W ostatnim okresie zauwa¿yæ mo¿na wzrost zainteresowania konfliktem polsko-moskiewskim z lat 16541667. Choæ nadal brakuje monografii obej-muj¹cej ca³y okres wojny i uwzglêdniaj¹cej zarówno dzia³ania prowadzone w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, jak i na Ukrainie, to publikacje Andrzeja Rachuby1, Gienadza Saganovièa2, Romualda Romañskiego3, Jerzego Maro-nia4, Piotra Krolla5, Konrada Bobiatyñskiego6, Krzysztofa Kossarzeckiego7, Marcina Gawêdy8 znacznie rozszerzy³y nasz¹ wiedzê, opart¹ na klasycznych ju¿ opracowaniach Ludwika Kubali9 i Wiktora Czermaka10, przestarza³ej ksi¹¿ce A.A. Savicza11, monografiach bitwy pod S³obodyszczami i kampanii
1 A. Rachuba, Wilno pod okupacj¹ moskiewsk¹ w latach 16551661, Lithuania, nr 23, 1994.
2 G. Saganoviæ, Nevjadomaja vajna 16541667, Minsk 1995.
3 R. Romañski, Cudnów 1660, Warszawa 1996
4 J. Maroñ, Kampania zadnieprzañska Jana Kazimierza 16631664, w: Od armii kompu-towej do armii narodowej (XVIXX w.), red. Z. Karpus, W. Rezmer, Toruñ 1998.
5 P. Kroll, Obrona Smoleñska w 1654, w: Staropolska sztuka wojenna XVIXVII wieku.
Prace ofiarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu, red. M. Nagielski, Warszawa 2002.
6 K. Bobiatyñski, Od Smoleñska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskw¹ 16541655, Zabrze 2004; idem, Kampania zimowo-wiosenna wojsk Janusza Radziwi³³a 16541655, w: Sta-ropolska sztuka wojenna.
7 K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005.
8 M. Gawêda, Po³onka Basia 1660, Warszawa 2005
9 L. Kubala, Wojna moskiewska r. 16541655, Warszawa 1910; idem, Wojny duñskie i pokój oliwki 16571660, Lwów 1922.
10 W. Czermak, Szczêliwy rok, dzieje wojny polsko-moskiewskiej z r. 1660, Przegl¹d Polski, t. 82107, 18861897.
11 A. A. Savicz, Borba za Bie³orussiju i Ukrainu w 16541667 godach, Moskwa 1947.
S³awomir Augusiewicz
160
cudnowskiej Antoniego Hni³ki12, czy odnosz¹cych siê do jej aspektów dyplo-matycznych i politycznych prac Zbigniewa Wójcika13. Na tym tle dostrzegal-ny staje siê brak badañ nad wydarzeniami na Ukrainie, stanowi¹cymi
bezpo-rednie nastêpstwo rady perejas³awskiej (1654), z ich centralnym punktem, jakim by³a zimowa kampania hetmana wielkiego koronnego Stanis³awa Re-wery Potockiego i stoczona w jej trakcie bitwa pod Ochmatowem (29 stycz-nia 1 lutego 1655). Batalia, któr¹ bez w¹tpiestycz-nia mo¿na zaliczyæ do szeregu najwa¿niejszych staræ w dziejach wojen polsko-kozackich czy polsko-mo-skiewskich, nie doczeka³a siê dotychczas osobnego opracowania. Oprócz wspomnianego Kubali doæ obszernie omawia³ j¹ Adam Kersten14, niedawno Jacek L. Komuda powiêci³ jej popularny szkic na ³amach Mówi¹ Wieki15.
