W OLSZTYNIE
I. Zagadnienia ustrojowe i dzieje zespo³ów urzêdów domenalnych W znaczeniu szerokim domena oznacza w³asnoæ pañstwa: posiad³oci ziemskie, regalia, dochody niesta³e i daniny. W cis³ym znaczeniu oznacza tylko nale¿¹ce do skarbu pañstwa dobra ziemskie. Nie zalicza siê do nich kopalñ, hut, salin i innych zak³adów przemys³owych. Domeny pruskie po-wsta³y z posiad³oci ziemskich elektorów brandenburskich i ksi¹¿¹t pruskich.
Charakter w³asnoci pañstwowej uzyska³y w 1820 r. (Allgemeine Landrecht i zarz¹dzenie z 17.01.1820 r. o d³ugach pañstwowych). Dawne postanowienia (z 1473, 1603 i 1713 r.) zosta³y zniesione b¹d ograniczone edyktami i usta-wami z 1808, 1809 i 1810 r. Sprzeda¿ domen by³a dopuszczalna, jeli wyma-ga³y tego potrzeby pañstwa lub wzglêdy gospodarcze. Wczeniej zbywanie dóbr, a tak¿e zarz¹dzanie nimi, nale¿a³o formalnie wy³¹cznie do panuj¹cego.
Uprawnienia sejmu (landtagu) w tym wzglêdzie ogranicza³y siê do zatwier-dzania bud¿etu pañstwa, razem z dochodami ze sprzeda¿y i z zarz¹zatwier-dzania domenami (art. 99, 103 i 104 Konstytucji Pañstwa Pruskiego). Faktycznie jednak w Ksiêstwie Pruskim sejm posiada³ wp³yw na te sprawy. W XIX wieku uprawnienie do sprzeda¿y domen król pruski przyzna³ ministrowi rolnictwa, a z ograniczeniami rejencjom (1835, 1838, 1870, 1877, 1904 r.)1. Rejencje mog³y zbywaæ tylko pojedyncze dzia³ki domenalne i lene oraz drogi wiejskie i b³onia, których roczny dochód nie przekracza³ 100 marek i to
1 Bitter Handwörterbuch der preussischen Verwaltung, dritte Auflage, Bd. I, Berlin und Leipzig, 1928, s. 388.
Tadeusz Brzeczkowski
176
w przypadku, kiedy administracja domenalna i lena mog³a osi¹gn¹æ z takiej sprzeda¿y szczególne korzyci, albo jeli wymaga³y tego potrzeby gospodar-cze pañstwa lub cele ogólne.
Wczeniej dochód ze sprzeda¿y by³ u¿ywany na sp³atê d³ugów pañstwa (edykty i ustawy z 1810 i 1811 r.). Zdarza³o siê te¿, ¿e domeny zastawiano za d³ugi, ale pod warunkiem ich sp³aty. Domeny nabyte w 1866 r. nie podlega³y takim ograniczeniom. Gdy dawne d³ugi pañstwa (z lat 18151820) zosta³y sp³acone, pod koniec 1898 r. pañstwo uzyska³o prawo swobodnego rozporz¹-dzania dochodami z domen i lasów. Dochody z ich sprzeda¿y mia³y byæ w okrelonej czêci odprowadzane do ogólnych funduszy pañstwa, a dopiero resztê przeznaczano na zakup lasów i urz¹dzanie gruntów.
W okresie obowi¹zywania specjalnych gwarancji sprzedano tylko poje-dyncze domeny, na sp³atê d³ugów z 1820 r. Póniej fiskus skupowa³ prywatne dobra ziemskie i urz¹dza³ je jako domeny, szczególnie przed pierwsz¹ wojn¹
wiatow¹. Po pierwszej wojnie wiatowej skarb pañstwa nabywa³ dobra od prywatnych w³acicieli tylko w tych obwodach rejencyjnych, w których nie by³o domen lub by³o ich niewiele. Posiadanie ich przez pañstwo mia³o s³u¿yæ podniesieniu kultury rolnej i organizowaniu wzorcowych gospodarstw. Szcze-gólnie du¿e sumy wyda³ rz¹d na zakup dóbr ziemskich w latach 1902 i 1908. Po roku 1920 nast¹pi³ spadek takich zakupów z powodu rosn¹cej w Niemczech inflacji i ruiny skarbu pañstwa2.
