HIERONIMA SKURPSKIEGO*

Rys historyczny Instytutu Mazurskiego

Instytut Mazurski by³ instytucj¹ naukowo-badawcz¹ funkcjonuj¹c¹ przez kilka powojennych lat w Olsztynie. Jego genezy upatrywaæ nale¿y w Instytu-cie powo³anym w 1943 r., a wiêc jeszcze w czasie okupacji. Za³o¿ono go ponownie w Olsztynie ju¿ w lipcu 1945 r. Na czele tej instytucji stan¹³ Karol Ma³³ek¹, który pe³ni³ funkcjê prezesa oraz Emilia Sukertowa-Biedrawina², pe³ni¹ca obowi¹zki sekretarza.

* Sk³adam serdeczne podziêkowania prof. Januszowi Ma³³kowi (UMK Toruñ) i prof. Tade-uszowi Filipkowskiemu (WSP-TWP Olsztyn) za sugestie i uwagi, które wp³ynê³y na ostateczny kszta³t niniejszego artyku³u.

1 ¯y³ w l. 1898–1969, ps. Jan Micha³ Skoryna; nauczyciel, dzia³acz mazurski, pisarz, folklorysta i publicysta. Przed wojn¹ pracowa³ jako kierownik kilku szkó³ w powiecie dzia³dow-skim, dzia³a³ w Towarzystwie Przyjació³ Mazur, Polsko-Mazurskim Towarzystwie Ewangelickim i Zrzeszeniu Ewangelików Polaków. Od 1931 r. by³ sekretarzem, a w l. 1935-44 prezesem Zwi¹zku Mazurów. Po wybuchu wojny ukrywa³ siê w Radoœci pod Warszaw¹, by³ za³o¿ycielem Mazurskiego Instytutu Badawczego, wspó³pracowa³ z PKWN. Po wojnie, przez pó³ roku by³ przewodnicz¹cym Miejskiej Rady Narodowej w Dzia³dowie, a nastêpnie wspó³organizatorem i prezesem Instytutu Mazurskiego w Olsztynie (1945–48). W l. 1945–50 i 1957–60 pe³ni³ funkcjê dyrektora Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego w Rudziskach Pasymskich. W l. 1950–51 pra-cowa³ w Kuratorium Okrêgu Szkolnego w Olsztynie, ale w wyniku zmian politycznych musia³ przejœæ na emeryturê i zamieszkaæ w Krutyni. Ostatnie lata ¿ycia spêdzi³ w Olsztynie (1960–63) i Toruniu (1963–69). Napisa³ wiele prac, m.in. Jutrznia mazurska na Gody, Mazurski œpiewnik regionalny, Do¿ynki na Mazurach, Wesele mazurskie oraz czterotomowe wspomnienia: Z Mazur do Verdun, Interludium mazurskie, Z Mazur do podziemia i Polskie s¹ Mazury. Por. E. Matu-szewski, Ma³³ek Karol, w: Polski S³ownik Biograficzny, t. XIX, s. 451–452; T. Oracki, S³ownik

Izabela Lewandowska

138

Przez pierwsze lata swej dzia³alnoœci Instytut skupia³ siê przede wszyst-kim na³: organizowaniu i prowadzeniu uniwersytetów ludowych, prowadze-niu biblioteki i gromadzeprowadze-niu dla niej zbiorów, organizowaprowadze-niu opieki nad sie-rotami i ludnoœci¹ autochtoniczn¹, akcji uœwiadamiania ludnoœci rodzimej, drukowaniu „Komunikatów Dzia³u Informacji Naukowej” i ró¿nych pozycji dydaktyczno-regionalnych, popularyzuj¹cych dzieje Warmii i Mazur, organi-zowaniu wystaw, kursów mazuro- i warmioznawczych, wyk³adów, tworzeniu warsztatu pracy naukowej, a wiêc gromadzeniu archiwaliów, zbiorów

rêkopi-œmiennych, zabezpieczaniu porzuconych i niszczej¹cych dóbr kultury, zbiera-niu pamiêtników dzia³aczy warmiñskich i mazurskich.