Znaczenie bitwy ochmatowskiej 1655 roku, przy wspomnianym rozwoju badañ nad przebiegiem wojny toczonej przez Rzeczpospolit¹ w przymierzu z Tatarami przeciwko koalicji kozacko-moskiewskiej, owocuj¹cych licznymi publikacjami ukazuj¹cymi siê w ciesz¹cych siê du¿¹ popularnoci¹ seriach wydawniczych, z pewnoci¹ sk³ania do zajêcia siê tym tematem. Podstawê dla odtworzenia przebiegu kampanii i samej bitwy stanowi¹ oprócz archiwa-liów polskich, w znacznej mierze zreszt¹ wykorzystanych na tê okolicznoæ przez Kubalê i Kerstena, a wiêc niemog¹cych ju¿ wnieæ wiele nowego oraz ukraiñskich, tak¿e litewskie i bia³oruskie. Pozytywne rezultaty dla badañ nad dziejami stosunków Rzeczypospolitej z Kozakami i Moskw¹ przynosi niekiedy kwerenda w zespo³ach Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Ber-lin Dahlem. Rzadko penetrowane przez badaczy zajmuj¹cych siê wewnêtrz-nymi dziejami pañstwa polsko-litewskiego i jego szeroko rozumianym kontak-tom ze wschodnim s¹siadem, kryje jeszcze szereg materia³ów mog¹cych wiele wnieæ w tym zakresie, a przynajmniej uzupe³niæ podstawow¹ bazê ród³ow¹.
W dziale (Hauptabteilung) XX, stanowi¹cym dawne Staatsarchiv Königs-berg, w aktach kolegium nadradców dotycz¹cych stosunków Prus Ksi¹¿êcych z Rzecz¹pospolit¹ na przestrzeni XVIXVIII wieków (Etats Ministerium nr 111, Polen) wiele informacji na temat wojny polsko-moskiewskiej 16541667 przy-nosz¹ relacje pos³ów i rezydentów brandenburskich w Polsce (w omawianym okresie Johanna von Hoverbecka i Andreasa Adersbacha), zawieraj¹ce oprócz zas³yszanych z ró¿nych róde³, nie zawsze wiarygodnych, nowin i awizów, równie¿ odpisy korespondencji docieraj¹cej na dwór królewski w Warszawie.
Publikowane poni¿ej ród³a pochodz¹ ze zbioru raportów Adersbacha do elek-tora Fryderyka Wilhelma, wysy³anych z Warszawy w pierwszej po³owie 1655 roku (od 1 stycznia do 30 lipca 1655 r.)16. Najwiêcej z nich dotyczy przebiegu
12 A. Hni³ko, Wyprawa cudnowska 1660, Warszawa 1931; idem, Bitwa pod S³obodyszczem,
Przegl¹d Hiostoryczno-Wojskowy, t. I, z. 2
13 Z. Wójcik, Feudalna Rzeczpospolita wobec umowy w Perejas³awiu, Kwartalnik Histo-ryczny, 1954, t. LXI, z. 3; idem, Traktat andruszowski 1667 i jego geneza, Warszawa 1959.
14 A. Kersten, Stefan Czarniecki 15991665, Warszawa 1963.
15 J. L. Komuda, Na zmro¿onym polu. Ochmatów 1655, Mówi¹ Wieki, nr 7, 1999.
16 GStAPK, XX HA, EM 111h, nr 162.
161
Nieznane materia³y do bitwy ochmatowskiej 1655 roku...
sejmu nadzwyczajnego, który odbywa³ siê w dniach 19 maja20 czerwca 1655, ale s¹ równie¿ doniesienia o przebiegu dzia³añ wojennych na Litwie i Ukrainie wiosn¹ 165517, oraz kopia (w jêzyku niemieckim) listu hetmana polnego koronnego Stanis³awa Lanckoroñskiego do podkanclerzego koronne-go Andrzeja Trzebickiekoronne-go z 8 marca 1655 r.18 Zbiór zamyka, niedatowany, ale jak mo¿na wnosiæ z jego treci powsta³y w pierwszych dniach marca 1655, list adresowany do elektora, którego fragment dotyczy bitwy pod Ochmato-wem, wykaz regimentów cudzoziemskich w s³u¿bie polskiej (Vorschlag der Deutschen und frembden Völcker so jetzo Zeit S. Maytt. Diensten sich versam-blet undt verstelet)19 oraz Regestr oficerów, ¿o³nierzów zabitych i postrzelo-nych w Regimencie Pana Obone[go] Koronne[go] podczas expeditey Ochma-towskiey20.
