Badania naukowe są to prace podejmowane przez badacza lub zespół badaczy w celu osiągnięcia postępu wiedzy naukowej, ustalenia nowych twierdzeń naukowych, tez, aksjomatów, uogólnień i definicji. Badania te mogą być podejmowane w czterech zasadniczych przypadkach:
• dąży się do odkrycia dotychczas nieustalonych nowych zależności, których nikt wcześniej nie badał,
• podważa się istniejący materiał i jego twierdzenia oraz chce się na to miejsce udowodnić funkcjonowanie innych zależności,
• podejmuje się próbę poszerzenia istniejących już badań, które zostały opublikowane częściowo lub w znacznym stopniu wymagają rozszerzenia,
• chce się zaktualizować (lub potwierdzić, że funkcjonują nadal) istniejące badania i ich wyniki ze względu na znaczny upływ czasu i możliwość ich dezaktualizacji1.
Powyższa definicja odnosi się przede wszystkim do badań naukowych podstawowych, które odpowiadają na pytanie: jaka jest otaczająca rzeczywistość?
Poszukiwana w badaniach odpowiedź na to pytanie tworzy teorię pozytywną (J. Lang, 1987).
W naukach technicznych jednakże, a w tym także i w architekturze, poszukuje się również odpowiedzi na inne, bardziej praktyczne pytania: jaką nowa, projektowana rzeczywistość może być lub powinna być? Na tak postawione pytania odpowiadają badania stosowane i rozwojowe, które na podstawie opracowanych wcześniej twierdzeń naukowych, teorii, aksjomatów i uogólnień pozwalają na tworzenie nowej, ulepszonej rzeczywistości.
Projektowanie architektoniczne jest procesem budowania tej nowej rzeczywis-tości, stąd badania naukowe i zdobywanie wiedzy w architekturze mają 4-stopniowy charakter (patrz rys. 17 i 18 w rozdziale 2):
1 Podano za: Wikipedia, http://pl.wikipedia.org/wiki/Badania_naukowe.
1. badania I stopnia – drobne udoskonalenia w praktyce zawodowej,
2. badania II stopnia – eksperckie – ekspertyzy, bazy danych, wdrożenia opraco-wanych wzorów, norm, normatywów, nowych narzędzi pracy itp.,
3. badania III stopnia – o charakterze czysto naukowym, polegającym na budowanie praw, teorii, paradygmatu,
4. badania IV stopnia – nastawione na rozwiązywanie problemów praktycznych na potrzeby warsztatu projektowego, na badania rozwojowe i stosowane.
Tak więc badania naukowe w architekturze służą gromadzeniu wiedzy nie tylko na poziomie naukowym, lecz także na poziomie praktycznym, wdrożeniowym, jak to jest we wszystkich naukach technicznych.
Rys. 24. Umiejscowienie nauki w obszarze pomiędzy praktyką a filozofią (opracowanie własne)
Schemat na rys. 24 obrazuje całościowe podejście do problematyki architektury jako nauki i praktyki. Badania wykonywane zarówno na poziomie naukowym, jak i okołoprojektowym muszą odpowiadać rygorom naukowym (wiarygodność, rzetelność, sprawdzalność), a więc wymagają zastosowania odpowiednich procedur w postaci metod i technik badawczych.
4.1. Cele badań w architekturze
Badania naukowe podejmuje się we wszystkich dziedzinach wiedzy w celach poznawczych bądź praktycznych. Badania o charakterze poznawczym zwane są badaniami podstawowymi, natomiast badania o charakterze praktycznym prowadzane są jako kontynuacja badań podstawowych w celu praktycznego wykorzystania zdobytej wiedzy podstawowej. Takie badania praktyczne mogą mieć charakter rozwojowy – wtedy bada się możliwości wykorzystania zdobytej wiedzy,
152
i stosowany – kiedy opracowuje się koncepcję praktycznego wykorzystania (np. buduje się prototypy, wzory, modele), oraz wdrożeniowy – gdy wprowadza się opracowane wcześniej modele i wzorce do praktyki.
Badania naukowe podstawowe w architekturze podejmuje się przede wszystkim w celach poznawczych i diagnostycznych. Pozwalają one na zgromadzenie wiedzy podstawowej i odpowiadają na pytania: jakie jest środowisko zbudowane?, jakimi rządzi się prawami?, czy istnieją jakieś ogólne zasady jego budowania i jak jest ono postrzegane przez jego użytkowników? Obejmuje szeroko problemy budowy formy, funkcji, techniki i technologii, narzędzi projektowych, postaw i sposobów podejścia do procesu projektowego u projektantów, a także zarządzania tym procesem.
W badaniach stosowanych i rozwojowych na podstawie zdobytej wiedzy opracowuje się wzory, modele, typologie, które znajdują zastosowanie i wdrożenie w procesach projektowania, w warsztacie zawodowym projektanta.
Dwa podstawowe motywy działalności naukowej, wspomniane w rozdziale 2 pt. „Ogólny obraz nauki”, ukierunkowują badania na badania podstawowe lub rozwojowo-wdrożeniowe i stosowane, mianowicie:
1. dążenie do obiektywnego poznania i zrozumienia rzeczywistości inicjuje badania podstawowe,
2. dążenie do opanowania rzeczywistości i przekształcenia jej zgodnie z potrze-bami człowieka np. w kierunku rozwoju zrównoważonego ukierunkowują badania rozwojowe, stosowane i wdrożeniowe.
Do badań podstawowych w architekturze należy także określenie, jak wygląda proces projektowania, dlaczego jest inicjowany i w jakich celach, jak przebiega i jakie w tym procesie funkcjonują zasady na poziomie normatywnym.
Główną rolą badań naukowych podstawowych jest nie tylko samo poznanie, lecz także uogólnienie wyników badań, które w formie teorii, praw i reguł mogą być wykorzystywane zarówno w procesach projektowych, jak i w procesach badawczych okołoprojektowych na rzecz określonego projektu architektonicznego bądź urbanis-tycznego.
Znakomita część badań wykonywanych w architekturze jest nastawiona przede wszystkim na doskonalenie procesów projektowania i podejmowania decyzji strategicznych (zwykle w odniesieniu do działań prognostycznych, planistycznych i rozwojowych) i są to badania o charakterze rozwojowym odpowiadające na pytanie, jakim środowisko zbudowane powinno być (por. rys. 3: Porównanie badań naukowych, badań w projektowaniu i działań artystycznych wg R. Foqué). Badania takie są wykonywane jako okołoprojektowe ex ante, czyli na potrzeby praktyczne, i bazują na osiągnięciach nauk podstawowych. Mają one charakter praktyczny, a więc są wykonywane na I, II i IV poziomie badawczym (patrz rys. 17 i 19, rozdział 2).
Prace badawcze na III poziomie naukowym, uogólniającym, zwykle pojawiają się na skutek syntezy badań nad wynikami wielu drobnych prac przyczynkowych z poziomu I, a właściwie II. Prace pozwalające na wysunięcie teorii są bardzo rzadkie i tych teorii jest w architekturze jak dotychczas niewiele (patrz rozdział 1.6). Z reguły teorie naukowe pojawiają się jedynie w badaniach na poziomie III, czyli badań podstawowych.
Generalnie nauka spełnia następujące funkcje:
1. diagnostyczną – dostarczenie wiedzy o stanie rzeczy w określonym wycinku rzeczywistości,
2. prognostyczną – dostarczenie wiedzy o prawidłowościach w przebiegu zjawisk w danej dziedzinie rzeczywistości,
3. instrumentalno-techniczną – dostarczenie wiedzy o środkach niezbędnych