Posiad³oci domenalne mia³y nastêpuj¹ce formy:
zamkniête folwarki domenalne, czyli w³aciwe domeny pañstwowe,
samodzielne dzia³ki, jednak nie wiêksze, ni¿ rednie gospodarstwa ch³opskie (grunta, ³¹ki, lasy, bagna, budynki, zamki, m³yny, gospodarstwa rybackie bardzo wartociowe),
winnice pañstwowe, szczególnie w Nadrenii,
pañstwowe uzdrowiska (kurorty, sanatoria etc.),
du¿e obszary bagien i trzêsawisk powiêkszane przed pierwsz¹ wojn¹
wiatow¹3.
Dochody z domen (Gefälle, Abgaben) sk³ada³y siê z:
a) daniny na rzecz pana gruntowego od ch³opów u¿ytkuj¹cych grunta domenalne:
czynsze dziedziczne, gruntowe i domenalne,
spieniê¿one daniny wiadczone pierwotnie w naturze, czynsze od in-wentarza;
b) wiadczenia niesta³e.
Dochody z domen mia³y du¿e znaczenie dla bud¿etu pañstwa w dawnych czasach, do XVIII wieku, a znacznie mniejsze od po³owy XIX w. z powodu wzrostu wp³ywów z podatków i ce³. Domeny znajdowa³y siê b¹d we w³ada-niu bezporednim pañstwa, b¹d w rêkach dzier¿awców. Przewa¿nie jednak
2 Ibidem, s. 389.
3 Ibidem, s. 390.
177
Zespo³y domenalne przechowywane w zasobie Archiwum...
domeny by³y wydzier¿awiane w ramach publicznego przetargu, a wyj¹tkowo
z wolnej rêki4.
Administracja domenalna podlega³a najpierw ministrowi finansów, za wyj¹tkiem lat 18351848 (wtedy by³a podporz¹dkowana ministrowi dworu królewskiego), a od 1878 r. ministrowi rolnictwa. Na szczeblu prowincji zarz¹d domen podlega³ prezesowi rejencji poprzez wydzia³ podatków, domen i lasów. Rejencja posiada³a uprawnienie do wydzier¿awiania domen5. Do roku 1874 lokaln¹ administracjê domen stanowili intendenci domenalni (Domänenintendenten) podporz¹dkowani landratom. Od 1874 r. lokalny za-rz¹d domen tworzyli Domänenretmeister i wspomagaj¹cy ich Domänen-rentämter, którzy nadzorowali dobra pañstwowe na obszarze jednego lub dwutrzech powiatów, w zale¿noci od liczby domen. Posiadali oni kasy do-menalne. Po 1874 r. ich liczba w ca³ych Niemczech wynosi³a 107, a w 1927 r.
tylko 28. Urzêdnicy ci zwykle zarz¹dzali bezporednio jedn¹ domen¹ (jakby powiatow¹), w której rezydowali, oraz nadzorowali dzier¿awców domen. Ad-ministracja ta nie by³a wiêc rozbudowana. Jeli idzie o registratury, to mamy do czynienia b¹d z Domänen-Rent-Amtami (urzêdami domenalno-skarbowy-mi na szczeblu powiatowym), b¹d z domenalnydomenalno-skarbowy-mi (szczebel najni¿szy). Te ostatnie mog³y mieæ charakter dzier¿aw, zastawów lub w³aciwych domen.
Jesieni¹ 1944 r. archiwum królewieckie i zapewne tak¿e zarz¹dy domen przeprowadzi³y ewakuacjê wschodniopruskiego zasobu archiwalnego. Akta domenalne zosta³y jednak, jak siê zdaje, pozostawione w³asnemu losowi, o czym wiadczyæ mo¿e Archiwum w Berlinie-Dahlem, które posiada jedynie znikom¹ ich czêæ. W 1945 roku, wskutek dzia³añ armii radzieckiej i powo-jennej zawieruchy, zniszczona zosta³a wiêkszoæ akt urzêdów domenalnych.
Oko³o 1950 roku, dziêki akcji w³adz wojewódzkich i powiatowych wojewódz-twa olsztyñskiego, w zasobie nowoutworzonego Wojewódzkiego Archiwum Pañstwowego w Olsztynie, znalaz³y siê akta 66 rozproszonych zespo³ów do-menalnych razem z aktami innych registratur.
