Definiowane pojęć w nauce

Pojęcia pełnią funkcje poznawczą i komunikacyjną. W związku z tym musi istnieć trwała zgoda świata naukowego (w kontekście międzynarodowym, a nie tylko lokalnym) co do treści wyobrażeń, które są określane danym słowem. Jednolity język, czyli system pojęć, pozwala na budowanie spójnego paradygmatu naukowego danej dziedziny naukowej.

Jeśli w rozumieniu nowych albo jeszcze nie do końca sprecyzowanych pojęć istnieją jakiekolwiek wątpliwości, to badacz, używając nowych określeń lub pojęć, jest obowiązany je precyzyjnie zdefiniować, jeżeli co do ich ścisłego rozumienia mogą zaistnieć jakiekolwiek wątpliwości. Gdy zdefiniowane pojęcia zostają przyjęte przez społeczność naukowców danej dyscypliny wiedzy, wchodzą w zakres języka profesjonalnego tej dziedziny. Proces ten jest stały, ponieważ każda dziedzina naukowa stale się rozwija i stale są wprowadzane nowe określenia wzbogacające jej język i zasób wiedzy. Może także nastąpić weryfikacja systemu pojęć w sytuacji zmiany paradygmatu, co może nastąpić w przypadku tzw. rewolucji naukowej (T. Kuhn, 1963). Dziedziny mające już ugruntowaną pozycję w nauce, np. biologia, medycyna, posługują się uniwersalnym, akceptowanym przez światową społeczność naukową zestawem pojęć w łacinie, co pozwala na bardzo precyzyjne rozumienie każdego określenia czy zespołu określeń w każdym kraju i w każdej sytuacji.

W architekturze dotychczas nie został wypracowany jednolity język opisu dzieł architektury, którym można by opisać obiekty ze wszystkich okresów historycznych i we wszystkich kulturach. Ciągle jeszcze dla opisu dzieł z danego kręgu kulturowego czy okresu stylistycznego posługujemy się innym zestawem określeń. Utrudnia to pewne działania badawcze nad formą architektoniczną i jej znaczeniem dla określonych grup społecznych.

Ujednolicony system pojęć dla architektury, związanych z budową morfologiczną dzieła architektury, zaproponował wspomniany wcześniej w rozdziale 1 Andrzej Niezabitowski w swojej pracy habilitacyjnej z 1979 r. pt. O budowie przestrzennej dzieła architektury. Podstawy metodologiczne opisu, analizy i systematyki układów przestrzennych, a także przedstawił go w zarysie w czasopiśmie internetowym ArchNet w 2009 r. w artykule pt. Architectonics – a System of Exploring Architectural Forms in Spatial Categories. Zaproponowany przez A. Niezabitowskiego język (rys. 22) mógłby służyć jako uniwersalne narzędzie opisu wszelkich obiektów architektury oraz środowiska zbudowanego, a z uwagi na to, że źródłosłów jest oparty na łacinie i języku angielskim, mógłby być zrozumiały dla światowej społeczności naukowej architektów.

Istnieją także inne cząstkowe systemy nazewnictwa typologicznego, jak np. zestaw pojęć podstawowych do opisu systemów konstrukcyjnych obiektów architektury Daniela L. Schodka, przedstawiony w książce pt. Design and Analysis¹ (Leupen i inni, 1997). Problem jednolitego nazewnictwa w architekturze został poruszony również we wspomnianej wcześniej książce T.M. de Jonga i D.J.M. van der Voordta (red.) w rozdziale „A” pt. Naming and describing (2005), w którym autorzy potwierdzają potrzebę precyzyjnego porozumiewania się w architekturze

1 Książka została przetłumaczona na język polski i wydana w 2012 r. pt. Projektowanie architekto-niczne w ujęciu analitycznym.

134

Rys. 22. Wybrane elementy morfotektoniki wg A. Niezabitowskiego (2009); a) ogólny system artykulacji (s. 128); b) artykulacje płaszczyzn (s. 116)

130

co do formy i struktury. Istniejące słowniki architektoniczne, jak piszą T.M. de Jong i J. Rosemann, odnoszą się do nazewnictwa historycznego. Autorzy zwracają uwagę na powstałe neologizmy dotyczące słownictwa architektonicznego w odniesieniu do projektowania, a także zwracają uwagę na konieczność ujednolicenia w skali światowej nazewnictwa stosowanego w technikach rysunkowych architektonicznych (np. overlapping – zachodzenie na siebie, transformation – przekształcenia, environment – środowisko, exclusive and inclusive concepts – koncepcje włączania i wyłączania oraz inne). J. Rosemann i T. van der Voordt (Jong, Voordt (red.), 2005, s. 35) podkreślają potrzebę stworzenia rejestru słownictwa kluczowego ujedno-licającego problematykę w dziedzinach, jakimi są architektura i urbanistyka (register of key-words).

Potrzeba stworzenia jednolitego języka opisu w architekturze jest również deklarowana przez środowiska, które przygotowują programy komputerowe samo-projektujące obiekty architektoniczne, jednakże ich punkt widzenia w tej kwestii ogranicza się do pojęć niezbędnych do tworzenia programu, a nie do uniwersalnego opisu dzieła architektury. Powstanie uniwersalnego, ujednoliconego języka architek-tury pozwoliłoby na precyzyjny opis dzieł i ułatwiłoby dyskusję merytoryczną wśród badaczy architektury na całym świecie. Niestety jest to proces trudny i przebiegający powoli. Wymagałby stworzenia międzynarodowego projektu badawczego.