Ta ogromna praca spoczywa³a w rêkach kilku osób, z których najbardziej zaanga¿owana by³a E. Sukertowa-Biedrawina. Inni dzia³acze Instytutu Ma-zurskiego zajêci byli swoimi zadaniami, bowiem w latach 1945–1948 w³aœci-wie ka¿d¹ dziedzinê ¿ycia trzeba by³o organizowaæ od pocz¹tku. Odnotowaæ nale¿y jedynie efektywn¹ wspó³pracê na polu kultury z dyrektorem Muzeum Mazurskiego Hieronimem Skurpskim, który w³¹czy³ siê tak¿e w dzia³alnoœæ wydawnicz¹ Instytutu.

K³opoty finansowe, lokalowe i kadrowe, a tak¿e po³o¿enie wiêkszego nacisku na kwestie spo³eczne i popularyzatorskie, a nie naukowo-badawcze,

biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983, s. 207–208;

tego¿, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla od po³owy XV w. do 1945 roku, Warszawa 1963, s. 185; Olsztyñskie biografie literackie 1945–1988, pod red. J. Ch³osty, Olsztyn 1991, s. 50–52;

Pierwszy miêdzy Mazurami. Wspomnienia o Karolu Ma³³ku, wstêp i oprac. J. Ch³osta, Olsztyn 1998.

2 ¯y³a w l. 1887–1970, redaktorka, dzia³aczka kulturalno-oœwiatowa, publicystka i literat-ka, badaczka i popularyzatorka przesz³oœci Warmii i Mazur. Przed I wojn¹ œwiatow¹ dzia³a³a w tajnym nauczaniu i ruchu kobiecym, anga¿owa³a siê w sprawê polsk¹ podczas plebiscytu na Mazurach. W 1934 r. osiedli³a siê w Dzia³dowie, ale ju¿ od 1922 r. redagowa³a „Gazetê Mazur-sk¹”, a od 1924 r. „Kalendarz dla Mazurów”. W 1922 r. za³o¿y³a Dom Ludowy, a w 1927 r.

Muzeum Mazurskie. Pomaga³a mê¿owi J. Biedrawie w kierowaniu seminarium nauczycielskim.

Podczas wojny ukrywa³a siê pod pseudonimem Zofia Bernatowicz w Warszawie, na Lubelsz-czyŸnie i w Kieleckiem. Po wojnie osiedli³a siê w Olsztynie, gdzie zwi¹za³a siê z Instytutem Mazurskim. Wspó³redagowa³a „Komunikaty Dzia³u Informacji Naukowej Instytutu Mazurskie-go w Olsztynie” (1945–48), a od 1957 r. „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie”, których by³a redaktorem naczelnym przez 12 lat. Czynnie dzia³a³a w wielu towarzystwach i organizacjach, m.in. w Instytucie Zachodnim w Poznaniu, Towarzystwie Rozwoju Ziem Zachodnich, Zwi¹zku Literatów Polskich, Oœrodku Badañ Naukowych. W 1965 r. przesz³a na emeryturê i zosta³a honorowym kuratorem Stacji Naukowej PTH. Przez ca³e ¿ycie popularyzowa³a sprawy Mazu-rów i Warmiaków w wielu czasopismach w ca³ej Polsce. Spod jej pióra wysz³o kilkanaœcie prac zwartych, m.in. Polskoœæ Mazowsza Pruskiego, Mazurzy w Prusach Wschodnich, Zarys piœmien-nictwa polskiego na Mazurach Pruskich, Diabe³ na Mazurach w bajkach i podaniach, Z

przesz³o-œci Dzia³dowa 1525-1600, Bojownicy mazurscy, Mazurskie dole i niedole, Karty z dziejów Mazur, t. 1 i 2, Bibliografia Mazur i Warmii w okresie lat 1956-1960, Dawno a niedawno. Wspomnienia.

Por. M. Szostakowska., Emilia Sukertowa-Biedrawina 1887-1970. Zarys biograficzny, Olsztyn 1978; Niechaj Pani blaskiem œwieci. Wspomnienia o Emilii Sukertowej-Biedrawinie, wstêp i oprac. J. Ch³osta, Olsztyn 1996; T. Oracki, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla XIX i XX wieku…., s. 300–302; tego¿, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla od po³owy XV w.

do 1945 roku…, s. 276–277; Olsztyñskie biografie literackie…, s. 91–95; J. Jasiñski, Emilia Sukertowa-Biedrawina – dzia³acz i pisarz, „Bibliotekarz Olsztyñski” 1972, nr 2, s. 7–15.

