Gradient prywatności i teoria defensible space Oscara Newmana

Oskar Newman, architekt i planista amerykański znany w świecie ze względu na swoje prace dotyczące budownictwa społecznego, przestępczości i integracji rasowej, rozwinął teorię przestrzeni obronnej dla publicznych wysokich budynków mieszkalnych i opublikował ją w 1972 r. w książce pt. Defensible Space ^– Crime Prevention Through Urban Design. Postawił w niej tezę, że przestępczość jest związana z budynkami wysokimi i niskim poziomem jakościowym projektów, ponieważ mieszkańcy nie czują kontroli nad obszarem zamieszkiwanym przez zbyt wielu ludzi. Newman skupił się na wyjaśnieniu swojej idei społecznej kontroli, zapobiegania przestępczości i zdrowia publicznego w relacji do projektu wspólnoty.

Wspomniana publikacja jest rezultatem badań prowadzonych w latach 70. XX w.

76

Oscar Newman uzyskał grant na badania (na podstawie Safe Street Act z 1968 r.), w których tezą było, że istnieje model dającej się obronić przestrzeni, która może być zbudowana tak, aby sprzyjała i wzmacniała strukturę społeczną, dzięki czemu jest ona zdolna do obronienia się przed wandalizmem, przemocą i przestępczością.

Newman wyprowadził swoją teorię na podstawie badań wykonanych na 133 kompleksach budynków socjalnych w Nowym Yorku o wysokim wskaźniku kryminogenności. Były to budynki różne; od 2-kondygnacyjnych budynków tarasowych do 36-kondygnacyjnych. Analizę przestępczości w tych kompleksach mieszkaniowych przeprowadził, korzystając z danych City Housing Authority Police Departament³⁹. Dane dotyczyły wieku, dochodów, lat zamieszkiwania, wcześniejszej przeszłości i historii patologii rodziny. Również dane policyjne były bardzo szczegółowe, bo zawierały opis przestępstwa albo oskarżenia oraz precyzyjną lokalizację zdarzenia na planie domu. Te dane demograficzne zostały skonfronto-wane z danymi o fizycznych właściwościach projektów mieszkań. W badaniach fizycznej jakości budynków mieszkalnych brano pod uwagę zakres oddziaływania zmiennych takich jak: liczba mieszkańców, rozmiar działki, gęstość zaludnienia, liczba kondygnacji, typ planu. Na tej podstawie można było określić miejsca najbardziej niebezpieczne i porównać wskaźniki przestępczości z typami budynków i planami budynku. Analizując te dane, Newman stwierdził, że wraz z wysokością budynków wzrasta występowanie przestępczości.

Szczegółowe studia wykonał na dwóch osiedlach mieszkaniowych socjalnych w Brooklynie – Van Dyke i Bronsville, gdzie wandalizm i przestępczość szczególnie dawały się we znaki. Oba osiedla wykazywały pewne podobieństwa pod względem rozmiarów i ogólnego profilu. Osiedla ukazywały obraz zaniedbania fizycznego i społecznego. Osiedle Van Dyke składało się z 14-piętrowych bloków, z których każdy miał tylko jedno wejście do budynku dla 112 lub 136 mieszkań.

Pięciokondygnacyjne budynki w Bronsville miały 3 wejścia, z których każde obsługiwało albo 6 albo 18 mieszkań. Pomimo podobieństw występujących w tych osiedlach w Van Dyke przestępczość była wyższa o 50% niż w Bronsville. Newman doszedł do wniosku, że problem leży w liczbie rodzin korzystających ze wspólnego wejścia do budynku (rys. 12). Przy mniejszej liczbie użytkowników łatwiej było kontrolować wspólnie dostępną przestrzeń i osoba obca byłaby łatwiej rozpoznawana w tym kontekście. Wniosek z tego taki, że niższe koszty budowy osiągnięte przez małą liczbę klatek schodowych generowały dużo wyższe koszty utrzymania związane z wandalizmem i przestępczością.

