Dyscypliny nauki tworzą pewien system wiedzy, w którym funkcjonują z jednej strony podsystemy skoncentrowane na wąskich zagadnieniach, a z drugiej strony otwierają się na dziedziny pokrewne, gdyż wiele zagadnień (naukowych, technicznych lub społecznych) nie znajduje rozwiązania w ramach wąskich perspektyw właściwych pojedynczym specjalnościom lub polom badań. Pojawiają się problemy, które ze swej natury mają charakter ponaddyscyplinarny i wymagają łączenia wycinkowych perspektyw badawczych. Jest to pierwsza droga do interdyscyplinarności.
Obecnie, wraz z następującym szybkim rozwojem nauki, jest widoczny naturalny proces integracji, systematyzacji i jednoczenia różnych dziedzin wiedzy. Przejawem tego procesu jest wzrost powiązań o charakterze interdyscyplinarnym, multidyscy-plinarnym i transdyscymultidyscy-plinarnym14, pojawienie się nowych paradyscyplin oraz dyscyplin hybrydowych powstałych z łączenia kilku dziedzin w nową dyscyplinę nauki.
14 Interdyscyplinarność oznacza działania badawcze pośród dziedzin pokrewnych, np. architektura, urbanistyka, planowanie przestrzenne, wzornictwo, sztuki plastyczne, budownictwo, inżynieria instalacyjna itd. Przez określenie „badania multidyscyplinarne” rozumie się łączenie różnych, praktycznie odległych od siebie dziedzin nauki, np. architektura, socjologia, psychologia, medycyna, ekonomia itp. Natomiast transdyscyplinarność jest rozumiana jako powiązanie nauki z praktyką (potrójna helisa Gibbonsa), gdzie problemy architektoniczno-urbanistyczne rozwiązuje się na poziomie naukowo-praktycznym w powiązaniu z przemysłem i szczeblami administracji publicznej.
W latach 90. XX w. pojawiły się nowe poglądy na temat relacji pomiędzy nauką a praktyką. Z jednej strony jest to teoria I. Nonaki i H. Takeuchiego (wspomnianych wcześniej) dotycząca spirali wiedzy – od wiedzy ukrytej do wiedzy dostępnej – w której możemy doszukiwać się znaczącej roli uniwersytetów w tworzeniu i przekazywaniu wiedzy w nowy sposób, czyli w kontakcie z praktyką. W tym samym czasie M. Gibbons (M. Gibbons i inni, 1994) wprowadza koncepcję dwóch trybów uprawiania nauki. Tryb 1 tradycyjny (Mode 1) polega na tworzeniu nauki przez prowadzenie badań naukowych przez uniwersytety wewnątrz określonej dyscypliny naukowej, a tryb 2 (Mode 2) oznacza prowadzenie badań na potrzeby praktyki, który to sposób łączy w tych działaniach przemysł, uniwersytety i politykę, tworząc tzw. potrójną helisę. Ten drugi tryb z racji uczestnictwa bardzo różnych aktorów w procesie badawczym prowadzi do badań o charakterze transdyscyplinarnym.
Architektura jako dziedzina wiedzy naukowej i praktycznej wydaje się być systemem interdyscyplinarnym z natury rzeczy. Znając obecne kierunki rozwojowe nauki, możemy stwierdzić, że architektura jest dziedziną interdyscyplinarną i multi-dyscyplinarną korzystającą z wiedzy w takich dziedzinach, jak:
• nauki techniczne (statyka, materiałoznawstwo, instalacje budynkowe, systemy automatycznego sterowania budynkiem itp.),
• ekonomia (użyteczność i funkcjonalność),
• ekologia (energooszczędność, ochrona środowiska naturalnego),
• nauki społeczne (potrzeby użytkownika i grup użytkowników zarówno fizyczne, w tym bezpieczeństwo i zdrowie, jak i psychiczne, społeczne, kulturowe i duchowe).
Ponadto łączy wiedzę o kształtowaniu środowiska zbudowanego w trzech skalach: architektonicznej, urbanistycznej i planowania przestrzennego (patrz rys. 7).
Rys. 7. Wielodyscyplinarność architektury – połączenie nauk technicznych, ekonomii, ekologii i nauk społecznych w rozwoju zrównoważonym (opracowanie własne)
31
Architektura z racji swoich związków z techniką należy do grupy nauk technicznych o charakterze praktycznym, tzn. że wszelkie działania badawcze są nastawione przede wszystkim na doskonalenie praktyki projektowej, wykonawczej i eksploatacyjnej. Z uwagi na to, że podmiotem wszelkich działań projektowych w architekturze jest człowiek, coraz większe znaczenie praktyczne zyskują badania społeczne z zakresu psychologii i socjologii środowiskowej nacelowane na spełnienie potrzeb człowieka w środowisku zbudowanym. Równie ważnym elementem badań nad architekturą są aspekty ekonomiczne, a także procesy planowania, progra-mowania, projektowania, wykonawstwa budowlanego oraz eksploatacji obiektów architektonicznych i zespołów urbanistycznych.
