ożna wśród nich wyróżnić kilka grup tem atycznych (tab. 4). N aj
liczniejsze (97) dotyczące geomorfologii historycznej, m iały na celu od
tworzenie rozwoju rzeźby danego terenu: jednostki fizyczno-geograficz
nej, dorzecza, arkusza mapy, jednostki adm inistracyjnej lub określonego typu rzeźby czy form (70), w tym: denudacyjnych (20), fluwialnych (35),
Tab. 4.Problematyka pracmagisterskichz zakresugeomorfologiiwykonanych w UniwersytecieJagiellońskim wiatach1930-1997 Suma 99 70
11
911 10 11 2 2
225Promotorzy
8
31
- -1
-2
- - 77 5 9
1
-2 1 2
- -20
6
41
- - - - - -1 6
5
1 1
- - - - - - -2
4 -
1
- -1
-1
- - 33
1
- - - - - - - -1
2
62 55 5 9 7 96 1 1
1551
232
5 - - - -1
- 31Tematyka charakterystyka i rozwój obszaru charakterystyka i rozwój form zagadnienia ogólne typologiaform procesyi formy denudacyjne procesyi formy fluwialne pozostałeprocesyi formy zagadnienia metodyczne geomorfologia stosowana Suma
geomorfologia historyczna geomorfologia dynamiczna 1 - prof. J. Smoleński,2 - prof. M. Klimaszewski,3 - prof. J. Flis,4 - prof.Z. Czeppe, 5 - prof.L. Starkel, 6 - drM. Tyczyńska, 7 - doc. L. Kaszowski,8 - drhab. K. Krzemień Źrodło: Cieślak (1988),Czeppe(1964),Klimaszewski (1974),KamykowskaM., Komputerowyindeks prac magisterskichz zakresu geomorfologiiwykonanychw IG UJ w latach1952-1997
Tab. 5. Tereny objętepracami magisterskimi w zakresie geomorfologiiwykonanymi w UniwersytecieJagiellońskim wiatach1930-1997 Suma 26 9 43 49
8
14 45 13 3 36 6
225Promotorzy
8 2
- -1
- - -2
- -2
- 77 4
1 2 10
-1
- - - -2
-20
6
- -1 2
- - 3 - - - - -6
5 - - -
1
-1
- - - - - -2
4 - -
2
- - - -1
- - - - 33 - - - - - -
1
- - - - -1
2
18 7 32 30 512
33 92 2 1
4 1551 2 1 6
5 3 -8 1 1 1 1 2
31Terenbadań Tatry Podhale Beskidy Pogórze Karpackie Karpaty Wschodnie KotlinyPodkarpackie Wyżyna Śląsko-Krakowska Wyżyna Miechowska i NieckaNidziańska Góry Świętokrzyskie Inne obszaryPolski Obszarypoza granicami Polski Zagadnienia ogólne Suma 1 - prot.J. Smoleński,2 - prof.M. Klimaszewski,3 - prof.J. Flis,4 - prof.Z. Czeppe, 5 - prof. L. Starkel, 6 - drM. Tyczyńska, 7 - doc. L. Kaszowski,8 - drhab. K. Krzemień Źródło: Cieślak(1988), Czeppe (1964), Klimaszewski (1974), Kamykowska M., Komputerowy indekspracmagisterskichz zakresugeomorfologii wykonanych w IG UJw latach1952-1997
B a d a n ia geomorfologiczne w M agurskim Parku N arodow ym ( 1 9 9 7 r.)
krasowych (5), glacjalnych (3), term okrasowych (1), eolicznych (5), an
tropogenicznych (1). Prawie wszystkie z nich zostały napisane na pod
stawie wyników badań terenowych, głównie w oparciu o kartowanie geo
morfologiczne, rzadziej na podstaw ie analizy utworów i opracowania m ateriałów wiertniczych.
Prace z zakresu geomorfologii dynamicznej (32) miały na celu pozna
nie warunków, przebiegu i intensywności współczesnych procesów mor- fogenetycznych oraz określenie ich wpływu na ewolucję rzeźby M ateria
ły do tych prac zebrano zarówno w oparciu o obserwacje terenowe, jak i system atyczne, często stacjonarne pom iary przeprowadzane przy po
mocy instalow anych w terenie przyrządów i reperów. Prace dotyczyły - wybranych procesów lub typów form, głównie denudacyjnych (11) i flu- wialnych (10) lub ogółu procesów w danym obszarze (1). Mniej liczne lub pojedyncze prace odnosiły się do niwacji (3), morfologicznej działal
ności człowieka (5) i zwierząt (2).