39 Podano za: L. Groat, D. Wang, 2002, s. 237.

Rys. 12. Schemat struktury wewnętrznej komunikacji w 9-kondygnacyjnym budynku galeriowym na osiedlu Darst-Webbe w St. Louis; analiza zasiedlenia mieszkań oraz intensywności użytko-wania korytarzy w cyklu 24-godzinnym (podano za: M. Czyński, 2006, rys. 3.52, s. 162)

Ponadto zewnętrzne balkony wraz z drogami ewakuacyjnymi, charakterystyczne dla zabudowy Nowego Yorku, rzadziej były używane jako wewnętrzne korytarze, ponieważ były widoczne z okien mieszkań, a więc były przez mieszkańców kontrolowane. Również rzadziej obserwowano wandalizm i napady przy wejściach do budynków tam, gdzie hol wejściowy i windowy oraz przestrzenie oczekiwania na windę były otwarte i widoczne od ulicy, tzn. obserwowane przez przechodniów.

Newman dowiódł, że około 2/3 wykroczeń następowało wewnątrz badanych kompleksów, a tylko 1/3 na zewnątrz. Najwięcej incydentów zdarzyło się w windach, następnie w holach i klatkach schodowych. Jego badania miały ogromny wpływ na projektowanie mieszkaniówki wielorodzinnej w wielu częściach świata, chociaż były krytykowane za braki w metodologii dotyczącej problemów społecznych i demo-graficznych⁴⁰. Odpowiedzią na te zarzuty była kolejna książka Newmana, Community of Interest (1981), w której dowodził, że należy wprowadzić segregację wiekową i stylu życia, aby utrzymać postulowany w Defensible Space (1972) naturalny nadzór.

Ta część poglądów jednakże nie miała podparcia badawczego i wynikała jedynie z wewnętrznego przekonania autora.

40 Podano na podstawie: I. Colquhoun, Design out crime. Creating safe and sustainable communities, 2004, s. 42.

78

Newman na podstawie omówionych powyżej swoich badań skonstruował teorię zwaną defensible space – przestrzeni dającej się obronić lub bronionej⁴¹. Twierdził, że przez wzmocnienie naturalnego nadzoru i pobudzenie mieszkańców do przejęcia odpowiedzialności za tereny publiczne wokół miejsca zamieszkania można zmniejszyć przestępczość dzięki zwiększeniu obserwacji terenu. Zidentyfikował cztery podstawowe elementy przestrzeni bronionej: terytorialność, naturalny nadzór, image –wygląd oraz milieu ^– otoczenie (środowisko).

Terytorialność oznacza że „każdy dom jest święty” i jego odrębność oraz granice są manifestowane przez bariery architektoniczne i inne oznaczniki materialne (drzwi, brama, płot itp.). Naturalny nadzór oznacza powiązanie pomiędzy fizycznymi cechami otoczenia a możliwością obserwacji, co się w tym otoczeniu dzieje, czyli możemy nadzorować tylko to, co widzimy np. z okna.

Wygląd, wyobrażenie⁴² (image) oznacza komunikowanie przez fizyczny obraz architektury poziomu bezpieczeństwa. W praktyce poziom zadbania otoczenia świadczy o tym, czy przejawy wandalizmu lub innej działalności przestępczej zostaną zauważone natychmiast, czy też nie. Brak oznak zaniedbania i wandalizmu komu-nikuje, że budynek jest zadbany, czyli pilnowany i obserwowany.

Milieu⁴³ oznacza wskaźniki, które ułatwiają obronę, takie jak odległość posterunku policji albo innych obszarów, w których jest obecna większa liczba osób.