W latach szeædziesi¹tych XX w. Tadeusz Grygier wy³¹czy³ z dissolutów Archiwum i zinwentaryzowal 52 zespo³y domenalno-rentowe (póniej odesz³o z nich 6) i jeden zbiór z 10 ma szcz¹tkowymi. W latach 19961998 Tadeusz Brzeczkowski wy³¹czy³ z luzów 10 innych zespo³ów szcz¹tkowych oraz do³¹-czy³ dop³ywy do wielu zinwentaryzowanych przez Grygiera. Nastêpnie stop-niowo przeprowadzi³ pe³ne opracowanie wszystkich zespo³ów domenalnych.
Tadeusz Grygier zebra³ zespo³y urzêdów domenalnych z obszaru rejencji olsztyñskiej pod numerem XIV, domeny z obszaru rejencji g¹biñskiej skupi³ w grupie numer XV, registratury domenalne z obszaru rejencji królewieckiej w grupie numer XVI, a z obszaru rejencji kwidzyñskiej w grupie pod nume-rem XVII. Ka¿dy zespó³ otrzyma³ tak¿e numer arabski okrelaj¹cy jego miej-sce w grupie. Poszczególne domeny otrzyma³y sygnatury rzymsko-arabskie,
4 Ibidem, s. 391.
5 Ibidem, s. 392.
Tadeusz Brzeczkowski
178
np. Domänen Rent Amt (dalej DRA) Allenstein XIV/1, a DRA Neidenburg
XIV/9. Natomiast poszyty oznaczono kolejnymi numerami arabskimi. Sy-gnatury registratur by³y wiêc dwustopniowe, a poszytów trzystopniowe.
Ten system spotka³ siê w latach siedemdziesi¹tych XX wieku ze sprzeciwem Naczelnej Dyrekcji Archiwów w Warszawie (dalej NDAP), która nakaza³a wprowadzenie jednopiêtrowej numeracji urzêdów przy pomocy cyfr arab-skich. NDAP poleci³a te¿ po³¹czyæ bardzo ma³e registratury w zbiór zespo³ów szcz¹tkowych. Otrzyma³ on numer 50.
II. Zbiór szcz¹tków zespo³ów domenalno-rentowych
W latach 19951996 Tadeusz Brzeczkowski odnalaz³ w dissolutach APOl.
liczne dop³ywy akt do zespo³ów domenalnych oraz dalsze zespo³y szcz¹tkowe.
Wobec tego w maju 1998 r. wy³¹czy³ ze zbioru nr 50 nastêpuj¹ce DRA:
Bischofsburg (Biskupiec), Johannisburg (Pisz), Liebemühl (Mi³om³yn), Lötzen (Gi¿ycko), Wormditt (Orneta), Grünhoff (powiat Rybaki) i uformowa³ z nich odrêbne zespo³y, a rzekomy urz¹d domenalny Angerburg (Wêgorzewo) do³¹czy³ do zespo³u KreisJustiz Commission Angerburg (Powiatowa Komi-sja Wymiaru Sprawiedliwoci w Wêgorzewie). Do zbioru do³¹czy³ natomiast kilka innych szcz¹tkowych registratur.
179
Zespo³y domenalne przechowywane w zasobie Archiwum...
Wartoæ tego zbioru jest oczywicie bardzo ograniczona z powodu jego niewielkich rozmiarów. Jednak niektóre ksiêgi i poszyty s¹ bardzo cenne, na przyk³ad ksiêgi ingrosacyjne Urzêdu Domenalnego w Behlenhof (w Bieli-cach) w powiecie suskim.
