Architektura wydaje się być ciągle jeszcze w fazie przedparadygmatycznej, co prowadzi do niekorzystnych zjawisk utrudniających rozwój tej dyscypliny, także jako naukowej, z uwagi na jednostronne nastawienie rozwoju na praktykę projektową. Do takich niekorzystnych zjawisk utrudniających rozwój nauki w architekturze należą wg fińskiego badacza Pentii Routio12:
• opieranie się na uświęconych autorytetach, których twierdzenia mają charakter dogmatów i jako takie nie mogą być krytykowane, a zwłaszcza empirycznie
12 Pentti Routio – profesor uniwersytetów w Helsinkach i Tampere oraz dyrektor badań w Fińskim Narodowym Komitecie Budownictwa.
27
sprawdzane, co zresztą byłoby niemożliwe, gdyż sam sposób formułowania twierdzeń zdecydowanie to wyklucza,
• posługiwanie się metodami badawczymi o niezbyt dużej zdolności do samo-weryfikacji, co umożliwia niemal nieograniczoną dowolność interpretacyjną,
• unikanie starannego, precyzyjnego definiowania pojęć,
• unikanie stosowania modeli matematycznych, co znakomicie utrudnia ilościowe ujmowanie zjawisk, a tym samym naukowy opis i porównywanie13.
Za stosunkowo najbardziej zaawansowaną naukowo poddyscyplinę architektury uważa się historię architektury powiązaną z historią sztuki. Silną stroną tej pod-dyscypliny jest rzetelny, solidny i ugruntowany warsztat naukowy historii sztuki, rozwijający się co najmniej od czasów oświecenia. Słabą stroną jest niewątpliwie zawężenie problematyki architektonicznej głównie do aspektów artystycznych, z pominięciem innych bardzo istotnych dla architektury zagadnień, takich jak aspekty techniczno-użytkowe i społeczno-kulturowe. Ponadto metody badawcze stosowane do badań przedmiotów artystycznych stają się niewystarczające w badaniach przedmiotów tak złożonych i pełniących tak skomplikowane funkcje jak obiekty architektoniczne.
W cytowanym powyżej artykule A. Niezabitowski podsumowuje, że obecnie zgromadzony kapitał wiedzy i stosowanie metod badawczych zapożyczonych z różnych dyscyplin pozwala badać zjawiska i procesy architektoniczne z wielu różnych, wzajemnie dopełniających się perspektyw, takich jak choćby antropolo-giczna, psycholoantropolo-giczna, socjoloantropolo-giczna, semiotyczna i wiele innych, wśród których perspektywa historyczna jest tylko jedną z wielu możliwych. Wspomniany kapitał wiedzy już uzyskanej zdaje się wyraźnie zbliżać do masy krytycznej, która powinna zainicjować powstanie odrębnej dyscypliny koncentrującej się na badaniach zjawisk i procesów powstawania architektury, jej rozwoju i społecznego oddziaływania, co wiąże się przede wszystkim z problemami jakości. Jednym z symptomów wyraźnie świadczących o istnieniu takich tendencji jest przesunięcie akcentu z zainteresowań głównie aspektami artystycznymi na zagadnienia społeczne, kulturowe, ekono-miczne, psychologiczne i psychospołeczne. Kluczowym pojęciem dla omawianego obszaru badań staje się raczej koncept środowiska zbudowanego (built environment) zakresowo znacznie szerszy niż architektura i urbanistyka, ale doskonale mieszczący obydwie. Te dwie klasyczne dziedziny są więc wspierane m.in. przez takie obszary, jak projektowanie środowiska (environmental design), estetyka środo-wiskowa (environmental aesthetics) czy psychologia środowiskowa (environmental
13 Podano za: Andrzej Niezabitowski, Badania architektury na Śląsku w perspektywie architekturo-znawstwa (2010).
psychology). Są to nowe dyscypliny dysponujące dobrze rozwiniętym aparatem poznawczym, a zwłaszcza nowoczesną metodyką badań, pozwalającą na tworzenie wiedzy, która spełnia podstawowe kryteria naukowości. Jednocześnie wiedza ta ma charakter nie tylko opisowy i wyjaśniający, ale stwarza też podstawy dla uogólnień i twierdzeń normatywnych. Badania prowadzone w ramach tych dyscyplin plasują się jednak poza głównym nurtem tradycyjnej teorii architektury. Jest ona zdominowana przez dogmatykę architektoniczną i dyskurs uprawiany przez to środowisko zawodowe, walnie wspomagane w tym zakresie przez krytyków i historyków sztuki.