139

Instytut Mazurski w relacji jego wspó³twórcy – Hieronima Skurpskiego spowodowa³y zagro¿enie rozwi¹zania Instytutu. Ratunkiem okaza³o siê po³¹-czenie z Instytutem Zachodnim, w ramach którego w latach 1948-1953 Insty-tut Mazurski funkcjonowa³ jako Stacja Naukowa⁴ (jej kierownikiem zosta³a E. Sukertowa-Biedrawina). W tym okresie nawi¹zano œciœlejsz¹ wspó³pracê z oddzia³em Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie oraz Woje-wódzkim Archiwum Pañstwowym. Nadal jednak nie brakowa³o trudnoœci organizacyjnych, a swobodne publikowanie utrudnia³a cenzura i narzucanie tematyki badawczej.

Na pocz¹tku roku 1953, kiedy podjêto próby reorganizacji Instytutu Za-chodniego, istnienie Stacji Naukowej w Olsztynie zosta³o ponownie zagro¿o-ne. Zdecydowano wiêc o przekazaniu jej Polskiemu Towarzystwu Historycz-nemu⁵ i ograniczeniu tematyki do regionalnych badañ historycznych i popu-laryzacji naukowej. Kierownikiem w dalszym ci¹gu by³a Biedrawina, która od 1954 r. mog³a liczyæ na pomoc nowo zatrudnionego historyka Janusza Jasiñskiego, a od po³owy 1956 r. – W³adys³awa Ogrodziñskiego.

Rola Instytutu Mazurskiego zaczê³a s³abn¹æ pod koniec lat 50. XX w. Na fali przemian paŸdziernikowych na Warmii i Mazurach powsta³o wiele no-wych inicjatyw kulturalnych i naukono-wych. Wymieniæ tu nale¿y g³ównie takie czasopisma naukowe i popularnonaukowe, jak: „Rocznik Olsztyñski”, „War-miê i Mazury” i „Panoramê Pó³nocy”, które niew¹tpliwie wkroczy³y w zakres dzia³alnoœci Instytutu. Powa¿nym zagro¿eniem okaza³o siê powo³anie Stowa-rzyszenia Kulturalno-Spo³ecznego „Pojezierze” zajmuj¹cego siê gromadze-niem zbiorów, dzia³alnoœci¹ wydawnicz¹, popularyzacj¹ kultury i nauki.

3 E. Sukertowa-Biedrawina, Instytut Mazurski w Olsztynie w œwietle dorobku swojej rocz-nej dzia³alnoœci (wywiad), „Wiadomoœci Mazurskie” 1946, nr 31 z 17 lutego, s. 4; tej¿e, Instytut Mazurski w Olsztynie, „Œl¹sk” 1948, nr 8/10, s. 81; tej¿e, Ze wspomnieñ redaktora „Komunika-tów”, „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie” 1968, nr 2, s. 315–334; tej¿e, Dawno a niedawno.

Wspomnienia, Olsztyn 1965, s. 265–316; M. Szostakowska, dz.cyt., s. 97–127; T. Grygier, 15-lecie Instytutu Mazurskiego w Olsztynie, „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie” 1960, nr 3, s. 436–448.

4 J. Sikorski, Wspó³praca œrodowisk humanistycznych Poznania i Olsztyna (1945–1955),

„Komunikaty Mazursko-Warmiñskie” 2000, nr 3, s. 487-500; E. Sukertowa-Biedrawina, Otwar-cie Stacji Naukowej Instytutu Zachodniego w Olsztynie, „Komunikaty Instytutu Mazurskiego w Olsztynie” 1948, nr 8–12, s. 11–12; tej¿e, Stacja Naukowa Instytutu Zachodniego w Olsztynie,

„Komunikaty Instytutu Mazurskiego w Olsztynie” 1949, nr 1–12, s. 96; tej¿e, Ze wspomnieñ redaktora…, s. 334–348; tej¿e, Dawno a niedawno…, s. 317–324; M. Szostakowska, dz. cyt., s. 129–133; T. Grygier, dz.cyt., s. 449–451.