Adersbach w pierwszej czêci listu streszcza³, jak siê wydaje, znan¹ z odpisów i publikowan¹ ju¿ w Polsce relacjê Krzysztofa Tyszkiewicza do kanclerza wielkiego koronnego Stefana Koryciñskiego najprawdopodobniej z 4 lutego 1655 r.21 Nie wnosi wiêc nic nowego, podobnie jak niepe³ny i zawieraj¹cy szereg b³êdów i niecis³oci wykaz jednostek cudzoziemskiego autoramentu na s³u¿bie polskiej i litewskiej w po³owie 1655 r. Wydaje siê zreszt¹, ¿e nie by³ on pierwotnie za³¹czony do tej w³anie korespondencji, gdy¿ powsta³ póniej i nie nawi¹zuje do opisywanych przez brandenburskie-go dyplomatê wydarzeñ na Ukrainie. Wykaz sporz¹dzono prawdopodobnie najwczeniej w drugiej po³owie maja 1655 r. po nominacji Czarnieckiego na kasztelaniê kijowsk¹, poniewa¿ w ten sposób jest ju¿ w nim tytu³owany.
Najciekawszym ród³em, daj¹cym mo¿liwoæ zarówno oszacowania wiel-koci strat armii koronnej poniesionych pod Ochmatowem, jak równie¿, w sytuacji, gdy nie zachowa³y siê rolla, omówienia sk³adu i organizacji dwóch regimentów dragonii, jest Regestr oficerów, ¿o³nierzów zabitych i postrzelo-nych w Regimencie Pana Obone[go] Koronne[go] podczas expeditey Ochma-towskiey. Czas powstania tego ród³a nie jest znany, choæ mo¿na domniemy-waæ, ¿e spisano go w pierwszych dniach po bitwie pod Ochmatowem. Móg³ byæ za³¹czony do wspomnianej korespondencji Tyszkiewicza. Pewne przy-puszczenia w tym wzglêdzie zdaje siê nasuwaæ list hetmana wielkiego koron-nego Stanis³awa Potockiego do króla Jana Kazimierza, który na zakoñczenie relacji o batalii pisa³: [...] oficerów dobrych si³a poleg³o, jako P. Falkierzant, P. ¯abic i inni. P. Denoff postrzelony i wiele oficerów, których na osobnej
17 Ibidem, s. 22 22v.
18 Abschrift Schreibens des Herrn Crohn Feldt Haubtmanns an den Crohn Unter Cant-zler aus Podhaiec vom 8 III 1655, ibidem., s. 1011.
19 Ibidem, s. 76.
20 Ibidem, s. 7579.
21 Kopia w B. Czart., 148, (s. 6064) jest datowana b³êdnie na 24 lutego. Inne odpisy (z drobnymi zmianami w B. Kórnik 991, s. 459v 460; jako list Zamoyskiego do Koryciñskiego w: Jakuba Micha³owskiego, [ ] Ksiêga pamiêtnicza, s. 741745) s¹ datowane na 4 II 1655; zob.
A. Kersten op. cit., s. 206, tam¿e wykaz innych relacji o bitwie ochmatowskiej.
S³awomir Augusiewicz
162
karcie podajê [podkrelenie moje S.A.]22. Nie rozstrzyga on jednak osta-tecznie problemu datacji dokumentu.