III. Odrêbne zespo³y domenalno-rentowe na obszarze rejencji kwidzyñskiej
1. Domänen-Rent-Amt Riesenburg. Urz¹d Domenalno-Rentowy w Prabutach
Dobra ziemskie biskupiego (kwidzyñskiego) komornictwa prabuckiego przejê³o w 1587 roku starostwo grodowe w Prabutach. W XVII wieku dobra te by³y oczywicie domen¹ ksi¹¿êc¹ (faktycznie elektorsk¹). Nale¿y
zauwa-¿yæ, ¿e w Ksiêstwie Pruskim w okresie od 1525 do 1721 roku dobra pañstwo-we wystêpowa³y w dwu formach: 1) jako komornictwa (Kammeramty) nieza-le¿ne od starostów i podlegaj¹ce bezporednio zarz¹dowi kamer w Królewcu oraz 2) wsie i maj¹tki nale¿¹ce do starostw i stanowi¹ce uposa¿enie staro-stów i ich urzêdników. Te drugie od koñca XVII wieku podlega³y zarówno starocie jak równie¿ zarz¹dowi kamer (domen) w Królewcu a od 1723 kame-rze wojennej i skarbowej. Od po³owy XVIII w. obok nazwy Kammeramt
u¿ywa siê zamiennie okrelenia Domänenamt. Po roku 1806 zarz¹d dome-ny prabuckiej sta³ siê Intendenturamtem6 (urzêdem kierowanym przez in-tendenta), a od 1874 r. urzêdem domenalno-rentowym kierowanym przez rentmajstra. Zarz¹dza³ on wszystkimi dobrami w powiecie suskim. W tym¿e wieku domenê prabuck¹ tworzy³o 16 osad:
Daty skrajne zespo³u: 17261875, rozmiary: 504 j.a. o obmiarze 3,48 m.b.
Stan zachowania mo¿na oceniæ na oko³o 5060 %, bowiem registratura mog³a liczyæ kilkaset a mo¿e nawet tysi¹c lub wiêcej jednostek. Nie zachowa³a siê czêæ generaliów (zapewne kilkadziesi¹t poszytów) oraz znaczna iloæ specja-liów (prawdopodobnie oko³o 500).
Zawartoæ zespo³u. Dzia³ I sk³ada siê z trzech ksi¹g z rachunkami zarz¹-du domeny z lat 17261732 oraz z 21 z rozliczeniami generalnego dzier¿awcy domeny z lat 17321762. Ka¿da jednostka zawiera³a rachunki z jednego roku liczonego od pierwszego listopada jednego do pierwszego listopada
nastêpne-6 M. Toeppen, Historisch-comparative Geographie von Preussen. Nach den Quellen, na-mentlich auch archivalischen, Gotha 1858, s. 308312, 318, 382.
,)
Tadeusz Brzeczkowski
180
go. Tworzy³y je: ogólne zestawienie dochodów i wydatków, wp³ywów z dzie-siêcin, danin i akcyzy, dochodów nadzwyczajnych, wydatków budowlanych oraz na transport i pocztê etc.
Dzia³ II tworzy 40 jednostek ró¿norodnych akt z lat 17941872. Zawiera-j¹ one zarz¹dzenia i instrukcje w³adz nadrzêdnych dla zarz¹du domeny w sprawach: kompetencje urzêdu, zastawianie dóbr, finanse domeny, m³yny, lasy, hamernie, regulacja granic miêdzy wsiami i folwarkami, pomiary i klasy-fikacja gruntów, spory ch³opskie, kultury ogrodnicze, uprawa tytoniu, hodowla koni, ochrona ptaków piewaj¹cych. By³y to ponadto ordynacja rybacka oraz zalecenia w sprawach subskrypcji ksi¹¿ek, map, manuskryptów szkolnych i czasopism, cenzura tych¿e, tworzenie zak³adów opiekuñczych dla dzieci, za-rz¹dzenia dotycz¹ce wcielania katolickich wsi do parafii i wykonywania tabel statystycznych oraz instrukcje dotycz¹ce zachowania siê wobec niepokojów w Polsce w latach 18611865 (powstanie styczniowe i dwa lata poprzedzaj¹ce).
Dzia³ III. Specialia tworz¹ 402 poszyty z lat 17851875. Akta te zawiera-j¹ sprawy podzia³ów gruntów i przew³aszczeñ gospodarstw w 15 osadach podlegaj¹cych Urzêdowi Domenalno-Rentowemu. Ka¿dy poszyt dotyczy tylko jednego gospodarstwa. Niekiedy akta jednej zagrody s¹ zawarte w dwóch, trzech lub czterech poszytach. Znajduj¹ siê w nich liczne kopie starych umów kupna-sprzeda¿y, kopie wyroków s¹dowych w sprawach podzia³ów i dziedzicze-nia, zmiany wiadczeñ domenalnych zwi¹zane z nimi. W aktach odbija siê tak¿e przebieg procesu uw³aszczenia ch³opów na obszarze domeny (pruska reforma uw³aszczeniowa). S¹ to bardzo cenne akta do badania zmian w stosunkach prawnych, w³asnociowych, gospodarczych i spo³ecznych na obszarze ówczesne-go powiatu suskieówczesne-go zamieszka³eówczesne-go w du¿ej mierze przez ludnoæ polsk¹.