O drębną grupę tem atyczną stanowiły prace dotyczące zagadnień ogól
nych, najczęściej geologicznych uw arunkow ań rzeźby (8) oraz analiz m orfom etrycznych (2). Jedna z prac dotyczyła charakterystyki rzeźby Księżyca na podstawie: map, atlasów i innych m ateriałów amerykańskich.
Przedm iotem prac była również typologia form: dolin rzecznych (6),
ko-ryt rzecznych (2) i żlebów (1). Ponadto w ykonano jedną pracę pośw ięco
ną m etodyce badań erozji gleb oraz dwie z zakresu geom orfologii stoso
wanej, dotyczące oceny rzeźby z punktu w idzenia jej przydatności gospo
darczej.
Badania terenowe koncentrowały się w obszarze Polski Południowej (tab. 4). Najwięcej prac magisterskich w ykonano w Karpatach: na Pogó
rzu Karpackim (49), w Beskidach (43 ), Tatrach (2 6), na Podhalu (9), w Karpatach W schodnich (8). Liczne prace pow stały również w pasie W y
żyn Srodkowopolskich: na W yżynie Sląsko-Krakowskiej (4 5), na W yży
nie Miechowskiej i w N iecce Nidziańskiej (11), w Górach Świętokrzy
skich (3). Rzadziej podejm owano tem atykę rzeźby Kotlin Podkarpackich (14). Pojedyncze prace dotyczyły N iżu Polskiego (3), obszarów poza gra
nicami Polski (6), rzeźby Księżyca (1) oraz zagadnień ogólnych, nie zwią
zanych z konkretnym obszarem (5).
O wartości prac magisterskich świa'dczy fakt opublikowania w całości lub w streszczeniu aż 41 z nich (Klimaszewski 1936a, Drżał 1954, G i
lewska 1958, M ałecki 1958, Starkel 1958, Tyczyńska 1959, Pierzchała 1960, Brzozowski 1962, Polichtówna 1962, Woźniak-Strój na 1963, Ku
charska- Słupikowa 1964, N iem irow ski 196 4 , Rogalska-Bożym 1964, Kaszowski 1965, Kucia-Lubelska 1965, Baumgart-Kotarba 1967, Socha 1967, Kotarba 1967, Zawora 1967, Plewa 1969, W idacki 1970, Dobija 1973, Gałka 1973, W itek 1974, G óźdź 1975, Izm aiłow 1975, Krzemień 1976, Zuchiewicz 1978, M usielew icz 1980, Rączkowski 1981, Balon 1983, Rączkowska 1983, Gębica, Starkel 1987, Libelt 1988, Święcho- wicz 1991, Siarzewski 1994, M ichno 1995, Paleczna 1995, Tutaj 1995, Krusiec 1996, Gorczyca - w druku). Również materiał zawarty w wielu spośród pozostałych prac magisterskich został wykorzystany w publika
cjach innych autorów, m.in. pracach M. Klim aszewskiego pt. Geomorfolo
gia (Wygaś, Pęczkowska, Repa, Adamski) i Rzeźba Tatr Polskich (Koszyk, Latała, Klimala).
Autorzy składają serdeczne podziękow ania Prof. dr. hab. Leszkowi Starklowi za przeczytanie tekstu niniejszego opracowania i krytyczne uwagi.
Literatura
C ieślak A ., 1 9 8 8 , •rodła do biografii prof Jerzego Smoleńskiego i dzieje geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie: Wykaz prac magisterskich powstałych w Katedrze Geografii UJ kierowanej przez prof Jerzego Smoleńskiego, S tu d ia i M a te riały z D z ie jó w N a u k i Polskiej, ser. II, 1. P W N , W arszaw a.
C zech ó w n a L., 1 9 6 9 , Historia geomorfologii w Polsce w latach 1 8 4 0 -1 9 3 9 na tle rozwo
ju geomorfologii światowej, P T P N , Prace Kom . G eogr.-G eol., 9, 4.
C zep p e Z., 1 9 6 4 , Tematyka prac magisterskich z zakresu geomofologii wykonanych w Katedrze Geografii Fizycznej w latach od 1 9 4 9 do 1 9 6 2 , Z esz. N auk. UJ, Prace G eogr., 10.