W istocie rejestr obejmuje nie tylko regiment dragonii ówczesnego obo-nego koronobo-nego (potem kasztelana kijowskiego, wojewody ruskiego, hetmana polnego koronnego) Stefana Czarnieckiego, jak wskazuje na to tytu³, ale równie¿ zawiera dane odnonie regimentu dragonii Henryka Dönhoffa i prawdopodobnie jednej kompanii z rajtarskiego regimentu gwardii królew-skiej pod komend¹ Piotra de Brion23. Wydaje siê, ¿e uwzglêdnia wy³¹cznie straty poniesione przez wymienione jednostki podczas samej bitwy pod Ochmatowem, natomiast nie odnotowuje poleg³ych i rannych w poprzedzaj¹-cych j¹ walkach stoczonych podczas kampanii. Wczeniej regiment dragonii Czarnieckiego walczy³ pod Busz¹ na prze³omie listopada i grudnia 1654, Brac³awiem (pocz¹tek grudnia 1654) i Humaniem (styczeñ 1655)24. Pod Bu-sz¹, gdzie Polacy w ogóle ponieli du¿e straty (ród³a podaj¹ 200 ludzi)25 zgin¹³, jak twierdzi Wespazjan Kochowski pu³kownik dragoñski Gembart, rohatyn¹ przebity26. Ludwik Kubala uznawa³ go, nie wiadomo na jakiej podstawie, za dowódcê piechoty27. Bardziej wiarygodne ród³o, list z obozu z Tulczyna z 22 grudnia 1654 mówi o majorze Gembarcie, relacjonuj¹c dalej: Cia³o nieboszczyka Pana Gembarta zabitego pod Busz¹ pos³ano do domu. Opryszkowie pod Barem napad³szy, czelad pozabierali, konie pobrali, trupa obna¿ywszy, na gociñcu porzucili; a¿ ksi¹¿ê Dymitr [Winiowiecki]
jad¹c do wojska, kaza³ je zanieæ do zamku Barskiego, za co mu P. Obony [Stefan Czarniecki] bardzo dziêkowa³28. Zwi¹zki poleg³ego z Czarnieckim, daj¹ce siê stwierdziæ na podstawie przytoczonego fragmentu, oraz wczeniej-sze informacje, ¿e by³ on oficerem dragoñskim pozwalaj¹ go uto¿samiæ z majorem Stefanem Gembartem, dowódc¹ kompanii w regimencie obonego koronnego. Regestr nie wymienia go jednak wród poleg³ych ¿o³nierzy tej jednostki, co zdaje siê dowodziæ powy¿szej tezy, ¿e wykazuje jedynie straty poniesione podczas bitwy ochmatowskiej.
Wed³ug ustaleñ Jacka Komudy, w kampanii wziê³o udzia³ 7 regimentów dragonii (3567 porcji)29, czyli praktycznie wszystkie znajduj¹ce siê w
kompu-22 S. Potocki do Jana Kazimierza, Latyczów 12 II 1655, B. Czart., 2105, s. 277.
23 Piotr de Brion (?), w l. 16631668 dowódca regimentu gwardii dragoñskiej Jana Kazi-mierza, M. Nagielski, Liczebnoæ i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (16481668), Warszawa 1989, s. 180.
24 S. Potocki do Jana Kazimierza, b.m.d., B. Czart. 148, s. 993; S. Potocki do Jana Kazimierza, Soko³owka 21 I 1655, ibidem, s. 1721, inna kopia w: B. Kórnik, 991, s. 459;
Jakuba Micha³owskiego, Wojskiego lubelskiego a póniej kasztelana bieckiego Ksiêga pamiêtni-cza, wyd. Antoni Helcel, Kraków 1864, s. 733; A. Kersten, op. cit., s. 201 i nn.
25 W. Kochowski, Historya panowania Jana Kazimierza, wyd. E. Raczyñski, Poznañ 1859, s. 191.
26 Ibidem, s. 190.
27 L. Kubala, op. cit., s. 190191. W. Kochowski (op. cit., s. 191) pisze o Morawcu, kapita-nie piechoty.
28 Jakuba Micha³owskiego, [ ] Ksiêga pamiêtnicza, s. 732; 736.
29 J. L. Komuda, op. cit., s. 36.
163
Nieznane materia³y do bitwy ochmatowskiej 1655 roku...
cie koronnym w ostatnim kwartale 1654 roku i pierwszym 165530. Oprócz dwóch uwzglêdnionych w rejestrze w sk³ad armii koronnej wchodzi³y jeszcze regimenty: wojewody malborskiego Jakuba Weyhera, Klaudiusza Parpesse, Fryderyka Molla, wojewody pomorskiego Ludwika Weyhera, chor¹giew (kompania) starosty halickiego Andrzeja Potockiego31. ród³a, relacjonuj¹ce poszczególne etapy kampanii ochmatowskiej, najczêciej wymieniaj¹ drago-niê Czarnieckiego. Jeden z przekazów, dotycz¹cy spotkania w Obodówce het-mana Potockiego i dowództwa polskiego ze stoj¹cym na czele posi³kowej ordy su³tanem Mengli Gerejem, zawiera wzmiankê: Wyjecha³ Jmæ Pan Hetman w poniedzia³ek trochê zjad³szy z Trociañca do Obodówki, gdzie go So³tan trzy dni czeka³. [...] Za Jmæ Panem Hetmanem niesiono znak, za którym znakiem ró¿nych s³ug i towarzystwa z podró¿nych chor¹gwi niema³o, których mog³o byæ wiêcej ni¿ 200, za któremi zaraz sz³a dragonia Jmæ Pana Denho-fa, których by³o 200 komenderowanych z ró¿nych kompanii, na koniach do-brych i odzianych32.