Dzia³ IV (Wtórniki ksi¹g rachunkowych parafii i szpitali przytu³ków) sk³ada siê z 37 poszytów z lat 17331751. Zawiera on wtórniki egzemplarzy ksi¹g rachunkowych zarz¹dów trzech parafii: Biskupiec Pomorski, Gdakowo i Kisielice oraz dwóch szpitali przytu³ków: w Biskupcu i Kisielicach. Te ksiêgi trafi³y do zarz¹du Domeny w ramach urzêdowego nadzoru nad ra-chunkowoci¹ parafii i szpitali.
2. Domänen Amt Löbau. Urz¹d Domenalny w Lubawie Klucz lubawski wraz z Lubaw¹ stanowi³ uposa¿enie biskupów che³miñ-skich w ziemi lubawskiej. Klucz ten by³ domen¹, w której biskup posiada³ w³adztwo gruntowe. W XVI w. obejmowa³a ona 1 miasto i co najmniej 27 osad wiejskich. W 1614 r. liczy³a ona 1774 ³any ziemi. Domena by³a gêsto zaludniona. Znajdowa³o siê na niej 16 m³ynów wodnych, 2 tartaki, 1 folusz, 1 cegielnia i 1 browar. Na jej obszarze dzia³a³o w XVI w. 10 parafii, w których samej tylko ludnoci wiejskiej by³o 5685 osób. Z niewielkimi zmianami dome-na pozosta³a w posiadaniu biskupów do 1772 r.7
7 Zob. J. liwiñski Lubawa. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982, s. 3243, 65, 66, 70, 89
181
Zespo³y domenalne przechowywane w zasobie Archiwum...
W 1772 r. ziemie che³miñska i lubawska przesz³y pod panowanie pruskie (I rozbiór Polski). Biskup utraci³ w 1773 r. posiadane dotychczas dobra, które przej¹³ król pruski. Odt¹d by³y one domen¹ pañstwow¹. Jej administrator mieszka³ w Fijewie. Tworzy³o j¹ 7 folwarków i 42 wsie8. W latach 18071815 ziemia lubawska nale¿a³a do Ksiêstwa Warszawskiego9, a nastêpnie ponownie do Prus. Wskutek przeprowadzenia reformy uw³aszczeniowej w pañstwie pruskim po 1811 r. obszar domeny lubawskiej uleg³ znacznemu zmniejszeniu.
Zosta³a wiêc po r. 1819 po³¹czona z domen¹ nowomiejsk¹, która przetrwa³a do 1919 roku. Po roku 1945 przetrwa³ tylko u³amek zespo³u.
Daty skrajne zespo³u: 17731819, rozmiary: 5 ja.
Zachowane poszyty stanowi¹ niewielk¹ cz¹stkê registratury. S¹ to, oprócz registrantu (spisu akt registratury), akta dotycz¹ce organizowania so³ectw i s¹dów wiejskich, przeniesienia szpitala-przytu³ku w Rumianie, sprawa opodatkowania ksiê¿y, tabele statystyczne.
3. Domänen-Amt Neumark. Urz¹d Domenalno-Rentowy w Nowym Miecie n/Drwêc¹
Neumark Nowe Miasto n/Drwêc¹, i wójtostwo przypad³y w 1466 r.
Polsce. Miasto by³o do 1772 r. siedzib¹ starosty grodowego, który przej¹³ dobra ziemskie wójtostwa W 1772 roku starostwo wesz³o w sk³ad Prus i sta³o siê domen¹ królewsk¹ .Domena nowomiejska przejê³a po roku 1819 równie¿
dobra domeny lubawskiej, któr¹ stanowi³y dawne dobra biskupa che³miñ-skiego. Domena nowomiejska istnia³a do roku 1919, to jest do przy³¹czenia ziemi lubawskiej do odrodzonej Polski10.
W 1945 r. utracona zosta³a ogromna wiêkszoæ registratury Urzêdu Do-menalno-Rentowego w Nowym Miecie. Daty skrajne zespo³u: 17721913, rozmiary: 39 j.a., stan zachowania oko³o 4%.