D o b ro w o lsk a M ., M o c h n a c k i R. (red .), 1 9 6 8 , Ludomir Sawicki. W osiemdziesiątą rocznicę urodzin (1 8 8 4 -1 9 6 4 ), P W N , W arszaw a.
G alon R ., 1 9 5 4 , Rozwój geografii fizycznej w okresie dziesięciolecia Polski Ludowej, Przegl.
G eogr., 2 6 , 3.
G alon R ., 1 9 6 2 , VI Kongres IN Q U A w Polsce, Przegl. Geogr., 3 4 , 2.
H alick i B., 1 9 5 1 , Rozwój geomofologii w Polsce, W iad . M u zeu m Z iem i, 5 , 2.
K am ykow ska M ., 1 9 9 5 , Stacja Naukowa Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagielloń
skiego w Łazach, R oczn. B o ch eń sk i, 3.
K aszow sk i L., 1 9 9 1 , Stacja Naukowa Instytutu Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Łazach - cele i zadania, Z esz. N au k . UJ, Prace Geogr., 83.
K lim aszew sk i M ., 1 9 5 4 , Zespół Katedr Geografii UJ w Krakowie w latach 194 4 -1 9 5 4 , Przegl. G eogr., 2 6 , 3.
K lim aszew sk i M ., W rzo sek A ., 1 9 6 4 , Zespół Katedr Geografii UJ w Krakowie, w okresie XX-lecia PR L, Przegl. G eogr., 3 6 , 3.
K lim aszew sk i M ., 1 9 7 4 , The state and achievements of geographical Sciences at the Jagiellonian University 1 9 4 5 -1 9 7 0 , Z esz. N au k . UJ, Prace Geogr., 37 .
K ortus B., D y n o w sk a I., Jackow ski A ., 1 9 9 0 , Instytut Geografii Uniwersytetu Jagieł- łońskiego w łatach 1 9 8 1 -1 9 8 7 , Z esz. N au k . UJ, Prace Geogr., 77.
K ostrow icki J., 1 9 6 4 , Geografia połska w ostatnim XX-łeciu, Przegl. Geogr., 2 6 , 3.
K otarba A ., K ozarski S., Starkel L., 1 9 8 3 , Mechanizmy rozwoju połskiejgeomofołogii, Przegl. G eogr., 5 5 , 3 -4 .
Kotarba A ., 1 9 8 7 , Krakowski ośrodek geomofołogiczny w latach 1 9 4 6 -1 9 8 3 , Folia G eogr., ser. G eogr.-P hys., 19.
Kozarski S., 1 9 8 7 , Stan i perspektywy rozwoju geografii fizycznej w Polsce, N auka Pol
ska 3 -4 .
L eszczy ck i S., 1 9 4 5 - 1 9 4 6 , Geografia w Krakowie w okresie okupacji 1 9 3 9 -4 5 , Przegl.
G eogr., 19.
L eszczyck i S., 1 9 5 3 , Stan geografii w Polsce i perspektywy jej rozwoju, Przegl. Geogr., 2 3 , 1.
L eszczy ck i S., 1 9 5 4 , Dorobek geografii polskiej oraz drogi jej rozwoju w Polsce Ludowej, Przegląd G eogr., 2 6 , 1.
S m o leń sk i 1 9 2 8 , Rozwój i stan naukowej pracy geograficznej w ośrodku krakowskim, Pam. I Z jazd u K o leżeń sk ieg o G eografów K rakow skich, 2 -4 II 1 9 2 8 , Kra
ków.
Starkel L., 19 8 8 a , N a marginesie dorobku geografii fizycznej w ośrodku krakowskim, Przegl.
Geogr., 6 0 , 4.
Starkel L., 1 9 8 8 b , Pogląd na rozwój polskiej geomorfologii, C zasop . G eogr., 5 9 , 4.
Starkel L., 1 9 9 8 c , Poglądy Mieczysława Klimaszewskiego na rozwój rzeźby Polskich K ar
pat Zewnętrzych (fliszowych), C zasop . G eogr., 6 9 , 2.
Szaflarski J., 1 9 4 5 -1 9 4 6 , Tajne nauczanie w zakresie geografii na Uniwersytecie Jagiel
lońskim, Przegl. Geogr., 19.
W rzosek A ., 1 9 7 2 , Geografia w ośrodku krakowskim po drugiej wojnie światowej, R efe
raty, Z jazd Pol. Tow. Geogr. z ok azji 5 0 -le c ia is tn ie n ia O d d z. Krak., Kra
k ów 2 6 -2 8 V I 1 9 7 2 .