5 T. Grygier, dz. cyt., s. 452–453; J. Jasiñski, 10 lat pracy Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie, „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie” 1963, nr 3, s. 468–482; E. Sukertowa-Biedrawina, Instytut Mazurski Stacj¹ Naukow¹ Polskiego Towarzy-stwa Historycznego w Olsztynie, „Kalendarz dla Warmii i Mazur na rok 1954”, s. 207–208; tej¿e, Dzia³alnoœæ Instytutu Mazurskiego (Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie), „Kalendarz dla Warmii i Mazur na rok 1959”, s. 173–176; tej¿e, Ze wspomnieñ redaktora…, 348–354; tej¿e, Dawno a niedawno…, s. 325–333; B. Kozie³³o-Poklewski, Stacje Naukowe Polskiego Towarzystwa Historycznego. Dorobek i perspektywy, w: Polskie Towarzystwo Historyczne 1886–1986, Wroc³aw 1990, s. 127–143; M. Szostakowska, dz.cyt., s. 135–143;

Z. Lietz, XXV-lecie Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie, „Pojezierze” 1973, nr 1, s. 18–21.

Izabela Lewandowska

140

W ramach „Pojezierza”, jako jego agenda, powsta³ Oœrodek Badañ Nauko-wych im. Wojciecha Kêtrzyñskiego, który ostatecznie przej¹³ wszystkie

wcze-œniejsze funkcje Instytutu Mazurskiego (Stacji Naukowej Instytutu Zachod-niego, Stacji Naukowej PTH)⁶.

Trudno dziœ ustaliæ datê koñcow¹ dzia³alnoœci Instytutu Mazurskiego.

Jedni upatruj¹ jej w powstaniu OBN (1961–1968), inni wi¹¿¹ ten moment z przejœciem E. Sukertowej-Biedrawiny na emeryturê (1965 r.) lub jej œmierci¹ (1970 r.), jeszcze inni z odejœciem na emeryturê nastêpcy Bierawiny na sta-nowisku kierownika Stacji – Bohdana Kozie³³o-Poklewskiego, co nast¹pi³o w kwietniu 1990 r.⁷ W ka¿dym b¹dŸ razie nie by³o ¿adnego zebrania rozwi¹-zuj¹cego tê instytucjê. Pamiêæ o niej jest ci¹gle ¿ywa we wspomnieniach i w literaturze naukowej.

Instytut Mazurski wci¹¿ czeka na opracowanie, o tyle u³atwione, ¿e zacho-wa³y siê materia³y archiwalne w postaci m.in. statutów, sprawozdañ z posie-dzeñ, pism urzêdowych, a tak¿e bardzo bogatej korespondencji, któr¹

prowadzi-³a g³ównie E. Sukertowa-Biedrawina. Jeden z historyków olsztyñskich napisa³ w 2003 r., ¿e historia Instytutu Mazurskiego czeka „na powa¿nego historyka nauki. Podkreœlam powa¿nego, gdy¿ przedmiot – jeœli ma byæ zg³êbiony jako szerszy problem – przekracza kompetencje zwyk³ego terminatora naukowego”⁸.

Za³o¿enia metodologiczne

Niniejszy tekst nie powsta³ na podstawie Ÿróde³ pisanych, ale relacji.

Mo¿na go wiêc zaliczyæ do krêgu badañ nad oral history, które oscyluj¹ wokó³ takich pojêæ jak: historia ustna, kultura pamiêci, pamiêæ zbiorowa, œwiado-moœæ historyczna. Oral history jest dyscyplin¹ znan¹ i szeroko stosowan¹ w badaniach historycznych, socjologicznych i etnograficznych na zachodzie Europy i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pó³nocnej⁹. Rozwój tej

dyscypli-6 E. Sukertowa-Biedrawina, Instytut Mazurski dzia³a, „S³owo na Warmii i Mazurach”

1965, nr 7, s. 1, 4; nr 8, s. 1–2; W. Ogrodziñski, Uwagi o genezie i organizacji Oœrodka Badañ Naukowych im. Wojciecha Kêtrzyñskiego (1961–1968), „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie”

1988, nr 1–2, s. 17–69; J. Sikorki, Kszta³towanie siê koncepcji i rozwój organizacyjny Oœrodka Badañ Naukowych im. Wojciecha Kêtrzyñskiego w latach 1960–1968, „Komunikaty Mazursko--Warmiñskie” 1988, nr 1–2, s. 71–135.

7 W. Wrzesiñski, Bohdan Jerzy Kozie³³o-Poklewski (1934–2002). Nekrolog, „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie” 2003, nr 1, s. 122.

8 W. Ogrodziñski, Od Mazurskiego Instytutu Badawczego do Oœrodka Badañ Naukowych im. Wojciecha Kêtrzyñskiego, „Komunikaty Mazursko-Warmiñskie” 2003, nr 2, s. 149.