Zachowane poszyty stanowi¹ znaczn¹ reprezentacjê registratury. Tworz¹ j¹ trzy poszyty domeny w £¹korku, trzynacie registratury policyjnej I oraz dwadziecia trzy registratury policyjnej III. Akta domeny w £¹korku za-wieraj¹ ciekawe informacje historyczne o domenie z 1772 r., o egzekwowaniu szarwarku od ch³opów (przewóz ³adunków) oraz o podatkach p³aconych przez proboszczów parafii katolickich. Registraturê policyjn¹ I tworz¹ akta doty-cz¹ce budowy mostów, oczyszczania Drwêcy i Osy, rysunki sytuacyjne wsi i przysió³ków, tabele statystyczne, sprawy melioracyjne, rakarnia. Z registra-tury policyjnej III przetrwa³y poszyty zawieraj¹ce sprawy wspierania budo-wy i naprabudo-wy budynków kocielnych i parafialnych, utrzymania proboszczów i organistów oraz naprawy budynków szkolnych, utrzymanie szkó³ etc. Akta te maj¹ stosunkowo du¿¹ wartoæ badawcz¹.
8 Ibidem, s. 105.
9 Ibidem, s. 110114.
10 Podstawowe informacje o Nowym Miecie zob. w Miasta polskie w tysi¹cleciu, tom drugi, Wroc³aw-Warszawa-Kraków 1967, s. 134.
Tadeusz Brzeczkowski
182
IV. Odrêbne zespo³y domenalno-rentowe na obszarze rejencji olsztyñskiej
1. Domänen Rent-Amt Lötzen.
Urz¹d Domenalno-Rentowy w Gi¿ycku
Po roku 1525 Gi¿ycko z okrêgiem prokuratora sta³o siê starostwem gro-dowym, które przejê³o krzy¿ackie wsie i folwarki. W XVIII w. dobra te i jeziora sta³y siê domen¹ królewsk¹. Siedzib¹ zarz¹du domeny by³ Althof-Lötzen czyli stary zamek i folwark nad jeziorem Niegocin. Alt-Althof-Lötzen, po³o¿o-ne nad j. Kisajno, by³o natomiast siedzib¹ urzêdu lepo³o¿o-nego11. W XIX w. do 1873 r. Gi¿ycko by³o siedzib¹ powiatowego zarz¹dcy domen zwanego w latach piêædziesi¹tych i szeædziesi¹tych tego wieku intendentem domen (Domänen-intendent). Od 1874 r. zarz¹dca ten zwa³ siê Domänenrentmeister, któremu podlega³y domeny: Wydminy, Kruklin i Stawiny w pow. gi¿yckim oraz Orzysz i W¹¿ w pow. piskim a tak¿e Szóstak w e³ckim. By³y to faktycznie gospodarstwa wodne i rybackie. Wytworzona przez urz¹d registratura
zosta-³a w ogromnej wiêkszoci utracona w 1945 r.
Daty skrajne zespo³u: 17971938, rozmiary: 19 ja. Stan zachowania wynosi oko³o 12%. Zawartoæ zespo³u stanowi 5 poszytów z serii sprawy w³acicieli i uprawnienia, 7 z serii administracja specjalna i policyjna
(urz¹dzanie ³ani, drewno z .jeziora Niegocin, nieuprawniony wypas byd³a na ³¹kach domenalnych et.), 3 z serii administracja ogólna oraz 4 ksiêgi kancelaryjne.
2. Domänen Rent-Amt Allenstein.
Urz¹d Domenalno-Rentowy w Olsztynie
Do roku 1772 okolice Olsztyna stanowi³y komornictwo olsztyñskie to jest okrêg nale¿¹cy do kapitu³y katedralnej diecezji warmiñskiej. Komornictwo to tak¿e urz¹d zarz¹dzaj¹cy tym okrêgiem12. Zabór Warmii przez króla pruskiego Fryderyka II w pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku doprowadzi³ wkrótce do likwidacji tutaj wieckiej administracji biskupiej i kapitulnej. Komornictwo olsz-tyñskie zosta³o odebrane kapitule i przekszta³cone w pañstwow¹ domenê13. W pierwszej po³owie XIX domena olsztyñska sta³a siê intendentur¹ domenaln¹ to jest urzêdem nadzoruj¹cym domeny w po³udniowej Warmii14. Jej obowi¹z-kiem by³o tak¿e wspieranie budowy kocio³ów i probostw ewangelickich w
po³u-11 Vollständige Topographie des Königreichs Preussen. I Teil: Topographie von Ostpreussen, herausgegeben von J.Fr. Goldbeck, Königsberg u. Leipzig (1785). Nachdruck Hamburg 1990.