Newman w swoich studiach komparatywnych w osiedlach mieszkalnych socjalnych przebadał kilkanaście zmiennych zawierających kwestie dostępu, możliwości obserwacji przez mieszkańców, rozmiary obszaru i samą strukturę budynków. Stwierdził, że można zwiększyć bezpieczeństwo obszaru, jeżeli okna i drzwi budynków są tak usytuowane, że znajdują się pod stałą kontrolą mieszkańców. Jego zdaniem obszar powinien być dobrze oświetlony i dawać możliwość odróżnienia obcych od mieszkańców oraz obserwacji osobników niewłaściwie się zachowujących. Ponadto mieszkańcy powinni mieć możliwość bezpiecznego interweniowania (np. na posterunku policji), a także mieć możliwość ucieczki z miejsca zagrożonego. W związku z tym wyróżnił w przestrzeniach osiedlowych cztery typy przestrzeni, co do której ludzie mają inne podejście. Są to

41 Tak jest tłumaczony ten termin w: Bell, Grenn i inni, Psychologia środowiskowa, 2004, s. 443 oraz A. Bańka, Społeczna psychologia środowiskowa, 2002, s. 162.

42 Image A. Bańka tłumaczy jako wyobrażenie zawarte w architekturze, obecności lub nieobecności śladów wandalizmu lub dbałości, 2002, s. 163.

43 Milieu w tłumaczeniu A. Bańki (op. cit., s. 83): rzeczywistość w naturalnym wymiarze zdarzeń ma wewnętrzną strukturę złożoną z fundamentalnych lub elementarnych jednostek naturalnych.

Najbardziej kompleksową naturalną jednostką elementarną jest milieu. Kategoria ta oznacza interakcyjną całość, złożoną z elementów fizykalnych i niefizykalnych otoczenia, jak np. otoczenia społecznego. Milieu jest całością złożoną z elementów będących wytworem człowieka, a więc budynków, placów, samochodów, narzędzi pracy etc., a drugiej strony z naturalnych elementów przyrodniczych, zdarzeń kulturowych oraz zdarzeń będących efektem codziennej aktywności człowieka w środowisku (praca, wypoczynek, zabawa).

przestrzenie prywatna, półprywatna, półpubliczna i publiczna, w których występuje gradacja kontroli (gradient prywatności) dostępu dla osób obcych. Przestrzeń publiczna to miejsce dostępne dla obcych, podczas gdy przestrzeń prywatna jest chroniona i dostęp do niej mają wyłącznie osoby bliskie⁴⁴.

Porównując dwa obiekty (z zastosowaniem przestrzeni bronionej i niemającej charakteru przestrzeni bronionej), Newman stwierdził, że przestrzenie niespełniające wymagań przestrzeni bronionej charakteryzują się zwiększoną przestępczością i podwyższonymi kosztami utrzymania. Newman rozszerzył swoje badania oraz przebadał 100 projektów mieszkalnictwa w Nowym Yorku i na tej podstawie stwierdził, że istnieje wystarczająca liczba dowodów materialnych na to, że fizyczne aspekty projektowania mają poważne konsekwencje w odniesieniu do przestępczości i dezorganizacji. Szczególnie fizyczne zaniedbanie obszarów powoduje przyciąganie elementów przestępczych i takie obszary są siedliskiem patologii. Był przeciwnikiem budownictwa wysokiego i twierdził, że należy zapewnić w projekcie tyle prywatności, ile to możliwe.

Badania w różnych miastach i w Bostonie dotyczące włamań w obszarach mieszkaniowych potwierdziły wyniki uzyskane przez Newmana. Zidentyfikowano kilka fizycznie charakterystycznych miejsc, w których można było stwierdzić zwiększoną podatność na przestępczość. Badania w Londynie w podobnych obszarach nie dawały takich samych wyników, co tłumaczy się lepszą jakością budownictwa socjalnego w Wielkiej Brytanii.

Badania Newmana spotkały się z krytyką dotyczącą tego, że pomijają problem otoczenia społecznego i że defensible space sprawdza się tylko w obszarach, w których występuje homogeniczność miejscowej społeczności. Niemniej jednak jego prace planistyczne z lat 90. także w St. Louis i Dayton pozwoliły na przeprojekto-wanie obszarów mieszkaniowych i zmniejszenie poziomu przestępczości, wanda-lizmu i wypadków komunikacyjnych w sposób znaczący.

Teoria przestrzeni bronionej, głównie zasada gradientu prywatności, ma zastosowanie w każdym typie projektowanej przestrzeni. Od niskiego mieszkalnictwa do wysokiego kluczową sprawą jest wspólna przestrzeń, którą mieszkańcy mogą traktować jako rozszerzenie ich domów i strefę, za którą czują się odpowiedzialni.