Polacy ponieli du¿e straty pod Ochmatowem w wyniku kilkukrotnie podejmowanych szturmów na tabor kozacki i mimo przejciowych sukcesów (rozerwanie taboru pierwszego dnia bitwy 29 stycznia, wdarcia siê piechoty i spieszonej dragonii do taboru 31 stycznia) odpieranego srogim ogniem nieprzyjacielskim33. [ ] Bo mieli tabor tak mocny i ognisty, jako jaki Mal-bork pisa³ po bitwie Stefan Czarniecki34. Zdziesi¹tkowana zosta³a piecho-ta, pierwszego dnia bitwy pozostawiona w taborze przez wycofuj¹c¹ siê jazdê polsk¹, otoczona przez wojska kozacko moskiewskie. Jak stwierdzi³ Krzysz-tof Tyszkiewicz: [ ] infanteryi [ ] bardzo nam si³a ich uby³o, jednych po-strzelono, drudzy wymarli, trzeci wymro¿eni, a czwarci pouciekali. Ledwie-bymy wybrakowali ze dwanacie set piechoty do bitwy35. Po trzydniowych walkach i oblê¿eniu taboru prowadzonego w bardzo trudnych warunkach
( ) bez wody, bez drew, w zimne i têgie mrozy36 straty w ca³ej armii by³y ju¿ bardzo du¿e wiêcej jednak od mrozu, ni¿ od nieprzyjaciela37. Zginêli
£abêcki, Grodecki, Siemaszko, Wierzchliñski, rotmistrze i czterech
poruczni-30 J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia organizacji i liczebnoci armii koronnej w latach 16481655, Studia i Materia³y do Historii Wojskowoci, t. V, Warszawa 1960, strony niepagi-nowane.
31 Ibidem, strony niepaginowane.
32 Opisanie przywitania siê Jmci Pana hetmana Wielkiego z So³tanem Ord Krymskich Dnia 11 Juni Roku 1655, B. Czart., 148, s. 243245; ta sama relacja tak¿e w: B. Kórnik 991, s. 508; Jakuba Micha³owskiego, [ ] Ksiêga pamiêtnicza, s. 739.
33 Podkrela to relacja Krzysztofa Tyszkiewicza do S. Koryciñskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data b³êdna), B. Czart., 148, s. 6064; B. Kórnik 991, s. 459v 460; Jakuba Micha³ow-skiego, [ ] Ksiêga pamiêtnicza, s. 743744. Zob. tak¿e J. L. Komuda, op. cit., s. 3539.
34 S. Czarniecki do NN, Felirów 7 II 1655, w: Jakuba Micha³owskiego, [ ] Ksiêga pamiêt-nicza, s. 746.
35 K. Tyszkiewicz do S. Koryciñskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data b³êdna), B. Czart., 148, s. 64; B. Kórnik 991, s. 459v 460; Jakuba Micha³owskiego, [ ] Ksiêga pamiêtnicza, s. 744.
36 Ibidem.
37 W. Kochowski, op. cit., s. 199.
S³awomir Augusiewicz
164
ków, 13 chor¹¿ych i oprócz tego Poradowski i Spereg, porucznicy husarscy jeden margrabiego Myszkowskiego, drugi biskupa krakowskiego i z towarzy-stwa przesz³o 200 poleg³o, oprócz pocztowych tudzie¿ pieszych38. Z pu³ku królewskiego, dowodzonego przez Czarnieckiego zginê³o wiêcej sta towarzy-stwa [ ]. Dragonów moich bardzo wiele39.