9 Najstarsze prace metodologiczne pochodz¹ z lat 60. i 70. ubieg³ego wieku. Por. np.

Vansina J., Oral Tradition: A study in Historical Methodology, London 1961; Vansina J., Once Upon a Time: Oral Tradition as History in Africa, w: Historical Studies Today, ed. J. Gilbert i S.

R. Grabaud, New York 1972, s. 413–439; Tompson T., The Voice of the Past. Oral History, Oxford-London-New York 1978; Niethammer L., Oral History in USA. Zur Entwicklung und Problematik diachroner Befragungen, „Archiv für Sozialgeschichte” R. XVIII, 1978, s. 475–501;

Materia³y XV Miêdzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych poœwiêconych historii oralnej:

Rapports I, Grands thémes et méthodologie, Bucarest 1980, s. 497–586.

141

Instytut Mazurski w relacji jego wspó³twórcy – Hieronima Skurpskiego ny naukowej wi¹za³ siê miêdzy innymi z potrzeb¹, a wrêcz koniecznoœci¹, zachowania dla potomnych relacji z czasów II wojny œwiatowej, dotycz¹cych g³ównie holocaustu. Te jednostkowe doœwiadczenia z ¿ycia w okupowanej Eu-ropie w gettach, w obozach koncentracyjnych, nagrywane na taœmy magneto-fonowe i magnetowidowe, stanowi³y dla badaczy nieocenione Ÿród³o wiedzy i stanowi³y bazê do formu³owania uogólnieñ. Trzeba by³o opracowaæ metody badawcze polegaj¹ce na weryfikacji tekstu, na ustaleniu wiarygodnoœci re-spondentów, które pozwoli³yby zaliczyæ zebrany materia³ ustny do Ÿróde³ historycznych na równi ze Ÿród³ami pisanymi.

W Polsce stosunkowo póŸno od strony naukowej zainteresowano siê hi-stori¹ mówion¹¹⁰. W pracach poœwiêconych metodologii historii sygnalizowa-no tylko, ¿e taka grupa Ÿróde³ istnieje. Natomiast historycy dziejów najsygnalizowa-now- najnow-szych stosowali j¹, ale bardziej intuicyjnie, ni¿ w oparciu o opracowane zasady badawcze¹¹. Nie ma siê co dziwiæ, bowiem literatura dotycz¹ca oral history w jêzyku polskim jest wci¹¿ bardzo uboga.

Niew¹tpliwie analiza i opracowanie Ÿróde³ pochodz¹cych z relacji ust-nych nie nale¿y do rzeczy ³atwych. Badacz powinien tu ³¹czyæ wiedzê histo-ryczn¹ z praktyczn¹ znajomoœci¹ zasad prowadzenia wywiadu, a wiêc z wie-dz¹ socjologiczn¹ i psychologiczn¹¹². Podkreœliæ nale¿y, ¿e obecnie jest to coraz bardziej doceniana grupa Ÿróde³, pozwalaj¹ca wczuæ siê w rolê i

do-œwiadczenie jednostki. A dopiero poprzez jednostkê, jej subiektywne, aczkol-wiek porównywalne do innych doœwiadczenia, mo¿na postrzegaæ otaczaj¹cy j¹ œwiat i procesy w nim zachodz¹ce.

Badaj¹c dzieje Instytutu Mazurskiego nie mog³am pomin¹æ tak zasadni-czej grupy Ÿróde³, jak¹ s¹ relacje ustne. Jest to byæ mo¿e ostatni ju¿ moment na zarejestrowanie funkcjonowania tej instytucji z perspektywy jej

pracowni-10 Por. K. Kersten, Historyk – twórc¹ Ÿróde³, „Kwartalnik Historyczny” 1971, nr 2, s. 313–329;

T. £epkowski, Historia ustna i „historia ludowa”, „Kwartalnik Historyczny” 1981, R. LXXXVIII, s. 441–443; J. Goy, Neosocjologia, „historia oralna”, czyli archiwa oralne historii, „Historyka”

1982, t. XII, s. 69–79; J. Topolski, Teoria wiedzy historycznej, Poznañ 1983, s. 273–277;