Vollständige Topographie von Litthauischen Cammer-Departement, s. 3, 89.
12 Szerzej o tym pisa³ B. Lenodorski w pracy pt. Dominium warmiñskie (12431569), Poznañ 1949.
13 Zob. J. Ob³¹k, Historia diecezji warmiñskiej, Olsztyn 1959.
14 O urzêdach i intendenturach domenalnych pisa³ M. Toeppen , op. cit., s. 382, 383.
183
Zespo³y domenalne przechowywane w zasobie Archiwum...
dniowych powiatach Warmii, która do roku 1772 by³a zamieszka³a niemal
wy-³¹cznie przez katolików. Zadaniem domeny by³o, oprócz zarz¹dzania pañstwowy-mi dobrapañstwowy-mi ziemskipañstwowy-mi, wspieranie protestantyzacji Warpañstwowy-mii15.
Nie wiadomo, czy zespó³ znajdowa³ siê wród ewakuowanych z Królewca jesieni¹ 1944 r. archiwaliów wschodnio-pruskich. W drugiej po³owie 1945 lub w 1946 r. odkryto jego cz¹stkê na terenie ówczesnego województwa olsztyñskiego.
Daty skrajne zespo³u: 17891900. Do urzêdu nale¿a³o kilkanacie osad wiejskich na obszarze powiatu olsztyñskiego. Rozmiary zespo³u: 33 ja. Stan zachowania wynosi ok. oko³o 3%
Grupa 1 liczy 2 jednostki z lat 18131857, 1900 i zawiera: akta umowy kupna sprzeda¿y zagrody w Skajbotach oraz akta nadania w³asnoci rolnej w obwodzie barczewskim.
Grupa 12 to tylko jeden poszyt z lat 18401854 z pismami dotycz¹cymi powo³ania weterynarza w powiatach lidzbarskim i olsztyñskim.
Grupê 13 tworzy jedna jednostka z lat 18381860: poci¹ganie do wiej-skich wiadczeñ komunalnych ludzi mieszkaj¹cych w budynkach kocielnych na gruntach parafialnych.
Grupa 22 liczy 3 poszyty z lat 18431855: cyrkularz i instrukcja dla so³tysów i zarz¹dów wsi, spis wiadczeñ osobistych ch³opów, wydzier¿awianie uprawnieñ do ³owienia ryb w zimie.
Grupê 24 stanowi¹ dwie jednostki z lat 18401856: likwidacja obowi¹zku robocizny z motyk¹, pisma dotycz¹ce linii kolejowej Toruñ Królewiec.
Grupê 27 tworzy tylko jeden poszyt z lat 18601866: sprawa osuszenia ma³ego jeziora znajduj¹cego siê w granicach wsi Wierzbica.
Grupa 28 liczy trzy jednostki z lat 18231873: zarz¹dzenia i zalecenia w sprawie uprawy tytoniu, sprzeda¿y lnu, organizacja gmin wiejskich oraz ich klasyfikacja.
Grupa 33 jedna jednostka z lat 18261831: akta dotycz¹ce zorganizo-wania wsparcia dla podporucznika Josepha von Mathysa z Rykowca.
Wydzia³ II. Likwidacja feudalnych wiadczeñ etc. sk³ada siê z czterech grup rzeczowych. Grupa 5 sk³ada siê z piêciu poszytów z lat 18251866:
sprawy zniesienia op³at za szarwark sprzê¿ajny i za pañszczyznê realn¹ od osady cha³upników, spis op³at za pañszczyznê rêczn¹ i sprzê¿ajn¹ od innych osad, recesy separacyjne wsi Kaletka i Mokajny.
Grupa 16 jedna jednostka z l860 roku: sporz¹dzenie rejestru rodków utrzymania ch³opów.
Grupê 21 tworz¹ dwie jednostki z lat 18231875: sprawa wykorzystania dwu izb w lewym skrzydle zamku oraz sprawa kaplicy a tak¿e restauracja zamku olsztyñskiego.
15 O postêpach protestantyzacji Warmii wiadczy utworzenie w latach 17931871 siedmiu parafii ewangelickich, zob. Die evangelischen Kirchengemeinde in Ostpreussen und Westpreus-sen in den Pfarr Almanachen von 1912 u. 1913, Hamburg 1987. A. Provinz OstpreusWestpreus-sen Pfarr-Almanach für die Provinz Ostpreussen, herausgegeben. v. Schirrmann u. Hirsch, Königsberg 1912, s. 56, 57.