W wietle akt wojskowo-skarbowych oficerami w regimencie dragonii Stefana Czarnieckiego w tym okresie byli: kapitan lejtnant Jan Henryk Tedwin, Aleksander W¹sowicz, Aleksander Dzierbicki (Dzierzbicki), Stani-s³aw O³tarzewski, Krzysztof Woronic i Krzysztof W¹sowicz40, który faktycz-nie dowodzi³ regimentem41. Regestr, który wykazuje jedynie szeæ kompanii w sk³adzie regimentu, jako dowódców kompanii obok Tedwina, Dzierbickie-go, Aleksandra W¹sowicza i O³tarzewskiego wymienia jeszcze majora Stefa-na Gembarta i kapitaStefa-na £ukasza Friedricha Rynchleben. W czwartym kwar-tale 1654 regiment dragonii Czarnieckiego liczy³ 483 porcje, w pierwszym kwartale 1655 545 porcji42. W maju 1655 w s³u¿bie pozostawali Krzysztof W¹sowicz, Tedwin i Dzierbicki, oprócz nich dowódcami kompanii byli Alek-sander Czarniecki, Godlewski, Skalski, Porayski, Duchnowski43.
Regiment dragonii Henryka Dönhoffa by³ liczniejszy ni¿ Czarnieckiego, w czwartym kwartale 1654 liczy³ 597, a w pierwszym kwartale 1655 596 porcji 44. Regestr wymienia jednak tylko cztery kompanie: samego Dönhoffa, majora (nie podaje nazwiska dowódcy), kapitanów Jana Fergesona (Fergeno-ma) i Henryka Kouffoma. Brak figuruj¹cego w aktach skarbowo wojskowych kapitana Jana wiêtoszewskiego45. W sk³ad regimentu mog³a wchodziæ, wy-szczególniona w Regestrze poza regimentem kompania Butlera, byæ mo¿e kapitana Ernesta Butlera, który s³u¿y³ w tej jednostce46.
Teksty zosta³y opracowane zgodnie z ustalonymi zasadami dla wydawa-nia tekstów staropolskich47 oraz w oparciu o niemieck¹ instrukcjê wydawni-cz¹ dla róde³ historycznych48.
38 Ibidem, s. 199.
39 S. Czarniecki do NN, z Felirowa 7 II 1655, w: Jakuba Micha³owskiego, [ ] Ksiêga pamiêtnicza, s. 746.
40 AGAD, ASW dz. 86, nr 44, s. 40, 69; ibidem, nr 45, s. 4; ibidem, nr 46, s. 25, 39, 90, 100.
41 A. Kersten, op. cit., s. 170.
42 J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia organizacji i liczebnoci armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane.
43 A. Kersten, op. cit., s. 284.
44 J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia organizacji i liczebnoci armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane.
45 AGAD, ASW dz. 86, nr 46, s. 68.
46 Ibidem, nr 44, s. 15, 40.
47 Instrukcja wydawnicza dla róde³ historycznych od XVI do po³owy XIX wieku, Wroc³aw 1953; Zasady wydawania tekstów staropolskich, Wroc³aw 1955.
48 J. Schultze, Grundsätze für die äussere Textgestaltung bei der Herausgabe von Quellen zur neueren Geschichte, Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte, 1930, Bd. 43, ss. 345354.
165
Nieznane materia³y do bitwy ochmatowskiej 1655 roku...
1.
Andreas Adersbach do elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhel-ma, b. m. d. [fragment dotycz¹cy bitwy pod Ochmatowem]
Orygina³ Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin Dahlem, XX HA, Etats Ministerium 111 h, Nr 162, ss. 75. Papier dwustronnie zapisany, pismo czytelne, atrament koloru czarnego. Stan zachowania dobry.