Badania te są przez owe środowiska lekceważone i ignorowane, jako prowadzone przez outsiderów. I dalej: Badania te powinny być jednak scalone w ramach jednej dyscypliny, którą można by prowizorycznie określić mianem architekturoznawstwa, czy też nauki o architekturze – przy czym nazwa nie jest w tej chwili sprawą najistotniejszą (A. Niezabitowski, 1988). Obecnie zgromadzony kapitał naukowej wiedzy o architekturze i urbanistyce zdaje się wskazywać na to, że klasyczna witruwiańska triada: trwałość (firmitas), użyteczność (utilitas) i piękno (venustas), zachowując w swym podstawowym znaczeniu nadal aktualność, wymaga jednak znacznego poszerzenia i uszczegółowienia w zakresie obszarów i pól badawczych istotnych dla zrozumienia architektury.
O potrzebie stworzenia paradygmatu nauki interdyscyplinarnej w architekturze świadczy także klasyfikacja taksonometryczna, przyjęta w wielu krajach jako podstawa do formułowania wytycznych zarówno w zakresie dydaktyki architekto-nicznej, jak i praktyki zawodowej, w szczególności w procedurach certyfikacji, stwierdzającej formalne kwalifikacje kandydatów do wykonywania zawodu w art. 3 europejskiej Dyrektywy o architekturze (European Directive 85/384/EEC). Takso-nomia ta została wprowadzonej przez holenderskich badaczy architektury Thijsa Baxa i Henka Truma z Technicznego Uniwersytetu w Eindhoven (T. Bax, H. Trum, 1994), którzy wyróżnili dwanaście obszarów tematycznych dziedziny architektury, które zostały nazwane konceptami lub poddziedzinami. Są to koncepty ukazane w tabeli 1.
Nie przesądzając o kompletności problemów naukowych w architekturze proponowanych przez opisane w europejskiej Dyrektywie o architekturze, można ponad wszelką wątpliwość stwierdzić, że architektura jako nauka na nowo musi zbudować swój paradygmat, który kilkakrotnie już ulegał zmianie na skutek ewolucyjnych procesów rozwojowych, gdzie definiowanie pojęcia architektury zmieniało się od sztuki budowania, poprzez sztukę wyzwoloną, rysunkową, sztukę piękną i sztukę kształtowania przestrzeni. Nowy paradygmat będzie obejmował architekturę jako naukę interdyscyplinarną, a nawet transdyscyplinarną i wielo-dyscyplinarną, zawierającą tradycyjnie zarówno zagadnienia techniczne, użytkowe i artystyczne, jak i społeczno-kulturowe i ekonomiczne.
29
Tabela 1 Obszary tematyczne – koncepty dziedziny architektury
(wg: T. Bax, H. Trum, 1994, podano za: A. Niezabitowski, 2010) Obszary tematyczne – koncepty dziedziny architektury
1. ogólnoarchitektoniczny, traktujący architekturę jako zjawisko wielo-wymiarowe, obejmujące wymagania funkcjonalne, techniczne, społeczne, kulturowe, formalno-estetyczne i wiele innych, które muszą być zintegrowane w zrównoważonej, harmonijnej całości jaką jest budynek,
2. kulturowy, ujmujący architekturę jako zjawisko związane z kulturą, będące rezultatem historycznych, geograficznych (zarówno fizycznych, jak i społecznych) oraz technologicznych, politycznych i ekonomicznych uwarunkowań,