Tadeusz Brzeczkowski
184
Grupa 25 sk³ada siê z dwu poszytów z lat 18391871: sprawy odszkodo-wania dla ludnoci wiejskiej za rezygnacjê z wykorzystyodszkodo-wania pastwisk w lasach pañstwowych oraz pisma dotycz¹ce posiadanych przez ni¹ gruntów i ³¹k lenych.
Registratura policyjna sk³ada siê tylko z trzeciej grupy rzeczowej z akta-mi z lat 18271868: utworzenie kasy budowy probostwa w Jedwabnem, pi-sma dotycz¹ce kocio³ów ewangelickich w Dobrym Miecie, Jezioranach i Biskupcu oraz akta dotycz¹ce uwiêzienia robotnika za kradzie¿.
Zespó³ umo¿liwia w znacznym stopniu badanie dziejów wsi w powiecie olsztyñskim w koñcu XVIII i w pierwszych trzech æwieræwieczach XIX w.
3. Domänen Rent-Amt Hohenstein, Kreis Osterode.
Urz¹d Domenalno-Rentowy w Olsztynku, pow. ostródzki Daty skrajne: 17231873,. rozmiary 20 ja. Stan zachowania wynosi oko³o 2 procent.
Grupa I Sprawy ogólne, zapisy etc. obejmuje tylko 4 poszyty z lat 1806-1866. Zawiera archiwalia dotycz¹ce przejêcia spraw rachmistrza Jedamini przez starostê powiatowego, ustalenia stanu osad domeny w 1809 po zakoñ-czeniu wojny z Francj¹, zapisy 2 dzia³ek w ksiêdze wieczystej, wnioski miesz-kañców o przekazanie im drewna budowlanego nale¿¹cego siê im z lasów pañstwowych /18471866/.
Grupa II. wiadczenia i s³u¿by sk³ada siê z czterech poszytów z lat 17701833. Zawieraj¹ one wykazy dziedzicznych zagród ch³opskich i nowych maj¹tków dzier¿awionych dziedzicznie, sprawy czynszów od bartników, nad-zór osad lenych nad lasami oraz pisma o przywróceniu administracji tyto-niowej i w ogóle dotycz¹ce uprawy tytoniu.
Grupa III. Sprawy graniczne jedna jednostka z lat 17231823. Two-rz¹ j¹ akta dotycz¹ce nadmiaru 11 ³anów i 28 morgów bêd¹cych przedmiotem sporu miêdzy mieszkañcami wsi Jemio³owo i Królikowo.
Grupa IV. Osadnictwo, przemys³ i stan gospodarczy domeny trzy poszyty z lat 17531820: koszty poniesione przez osadników, poddanych lub Kamerê Wojenno-Skarbow¹, spisy fabryk i manufaktur na obszarze domeny, wykazy szkód wyrz¹dzonych przez wichury.
Grupa V tworzy tylko jeden poszyt z aktami dotycz¹cymi zbieraczy przê-dzy z lat 17561804.
Grupê VI stanowi tak¿e jedna jednostka: opisy szkód, które wyrz¹dzi³y w lasach domeny wojska francuskie w roku 1812.
Nastêpn¹ zachowan¹ czêæ zespo³u stanowi pozosta³oæ registratury fi-nansowej licz¹ca cztery poszyty i jedn¹ ksiêgê z lat 17751873: wykazy czynszów lenych, ksiêga rachunkowa za rok obrachunkowy 1791/1792, akta domenalnego urzêdu policyjnego o osadnikach w Sudwie, poszyt z pismami o uprawnieniach mieszkañców wsi D¹b do bezp³atnego drewna budowlanego oraz inny dotycz¹cy separacji uprawnieñ do obydwu jezior d¹browieñskich, które by³y w³asnoci¹ komunaln¹.
185
Zespo³y domenalne przechowywane w zasobie Archiwum...
4. Domänen-Amt Liebemühl, Kreis Osterode.
Urz¹d Domenalny w Mi³om³ynie, pow. ostródzki
Po sekularyzacji Zakonu (1525) Mi³om³yn wszed³ w sk³ad
Po sekularyzacji Zakonu (1525) Mi³om³yn wszed³ w sk³ad