[s. 75] Ich übersende Dero Seel. die Zeitungen, welche neulich auß Ukra-ina komend sindt, darneben aber kan ich Dero Seel. gehorsamlich nich verhalten, das ich auß andern particularer Schreiben von etlichen Herren Senatoren vernomen, alß solte die Victory, welche Unserigen cum applausen beschreiben, die Unserigen zimlich gekost haben, den ob Sie zwar den ersten tag zimlich victorisiret 21 Stück dem Feinde abgenommen, u[nd] zimlich weit in die Wagen-bürg eingreiffen gewesen haben, sie der Victory mißbraucht und den Moschkowitischen Feitschen Officiren, welche allbereit die Partefanen auf die erde geworfen u[nd] sich haben ergeben wollen, kein quartier gegeben, darauf sich die Moskowitische u[nd] andere fölcker rocolli-girt49 u[nd] die Unserigen auß den Wagen-bürg herauß geschlagen, den anderen tag hatt der Chmielnicky mit den Taterey tractiret und so viel erhalten, das sie alsobald von den Unserigen weg gangen und starcke parte-ien in die Ukraine geschickt haben, also das die Unserigen, ob sie zwar übrige drei tage die Wagen-bürg starck attaquiret, aber zimlichen schaden am fußvolk und Dragonern erhalten, ob wirdt geschriebn, alß solten im gantzen legen an fußvolck u[nd] dragonern kaum 1200 noch übrig sein50.
2.
Vorschlag der Deutschen und frembden Völcker so jetzo Zeit S. Maytt.
Diensten sich versamblet undt verstelet
Orygina³ Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin Dahlem, XX HA, Etats Ministerium 111 h, Nr 162, ss. 76. Papier dwustronnie zapisany, pismo czytelne, atrament koloru czarnego. Stan zachowania dobry.
49 Dzia³ dwadziecie i jeden wziêli y szabl¹ niema³o trupa po³o¿yli. A gdymy tako ochoc-no rum czynili Regimenty siê nam moskiewskie poddawac poczêly, a potym widz¹c naszych siekaczych y mniej na (...) dbaj¹cych ad arna przyszedszy tak srogiego ognia dali, ¿emy siê nazad retyrowaæ pocz¹æ musieli., B. Kórnik 991, k. 445v. Poszczêci³ Pan Bóg, ¿emy tabor rozerwali, dzia³ 21 wziêli, kapitanów moskiewskich 5 i szabl¹ trupa niema³o po³o¿ylimy.
A gdymy szabl¹ rum uczynili w taborze, na regimenty moskiewskie napadlimy, którzy podda-waæ siê poczêli. Ochota wojska naszego impatiens wsiad³a i na regimenty, którzy ad arma przyszed³szy, dali srogiego ognia, ¿emy nazad reyterowaæ siê musieli, K. Tyszkiewicz do S. Koryciñskiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data b³êdna), B. Czart., 148, s. 5960; B. Kórnik 991, s. 459v 460; Jakuba Micha³owskiego, ( ) Ksiêga pamiêtnicza, s. 744.
50 ( ) ledwo bymy wybrakowali 1200 piechoty do bitwy, K. Tyszkiewicz do S. Koryciñ-skiego, Petyhorce, 24 II 1655 (data b³êdna), B. Czart., 148, s. 64; Jakuba Micha³owKoryciñ-skiego, ( ) Ksiêga pamiêtnicza, s. 744.
S³awomir Augusiewicz
166 [s. 76]
Die Reiterey
Fürstl. Gnad. Hertzogen Bogußlaus Radzivilln 50051
Herrn Obristen Dönhoffs 50052
Herrn Obristen Sacken 50053
Des Marienburgischen Herren Woyewoden Weyherrn 40054 Des Wieluinischen Herren Starosten 20055 Des Sokkallyschen Herren Starosten 10056 Des Herren Crongroßn Schatzmeister 10057 Die Infanterie 2300
Fürstl. Gnad. Hertzogen Bogußlaus Radzivilln 120058
Herrn Obersten Wolffen 120059
51 W kompucie koronnym regiment rajtarii Bogus³awa Radziwi³³a znajdowa³ siê do koñca roku 1653, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane; chor¹giew Bogus³awa Radziwi³³a w dywizji lewego skrzyd³a armii litewskiej jesieni¹ 1654, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 238.
52 Regiment Jana Dönhoffa, starosty starogardzkiego znajdowa³ siê w kompucie koron-nym do III kwarta³u 1655 roku i liczy³ 200 porcji, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16551660, Studia i Materia³y do Historii Wojskowoci, t. IV, Warszawa 1958, strony niepaginowane.