Opracowane 5 bazowych zasad projektowania przestrzeni bronionej Newman zawarł w poradniku Design Guidelines for Creating Defensible Space (1976) i są one następujące:

44 Dokładniejsze ujęcie tej problematyki znajdujemy w proksemice E.T. Halla (1976), który ściśle określa zasięg tolerowanej dostępności w najbliższym otoczeniu.

80

1. Wyznaczenie określonych obszarów dla poszczególnych, specyficznych grup rezydentów, tak by mogli tę przestrzeń użytkować i kontrolować zgodnie z ich potrzebami, tj. wiekiem, stylem życia, społeczną aktywnością, pochodzeniem, dochodami i strukturą rodziny.

2. Terytoria powinny być tak zdefiniowane, aby odzwierciedlały strefy wpływów poszczególnych mieszkańców. Środowiska mieszkaniowe powinny być podzielone na strefy tak, aby rezydenci mogli poczuć się za nie odpowiedzialni.

3. Usytuowanie wnętrz mieszkalnych oraz rozmieszczenie okien w budynkach powinno być tak zaprojektowane, aby umożliwiać naturalną kontrolę przestrzeni zewnętrznej i publicznej środowiska zamieszkania oraz obszarów przynależ-nych, przeznaczonych do wspólnego użytku.

4. Lokalizacja budynków mieszkalnych (wejść do budynku i innych usług) w stosunku do ulic miejskich powinna umożliwić włączenie tych ulic do strefy będącej pod wpływem środowiska mieszkaniowego.

5. Zastosowane formy budynków i ich wystrój zewnętrzny nie powinien stygma-tyzować i izolować słabszych grup mieszkańców.

Teoria Newmana jest rozwijana w badaniach Alice Coleman⁴⁵ i została wykorzystana w pracach Christophera Alexandra⁴⁶, Iana Colquhouna, a także jest podstawą idei CEPTED⁴⁷. Została ona opracowana na podstawie badań, w których zastosowano następujące kroki metodologiczne:

1. postawiono pytania badawcze: dlaczego w niektórych obszarach mieszkanio-wych jest obserwowany wyższy wskaźnik przestępczości niż w innych? Czy ma to związek z projektowaniem architektonicznym?,

2. sformułowano tezę na podstawie doświadczeń z Pruitt Igoe w St. Louis, że przestępczość jest związana z socjalnymi budynkami wysokimi i dlatego wybrano do badań takie właśnie osiedla,

3. wykonano badania archiwalne,

45 Więcej informacji na temat badań Alice Coleman znajduje się w książce Iana Colquhoun Design out Crime. Alice Coleman przebadała 4099 blokowisk i domów mieszkalnych w Londynie i wyróżniła 16 aspektów projektowania architektonicznego wywołujących problemy dla mieszkańców i zarządców oraz opracowała zasady projektowania zabezpieczającego przed przestępczością. Szerzej o badaniach Coleman – w książce: A. Coleman, Utopia on Trial: Vision and Reality in Planned Housing (1985).

46 Christopher Alexander wielką wagę przywiązuje do wielkości jednostek mieszkaniowych, które nie powinny mieć więcej niż 500 – 1000 osób i powinny mieć ściśle określone granice, co wiąże się z postulatami utrzymania naturalnego dozoru nad bronionym terytorium.

47 CPTED – Crime prevention through environmental design – zapobieganie przestępczości poprzez projektowanie środowiskowe. Nazwa ta została wprowadzone przez C. Raya Jeffreya w książce napisanej w 1971 r. pod tym samym tytułem, w której autor, opierając się na badaniach O. Newmana, poglądach Jane Jacobs i innych specjalistów z zakresu przestępczości, zwraca uwagę, że w projektowaniu architektonicznym można zapobiegać przestępczości niezorganizowanej. Obecnie od 1996 r. funkcjonuje Międzynarodowe Stowarzyszenie CPTED, w którym uczestniczy także Polska.

4. przebadano 133 kompleksy budynków, analizując dokumentację budowlaną oraz dokumentację policyjną na temat przestępstw, z której wynikało, w jakim budynku i w którym miejscu wystąpiło wykroczenie czy przestępstwo,

5. porównano, w których miejscach najczęściej dokonywano przestępstw,

6. zanalizowano związki pomiędzy budową przestrzeni a miejscami najczęstszego występowania przestępstw,

7. wyciągnięto wnioski, z których wynikało, że istnieje związek pomiędzy wielkością obszaru terytorium, jego kontrolą, wyglądem – stanem utrzymania, otoczeniem a poziomem przestępczości,

8. teoria została sprawdzona w praktyce (osiedla w St. Louis i Dayton),

9. teoria jest twórczo rozwijana. Na podstawie badań i teorii Newmana w psychologii środowiskowej wprowadzono pojęcie gradientu prywatności.

Teoria Oscara Newmana ma charakter lokalny, tzn. jest wykorzystywana do projektowania określonych obszarów miejskich. Jest krytykowana przez socjologów środowiskowych, którzy przestępczość łączą przede wszystkim ze społecznym wykluczeniem grup społecznych, niemniej jednak zasady opracowane przez Newmana sprawdzają się w przeciętnych środowiskach zamieszkiwania. Podobnie jak w teorii R. Barkera nie zakłada się, że omawiane zasady sprawdzą się w 100%

w środowiskach silnie spatologizowanych.

Rys. 13. Gradient prywatności Oscara Newmana (opracowanie własne na podstawie: O. Newman, 1996, s. 17 i 43)

Rysunek 13 przedstawia w skrócie sposób rozumienia gradientu przestrzeni O. Newmana i wyznaczanie umownych granic pomiędzy przestrzeniami prywatną i publiczną zarówno w budynku, jak i w przestrzeni osiedlowej.

Według L. Groat i D. Wanga (2002, s. 213) teoria defensible space nie tylko definiuje relacje pomiędzy środowiskowymi zmiennymi i behawioralnymi konsekwen-cjami (spadek przestępczości), lecz także oferuje zdolność przewidywania, która może być wyartykułowana jako przewodnik projektowania szczególnie dla

mieszkal-82

nictwa dla ludzi o niskich dochodach, zawierający rzeczywiste i symboliczne bariery, zdefiniowane obszary wpływu i korzyści wynikające z nadzoru, i dzięki temu można osiągnąć prawdopodobnie niższy wskaźnik przestępczości.

W Polsce problematykę tę rozwijają Marek Czyński Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań (2006) i Bartosz Czarnecki w książce pt. Przestrzenne aspekty przestępczości. Identyfikacja czynników zagrożeń przestępczością w przestrzeni miejskiej (2012).

Rys. 14. Zestawienie kategorii czynników zagrożeń przestępczością występujących na badanym osiedlu mieszkaniowym im. Gen. J. Bema w Białymstoku (wg: B. Czarnecki, 2012, s. 222)

Bartosz Czarnecki w swojej monografii opracował metodę identyfikacji przestrzennych czynników zagrożeń przestępczością i przedstawił jej zastosowanie na przykładzie analiz osiedla mieszkaniowego im. Gen. J. Bema w Białymstoku.

Rysunek 14 ukazuje analizy bezpieczeństwa osiedla im. Gen. J. Bema w Białymstoku przy użyciu wyodrębnionych przez B. Czarneckiego czynników zagrożenia przestępczością.

Na rysunku zaznaczono następujące czynniki sprzyjające przestępstwom:

generatory konfliktów i strachu, niespójne elementy struktury, tereny otwarte o cechach ułatwiających przestępstwa, tereny zdegradowane, tereny niestrzeżonych parkingów i garaży, miejsca determinujące trasy przemieszczania się, ciągi tranzytu pieszego, tereny otwarte na zewnątrz obszaru, punkty dostępu (wjazdy), kierunki wpływów zewnętrznych, przystanki autobusowe, sklepy z alkoholem, węzły komu-nikacyjne oraz rejony o utrudnionej orientacji.