3.2. Paradygmat

Paradygmatem nazywa się ogólnie uznane osiągnięcie naukowe, które w pewnym okresie dostarcza modelowych rozwiązań w danej dziedzinie nauki, np. system kopernikański, mechanika Newtona². Tak więc przez paradygmat rozumie się zbiór pojęć, poglądów podzielanych przez ogół naukowców danej dziedziny i teorii tworzących podstawy danej nauki. Paradygmat powinien być spójny logicznie i pojęciowo, a więc zawierać tylko te pojęcia i teorie, które są dla danej nauki niezbędne, oraz umożliwiać tworzenie teorii szczegółowych zgodnych ze znanymi faktami.

Takie rozumienie paradygmatu zostało wprowadzone przez filozofa Thomasa Kuhna w książce pt. Struktura rewolucji naukowych wydanej w 1962 r. Według Kuhna paradygmaty naukowe zmieniają się pod wpływem rewolucji naukowych, tj. w momentach, kiedy przyrost wiedzy w danej dziedzinie powoduje znaczącą zmianę jej rozumienia. Rozwój nauki przebiega ewolucyjnie i kolejne stadia

2 Za: Encyklopedia PWN, 1996.

132

rozwojowe, prowadzące do coraz większej obiektywności wiedzy, charakteryzują się wzrastającą szczegółowością i bardziej wyrafinowanym rozumieniem zachodzących zjawisk badanych przez daną dziedzinę. W sytuacji gdy przyrost wiedzy uzyskanej w trakcie badań jest na tyle znaczący, że doprowadza do zmiany paradygmatu naukowego, czyli całego systemu zbioru faktów i wartości podstawowych, mamy do czynienia z rewolucją naukową. Rewolucje naukowe są normalnym zjawiskiem rozwojowym w danej dziedzinie i wprowadzają przewartościowanie w całokształcie wiedzy, w tym może także nastąpić obalenie teorii, jej rozwinięcie lub stworzenie nowej.

Zanim dana dziedzina sformułuje swój paradygmat, czyli zbiór pojęć podstawowych (opierających się na ujednoliconym języku) i teorii, oraz zaistnieje jako nauka, przechodzi tzw. fazę przedparadygmatyczną, czyli fazę tworzenia się podstaw naukowych. Podstawy nauki danej dziedziny stają się paradygmatem wtedy, gdy międzynarodowy ogół badaczy – przedstawicieli danej dziedziny podziela te same:

• symbole,

• metapojęcia,

• wartości,

• wzorce rozwiązania problemów naukowych (metodologia prac badawczych).

Oznacza to, że dojrzałe dziedziny nauki mają zestaw zdefiniowanych pojęć podstawowych (język charakterystyczny dla danej dziedziny wiedzy) i za pomocą tych pojęć w sposób jednoznaczny określają, jakie fakty i zjawiska powinny być przedmiotem badań oraz jakie należy stosować metody badawcze i w jaki sposób weryfikować uzyskane w trakcie badań wyniki.

Architektura znajduje się w fazie przednaukowej. Najintensywniej rozwijała się jako dziedzina refleksji humanistycznej, czego przykładem są liczne publikacje różnych przedstawicieli architektury od Witruwiusza, poprzez Palladio, Quatremere de Quency, Viollet-le-Duca, Koolhaasa i wielu innych, których dzieła wpisuje się do zestawu zwanego „teorią architektury”, która jednakże taką teorią w pojęciu czysto naukowym nie jest, ponieważ głoszone przez przedstawicieli tych poglądów sądy nie są przedmiotem weryfikacji naukowej, czyli tzw. falsyfikacji. Niemniej jednak ich rola w tworzeniu paradygmatu, czyli ogólnego obrazu dziedziny o charakterze humanistycznym, jest bezsporna.

Architektura jako dziedzina przeżywała wielokrotnie w swej historii zmianę paradygmatu, co było związane przede wszystkim ze zmianami obowiązujących kanonów stylistycznych, o czym pisze wspomniany wcześniej Penti Routio, fiński teoretyk architektury zajmujący się artologią, czyli nauką o wytworach rąk ludzkich – artefaktach (patrz tabela 2 w rozdziale 1.5.1).

Obecnie obserwuje się bardzo silny nurt badawczy obejmujący badania nad środowiskiem zbudowanym w całej jego złożoności i interdyscyplinarności. Ten nowy nurt badawczy, pozwalający na oparcie wiedzy o architekturze na badaniach naukowych spełniających obowiązujące w nauce standardy, daje nadzieję na zbudowanie nowego, całościowego paradygmatu i rozwinięcie nowych teorii naukowych, a także teorii związanych z projektowaniem architektonicznym.

Tabela 18 Symbole, metapojęcia, wartości i wzorce problemów naukowych w architekturze

(opracowanie własne)

Symbole w architekturze: symbole kulturowe (różne w świecie zachodu i wschodu, wśród kultur prymitywnych itd.) wyrażane w formie i detalu przez znaki, denotacje funkcji, konotacje, detal, formę, sacrum i profanum itd.

Metapojęcia w architekturze, czyli pojęcia podstawowe, takie jak: architektura, urbanistyka, architekt, funkcja, konstrukcja, piękno, styl, detal, kompozycja, forma, integracja, przestrzeń, sztuka kształtowania przestrzeni, forma pełna i pustka, przestrzeń wewnętrzna i zewnętrzna, przestrzeń zurbanizowana i otwarta, miejsce, środowisko zbudowane, zrównoważenie itp.

Wartości w architekturze: zabezpieczenie przed zagrożeniami świata zewnętrz-nego, trwałość, użyteczność, piękno, przekaz kulturowy, przekaz informacji itp.

Wzorce rozwiązań problemów naukowych w architekturze: interdyscyplinarność, integracja problemów, komparatystyka przypadków (zarówno w formie, konstrukcji, jak i funkcji) itd.