Należy więc stwierdzić, że zarówno architektura, jak i urbanistyka są dziedzinami wiedzy interdyscyplinarnymi, multidyscyplinarnymi, a także transdyscyplinarnymi, łączącymi nauki techniczne (inżynieryjne) i humanistyczne oraz społeczno-ekono-miczne o charakterze zarówno naukowym, jak i praktycznym, wymagające wdrożeń na różnych szczeblach zarządzania i polityki. Ponadto architektura, jako dziedzina wiedzy praktycznej, wykazuje konieczność uwzględnienia elementów wiedzy z wielu innych dziedzin niemających ścisłego związku z architekturą, jak np. zarządzanie, higiena, medycyna i wiele innych. Architektura jest także dziedziną wielowarstwową, rozwijająca się w warstwie naukowej, praktycznoprojektowej i artystycznej, stąd ważnym elementem architektury – rozumianej jako działalność praktyczna – są jej ścisłe związki ze sztuką, a konkretnie ze sztukami plastycznymi.
Artystyczne aspekty architektury, bardzo istotne zarówno ze względu na ludzkie potrzeby w tym względzie, jak i ambicje twórców architektury, z trudem poddają się badaniom i pozostają praktycznie w fazie głębszej refleksji filozoficznej i historycznej, co znajduje odbicie w rozwiniętym dziale nauki o historii i teorii architektury15. Niemniej jednak jest to obszar potencjalnie nadający się do badań podstawowych szczególnie w kontekście reakcji neurofizjologicznych człowieka w kontakcie ze środowiskiem zbudowanym.
Obecnie, w związku z poszerzającym się zakresem problemowym, architektura staje się dziedziną transdyscyplinarną z uwagi na wzbogacenie funkcjonowania o problemy rozwoju zrównoważonego, w którym, jak pokazano wcześniej na rys. 7, rozwiązania praktyczne daleko wykraczają poza granice pojmowanej tradycyjnie dyscypliny naukowej z zakresu architektury i urbanistyki. Jak twierdzi sir Norman Foster, na architektach i urbanistach spoczywa odpowiedzialność za harmonię,
15 Historię architektury i refleksję nad jej rozwojem oraz kierunkami artystycznymi tradycyjnie utożsamia się z teorią architektury. Najczęściej jednakże wywody i objaśnienia dotyczące refleksji humanistycznej mają charakter tzw. teoretyzowania, ponieważ niewiele z uformowanych poglądów poddaje się weryfikacji naukowej, tj. potwierdzeniu w badaniach. Najczęściej pozostają one jedynie na poziomie rozważań humanistycznych o problemie, podobnie jak to występuje w rozważaniach o sztuce, poezji, literaturze, muzyce itd.
ład i piękno, ale też za energooszczędność i ekologię, a te ostatnie dziedziny nie należą tradycyjnie do problematyki architektonicznej, natomiast mają silny związek z polityką.
Rys. 8. Rozszerzenie badań architektonicznych o podejście synergiczne, wieloaspektowe i hybrydowe wewnątrz pola dialogu tworzenia wiedzy (na podstawie: H. Dunin Woyseth i F. Nilsson (2008), s. 146)
Problem transdyscyplinarności i wieloaspektowości architektury oraz urbanistyki jest przedmiotem zainteresowania naukowców europejskich. Halina Dunin Woyseth i Frederic Nilsson, naukowcy ze Szkoły Architektury i Projektowania w Oslo, opracowali model tworzenia transdyscyplinarnej wiedzy w architekturze i przedstawili go w artykule z 2008 r. pt. Some notes on practice-based architectural design research. Four ”arrows” of knowledge, opublikowanym w: A. Hendricks, N. Janssens, S. Martens T. Nollet, J. Van Den Berghe and J. Verbeke (eds.), Reflections 7, Brussels: Sint-Lucas School of Architecture, dostępnym na stronie internetowej. Według nich nauka w architekturze rozwija się albo w trybie tradycyjnym, czyli wewnątrz danej dyscypliny naukowej, albo w trybie opartym na kreatywnej praktyce projektowej i badaniach naukowych synergicznych, multidiscyplinarnych i hybrydowych zmierzających w kierunku badań trans-dyscyplinarnych (patrz rys. 8).
33
Koncepcja transdyscyplinarności architektury i urbanistyki przedstawiona przez H. Dunin-Woyseth i F. Nilsson mieści się w wyżej wspomnianej koncepcji M. Gibbonsa i innych (1994), a także odpowiada koncepcji nauki i badań naukowych w architekturze w silnym powiązaniu z praktyką projektową przedstawionych w cytowanej już książce T. de Jonga i T. van der Voordta (red., 2005) oraz T. van der Voorda i H. van Wagena Architecture in Use (2005).