53 Skwadron Salomona Sakina znajdowa³ siê w kompucie koronnym do koñca II kwarta³u 1655 i liczy³ 216 porcji, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16551660. W sk³adzie posi³kowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w l. 16541655, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 240.
54 Kompania wojewody malborskiego Jakuba Weyhera liczy³a w II kwartale 1655 270 porcji, w III kwartale 95, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 1655 1660. W sk³adzie posi³kowego korpusu koronnego na terenie Wielkie-go Ksiêstwa LitewskieWielkie-go w l. 16541655, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 240.
55 Skwadron starosty wieluñskiego Stanis³awa Dönhoffa znajdowa³ siê w kompucie koron-nym do koñca III kwarta³u 1654, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane.
56 Skwadron starosty sokalskiego i bydgoskiego Zygmunta Dönhoffa w kompucie koron-nym do koñca roku 1654, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane. W sk³adzie posi³kowego korpusu koronne-go na terenie Wielkiekoronne-go Ksiêstwa Litewskiekoronne-go w l. 1654 1655, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 240.
57 Chor¹giew (kompania) podskarbiego koronnego Bogus³awa Leszczyñskiego w kompucie koronnym do koñca 1653 roku, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane. W sk³adzie posi³kowego korpusu koronne-go na terenie Wielkiekoronne-go Ksiêstwa Litewskiekoronne-go w l. 16541655, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 240.
58 Regiment Bogus³awa Radziwi³³a w kompucie koronnym do koñca 1654 roku, J. Wim-mer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane. W sk³adzie posi³kowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Ksiê-stwa Litewskiego w l. 16541655, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 240.
59 Regiment gwardii królewskiewj pod komend¹ gen. Fromholda von Ludingshausen Wolff liczy³ w II kwartale 1655 1200 porcji, w III kwartale 616, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16551660, strony niepaginowane. W sk³adzie posi³kowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w l. 16541655, K. Bobiatyñski, op. cit., s. 240.
167
Nieznane materia³y do bitwy ochmatowskiej 1655 roku...
Herrn Generall Majorn von Houbaldt 100060 Des Pommerellischen Herren Woywoden Weyherrn 50061
Herrn Obersten Büttlern 80062
Herrn Bieganowski 60063
Die Dragoner 5300
Des Marienburgischen Herren Woyewoden 40064 Des Kiyowischen Herren Castellan 40065 Herren Crohn Feldft Marschallen (pisarza polne[go]) 40066
Herrn Obersten Korffen 40067
Herrn Obersten Dönhoffs 40068
20009600
3.
Regestr oficerów, ¿o³nierzów zabitych i postrzelonych w Regimencie Pana Obone[go] Koronne[go] podczas expeditey Ochmatowskiey.
Orygina³ Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin Dahlem, XX HA, Etats Ministerium 111 h, Nr 162, ss. 7779. Papier dwustronnie zapisa-ny, pismo czytelne, atrament koloru czarnego. Stan zachowania dobry.
[s.77]
Z Leip Companiey Zabici
Wachmagister Gotfrid Casper Adam Kingsley
60 Regiment gen. mjr. Christopha von Houvaldt znajdowa³ siê w kompucie koronnym do koñca 1652 roku, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane.
61 Regiment wojewody pomorskiego Ludwika Weyhera w kompucie koronnym do koñca II kwarta³u 1652, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16481655, strony niepaginowane.
62 Regiment piechoty gen. mjr. Wilhelma Butlera w II kwartale 1655 liczy³ 1200, a w III kwartale 1350 porcji, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16551660, strony niepaginowane.
63 W kompucie koronnym nie by³o w tym okresie takiej jednostki piechoty.
64 Regiment Jakuba Weyhera wojewody malborskiego liczy³ w II kwartale 1655 425 porcji, w III kwartale 473, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 16551660, strony niepaginowane.
65 Regiment dragonii Stefana Czarnieckiego, omówiony powy¿ej w tekcie.
66 Regiment Jana Sapiehy, pisarza polnego koronnego, w kompucie koronnym od II kwar-ta³u 1655, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej
66 Regiment Jana Sapiehy, pisarza polnego koronnego, w kompucie koronnym od II kwar-ta³u 1655, J. Wimmer, Materia³y do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej