W zależności od dziedziny naukowej opis, wyjaśnienia i interpretacja faktów i zjawisk wymagają zastosowania odrębnego języka, charakterystycznego dla danej dziedziny wiedzy, a także specyficznych metod badawczych, pozwalających na ich zbadanie z punktu widzenia danej profesji. Jednym z najbardziej oczywistych jest zróżnicowanie sposobu podejścia do przedmiotu badań w naukach ścisłych, matematyczno-przyrodniczych i humanistycznych. W tych pierwszych przeważają eksperymenty oraz dedukcja na podstawie rozważań matematycznych, w tych drugich – obserwacja i analizy oraz interpretacje.
Określenie metoda posiada wymiar interdyscyplinarny. Samo słowo wywodzi się z greckiego „meta hodos”, co w tłumaczeniu oznacza drogę do celu lub posuwanie się, podążanie za kimś, ściganie go, śledzenie (J. Apanowicz, 2003, s. 69). Ogólnie można więc stwierdzić, że metoda to zespół działań systematycznych o charakterze zorganizowanym, prowadzących do uzyskania określonej i oczekiwanej wiedzy przez rozwiązanie zadanego problemu naukowego. W związku z tym działania zmierzające do rozwiązania problemu naukowego muszą być poprawne i skuteczne, a więc celowo dobrane i zaplanowane oraz świadomie zastosowane (J. Apanowicz, 2003, s. 70). Oznacza to posługiwanie się odpowiednio dobraną procedurą badawczą i zastosowaniem odpowiednich technik i narzędzi badawczych.
Według J. Apanowicza zastosowana metoda badawcza powinna charakteryzo-wać się:
• jasnością – metodę musi cechować powszechna zrozumiałość,
• jednoznacznością – metoda powinna wykluczać dowolność stosowania różnych sposobów i zasad,
• celowością – musi być podporządkowana określonemu celowi,
• skutecznością – powinna zapewnić osiąganie zamierzonego celu,
• niezawodnością – metoda musi zapewnić uzyskanie zamierzonego rezultatu (celu) o dużym stopniu prawdopodobieństwa,
164
• ekonomicznością – metoda powinna pozwalać osiągnąć zamierzony rezultat przy najmniejszych kosztach, najmniejszym zużyciu sil i środków oraz czasu (J. Apanowicz, 2003, s. 72)
Rys. 26. Istota i cechy metody wg: J. Apanowicz, 2003, s. 70)
Dobór metody badawczej jest uwarunkowany problemem badawczym i celem przeprowadzenia badań. W opracowaniu i doborze metody badawczej bierze się pod uwagę poziom badań (od I do IV), strategie, narzędzia, techniki oraz triangulację, opisane poniżej.
4.6.1. Strategie realizacji badań (organizacja, dobór metody, narzędzi i technik badawczych)
W planowaniu metodologii badawczej przyjmuje się określoną strategię działania, czyli plan realizacji zaplanowanych badań. Tak więc strategia badawcza to praktycznie przyjęcie metodologii oraz sposobu pracy i jej zakresu. Przyjęte w projektowanych badaniach strategie zależą od celów, jakie zostały postawione określonym badaniom. W zależności od celu badań przygotowuje się projekt o charakterze:
• praktycznym, docelowym i wąskim (zarówno w zakresie tematycznym, jak i zasięgu), wspierającym decyzje projektowe, modernizacyjne itp. Są to przede wszystkim różnego typu ekspertyzy ukierunkowane na jeden lub kilka wybranych problemów praktycznych, wdrożeniowych (poziomy II i IV),
• naukowym, szerokim lub ukierunkowanym (fokusowym), interdyscypli-narnym, nacelowanym na poszerzenie wiedzy o danym problemie. Takie opracowanie może mieć też charakter diagnostyczny lub predywistyczny (poziomy III i IV).
Strategia polega na opracowaniu doboru metodologii, narzędzi i technik badawczych do zadania badawczego. Obejmuje także dobór zespołu badawczego i opracowanie kolejności zadań oraz terminarz wykonywania poszczególnych zadań, koszty przeprowadzenia poszczególnych etapów badawczych. W zakres opraco-wania strategii badawczej wchodzi także koncepcja przygotowania raportu końcowego lub kilku koncepcji raportowania (np. raport o charakterze naukowym i raport dla zleceniodawcy w odpowiedzi na zlecone zadania). Zwykle projekt grantu badawczego jest takim opisem strategii proponowanej przez zespół naukowy.
4.6.2. Narzędzia badawcze
Narzędziami badawczymi nazywamy wszelkie instrumenty, gotowe lub też przygotowane specjalnie w danych badaniach, wspomagające i ułatwiające prowadzenie badań. Do narzędzi badawczych zaliczamy listy kontrolne spraw-dzające (tzw. checklists), dokumentację fotograficzną lub graficzną (schematy, diagramy, macierze), bazy danych lub ich wzory, materiały archiwalne, standardowe ankiety, kwestionariusze, wzory pytań, instrukcje wykonywania czynności badaw-czych, normy, normatywy itp.
W nauce, zwłaszcza w psychologii środowiskowej, istnieje wiele gotowych standardowych narzędzi badawczych, takich jak np. IADL (Instrumental Activities Daily of Living Scale – skala dziennej aktywności życiowej) Lawtona i Nahemowej, służąca do badania samodzielności osób starszych, kwestionariusz HOOP (Home of Older People – mieszkanie ludzi starych), stosowany do badania możliwości zamieszkiwania samotnie przez ludzi starych w dotychczasowych warunkach mieszkaniowych.
W architekturze, szczególnie w badaniach jakościowych, stosuje się checklists, czyli standardowe listy kontrolne, sprawdzające (por. G. Baird i inni, Building Evaluation Techniques, 1996), stosowane przy sprawdzaniu jakości projektu architektonicznego bądź urbanistycznego. Przykładem takiej listy sprawdzającej jest lista przygotowana przez M. Bielak w książce pt. Optymalne środowisko życia i zamieszkania w ośrodkach pobytu stałego dla osób starszych (2011, s. 227-237) (patrz aneks 4.) Lista została przygotowana jako narzędzie wspomagające podejmowanie decyzji modernizacyjnych i obejmuje następujące problemy wymaga-jące sprawdzenia w obiekcie:
1. działka – lokalizacja (otocznie, zagospodarowanie działki), 2. wizerunek budynku,
3. budynek (zagadnienia techniczne, zarządzanie utrzymaniem, bezpieczeń-stwo),
166
4. środowisko wewnętrzne, mikroklimat,
5. efektywność wykorzystania powierzchni, komunikacja,
6. jakość funkcjonalno-behawioralna przestrzeni ogólnodostępnej,
7. przestrzeń prywatna i półprywatna (mieszkalna, medyczna, administracyjna, usług wspierających, obsługi technicznej).
We wszystkich wymienionych problemach podano parametry decydujące o wysokiej jakości, a więc do czego należy dążyć w modernizacji lub projektowaniu, oraz parametry decydujące o niskiej jakości, czyli co trzeba koniecznie zmienić, aby uzyskać wymagany standard cywilizacyjny dla tego typu placówek.
Więcej o narzędziach sprawdzania jakości stosowanych w architekturze napisano w rozdziale 8.3.
4.6.3. Techniki badawcze
W celu ułatwienia prowadzenia prac badawczych i zwiększenia pewności prawidłowości ich prowadzenia opracowano wiele technik badawczych9 standardowych, które są dobierane w zależności od przyjętej metodologii badań i wymagań wynikających z zadań badawczych. Do najpopularniejszych technik badawczych, stosowanych niemal w każdej pracy naukowej, należą:
• badania literaturowe i archiwalne,
• obserwacje uczestniczące bądź nieuczestniczące,
• analizy opisowe cech różnych wybranych aspektów badanego problemu,
• budowanie baz danych i statystyk,
• ankietowanie,
• wywiady,
• spotkania fokusowe,
• eksperymenty,
• testy (technologiczne, psychologiczne, społeczno-ewaluacyjne),
• techniki projekcyjne (np. mapy mentalne).
Bardziej szczegółowy opis technik badawczych zawarto w rozdziale 7.
Tutaj należałoby podkreślić, że niektóre techniki badawcze mogą występować zarówno jako samodzielne metody badawcze, jak i jako jedna z technik w szerszych badaniach. Dotyczy to takich technik/metod, jak np. ankietowanie bądź obserwacje.
Ankietowanie, jako metoda ilościowa, może być przeprowadzone w celu zbadania
9Różnica pomiędzy pojęciem narzędzia a pojęciem techniki badawczej polega na tym, że narzędziem jest np. przygotowany kwestionariusz ankiety, natomiast samo ankietowanie jako technika badawcza oznacza cały proces organizacyjny i techniczny związany z wykonaniem ankietowania na określonej liczbie respondentów, co wymaga zbudowania zespołu badawczego, który to ankietowanie przepro-wadzi.
opinii publicznej na jakiś temat. Gdy zadaniem badawczym jest tylko zdobycie tejże opinii na podstawie ankietyzacji, to ankietowanie jest traktowane jako całościowa metoda badawcza. Jednakże w sytuacji szerszych badań, w których oprócz ankietowania stosuje się też inne techniki, jak np. wywiady, obserwacje itp., ankieto-wanie jest traktowane jako jedna z technik badawczych.
Podobnie jest z badaniami obserwacyjnymi, które mogą być same w sobie metodą badawczą, ale w rozbudowanych pracach badawczych, zwykle jakościo-wych, stanowią jedną z technik obok np. badań eksperckich, historycznych itp.
W badaniach z użyciem technik typu ankietowanie i wywiady bardzo istotnym problemem organizacyjnym jest przygotowanie zespołu badawczego do przepro-wadzenia takich badań, a także sprawdzenie przydatności i jakości przygotowanych narzędzi do badań terenowych. W szczególności dotyczy to techniki ankietowania.
W celu przetestowania zarówno problemu, metody badawczej, jak i przygoto-wanego narzędzia wykonuje się badanie próbne, pilotażowe, zwane w skrócie pilotażem (więcej – w rozdziale 7.4).
4.6.4. Triangulacja badań
W projektowaniu szerokich badań z zastosowaniem technik kombinowanych, jakimi są np. badania jakościowe lub studia przypadku wielokrotne stosuje się tzw. triangulację badań, co oznacza wielorakość stosowanych technik badawczych i wielokrotność ich użycia w celu weryfikacji i potwierdzenia osiągniętych wyników.
Wielorakość oznacza np. zastosowanie wywiadów otwartych (open-ended interview), obserwację uczestnicząca (participatory observation), wykorzystanie kolekcji doku-mentów i wizyty w obiektach budowlanych, a także kombinowane techniki zbierania danych w celu ich sprawdzenia i interpretacji.
Konieczność triangulacji badań wynika ze słabości niektórych materiałów badawczych i stosowanych technik badawczych. Taktyka triangulacji polega na takim ich dobieraniu, aby eliminować ich słabości.
Jak pisze Konecki w Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugrunto-wana, rozdział 4.3., Procedury triangulacji (2000, s. 95): W metodologii jakościowej użycie tej procedury jest często uzasadniane naukowymi wymogami osiągania pewności (reliability; jest to możliwość powtórzenia obserwowanych zachowań wraz z ich objaśnieniami), prawomocności (validity; tj. odpowiedzi na pytanie, czy wyjaśnienia pasują do przedstawionych jakościowych opisów osób i sytuacji), wiarygodności (credibility, tj. stopnia prawdopodobieństwa wystąpienia obserwo-wanych zjawisk) czy możliwości uogólnienia (Janesick, 1994, s. 216-217; Dey, 1993,
168
s. 253-261). […] Jest ona metodą racjonalnego obiektywizowania obserwowanej rzeczywistości przez emocjonalnie i intelektualnie ułomnego, a najczęściej pojedynczego badacza.
Na konieczność triangulacji badań zwraca także uwagę R.K. Yin (1994, s. 80) ze względu na to, że różne źródła wiedzy wykorzystywane w badaniach (dokumenty, akta, nagrania archiwalne, wywiady, obserwacje bezpośrednie i uczestniczące, fizyczne artefakty) mają swoje słabe strony, takie jak utrudniony dostęp, stronniczość, nieścisłości, selektywność, koszty związane z pozyskiwaniem itp.
Stosowanie triangulacji umożliwia weryfikację źródeł i potwierdzanie prawdziwości zebranych danych.
Triangulacja jest szczególnie istotna w badaniach z użytkownikami, ponieważ badacz, będąc w jakimś stopniu ich uczestnikiem (np. w wywiadach, w obserwacji), w ten sposób może ukazać siebie jako zewnętrznego, obiektywnego obserwatora badanych zjawisk. M. Denzin twierdzi, że triangulacja jest heurystycznym (odkrywczym) narzędziem badacza i wyróżnił cztery typy triangulacji:
1. triangulację danych, czyli użycie danych z różnorodnych źródeł (badania historyczne),
2. triangulację badacza, czyli wprowadzenie do badań wielu obserwatorów lub kontrolerów badań i wniosków (evaluators/auditors) (granty, recenzenci, promotorzy pomocniczy),
3. triangulację teoretyczną, tj. użycie wielu perspektyw teoretycznych do zinterpretowania pojedynczego zestawu danych,
4. triangulację metodologiczną, czyli użycie wielu metod dla zbadania pojedynczego problemu (stosowana najczęściej, użycie kilku metod lub technik badawczych) (podano za: K. Konecki, 2000, s. 86).
W badaniach architektonicznych coraz częściej korzysta się z triangulacji zwłaszcza w badaniach jakościowych, prowadzonych najczęściej jako interdyscypli-narne i partycypacyjne.
4.6.5. Monitoring w badaniach naukowych
W badaniach naukowych jako technikę sprawdzania przebiegu nierozpoznanych jeszcze procesów stosuje się tzw. monitoring, czyli regularne jakościowe i ilościowe pomiary lub obserwacje zjawisk i procesów przebiegających w środowisku. Podobne badania dotyczą obserwacji środowiska zbudowanego w jego zróżnicowanych i skomplikowanych procesach przemian w czasie.
Badania podstawowe w architekturze koncentrują się na rozpoznaniu określonej rzeczywistości dotyczącej środowiska zbudowanego. Całe otaczające nas środowisko znajduje się w stałym procesie zmian rozwojowych bądź o charakterze zmian fizycznych, bądź społecznych. Czas w architekturze jest czwartym wymiarem przestrzeni i aby ten czynnik czasu można było określić, należy pewne badania powtórzyć co jakiś czas.
Sformułowanie opinii o przebiegu i ukierunkowaniu tych zmian wymaga wykonania badań w tym samym środowisku z tymi samymi rygorami naukowymi raz na jakiś czas. Takie zalecenia formułują twórcy metody POE – aby badania takie wykonywać okresowo: na etapie przedprojektowym, na etapie projektowania, zasiedlenia, a potem co jakiś czas należy monitorować jakość budynku w celu utrzymania jego wartości rynkowej przez dobrze zaplanowane modernizacje bądź adaptacje.
Podobnie istnieje potrzeba monitorowania wielu badań nie tylko w architekturze, lecz przede wszystkim w urbanistyce, w której zmiany mają bezpośredni wpływ nie tylko na wygląd, lecz także na jakość życia społecznego w zmieniającej się przestrzeni.