J. Maternicki, Problemy dydaktyczne historii najnowszej, „Przegl¹d Humanistyczny” 1987, nr 9, s. 13–50.

11 Doskona³ym przyk³adem historyka wykorzystuj¹cego oral history we w³asnej pracy naukowej jest prof. Tomasz Strzembosz, który przez 22 lata zbiera³ relacje na temat akcji zbrojnych konspiracji warszawskiej lat 1939–1944. Kiedy zaczyna³ pracê w 1960 roku, „literatu-r¹ przedmiotu” by³o kilkanaœcie artyku³ów oraz 24 akcje opisane przez W. Bartoszewskiego w „Stolicy”. Kiedy j¹ koñczy³ kartoteka akcji zbrojnych zawiera³a ich pó³tora tysi¹ca. Od 1982 roku zbiera wywiady dotycz¹ce „partyzantki powrzeœniowej” na ziemiach okupowanych przez ZSRR (1939–1941). Iloœæ relacji wynosi ju¿ ponad 2 000. O problemach zwi¹zanych z uzyskiwa-niem relacji w trudnych dla historyków latach PRL-owskich pisa³ w artykule: T. Strzembosz, Z przygód historyka polskiej konspiracji wojskowej 1939–1945, w: Ojczyzna i wolnoœæ. Prace ofiarowane Profesorowi Janowi Zió³kowi w siedemdziesi¹t¹ rocznicê urodzin, red. A. Barañska, W. Matwiejczyk, E. M. Zió³ek, Lublin 2000, s. 683–709.

12 O problemach metodologicznych stosowania wywiadu pisa³a I. Lewandowska, Wywiad jako technika zdobywania informacji Ÿród³owych w badaniu historii najnowszej, „Echa

Przesz³o-œci” 2004, T. V, s. 279–299.

Izabela Lewandowska

142

ków. Jako rozmówców wybra³am wspó³twórców, pracowników i dzia³aczy In-stytutu Mazurskiego – Hieronima Skurpskiego, W³adys³awa Ogrodziñskiego i Janusza Jasiñskiego. Ich relacje nale¿y uznaæ za wiarygodne, bowiem s¹ to osoby, które sprawowa³y wówczas odpowiedzialne funkcje i ¿ywo

interesowa-³y siê problemami kultury i nauki na Warmii i Mazurach. Bardzo dobra pamiêæ respondentów, mnóstwo szczegó³ów, ale te¿ refleksji ogólnych, wiele odniesieñ do historii i realiów czasów peerelowskich, spowodowa³y nagroma-dzenie przeze mnie dostatecznej iloœci materia³u faktograficznego. Wstêpnie zak³adany artyku³ Instytut Mazurski we wspomnieniach pracowników urós³ do kilkudziesiêciu stron. Zmuszona wiêc zosta³am do ograniczenia chronolo-gicznego i poddania analizie tylko pocz¹tków tej instytucji, siêgaj¹cych cza-sów II wojny œwiatowej. O tym okresie wspomina³ jedynie Hieronim Skurp-ski, dlatego niniejszy tekst powsta³ w oparciu o jego relacje.

Wywiady z H. Skurpskim prowadzi³am w maju i czerwcu 2005 r. Zapis na taœmie magnetofonowej i dos³owny wydruk komputerowy (autoryzowany) posiadam w swoich zbiorach. Cytowane fragmenty wypowiedzi zapisane zo-sta³y kursyw¹. Przypisy weryfikuj¹ wypowiedzi respondenta, to znaczy z jednej strony je uzupe³niaj¹ b¹dŸ wyjaœniaj¹, a z drugiej strony wskazuj¹ na literaturê odwo³uj¹c¹ siê do tych samych faktów. W przypisach nie

opiera-³am siê na wynikach kwerendy archiwalnej ani korespondencji, bowiem znacznie powiêkszy³oby to objêtoœæ tekstu.

Nota biograficzna Hieronima Skurpskiego

Hieronim Skurpski¹³ urodzi³ siê w 1914 r. we wsi Skurpie, pow. Dzia³do-wo, zmar³ w 2006 r. w Olsztynie. W chwili udzielania wywiadów mia³ wiêc 91 lat. By³ artyst¹ plastykiem, malarzem, historykiem sztuki ludowej i znym dzia³aczem spo³eczno-kulturalznym. Do 1939 r. u¿ywa³ prawdziwego na-zwiska – Herman Schmidt, które w okresie okupacji zmieni³ na – Hieronim Skurpski. W czasach miêdzywojennych, dziêki stypendium Emilii Sukerto-wej-Biedrawiny i jej mê¿a Józefa Biedrawy, pobiera³ nauki w Pañstwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemys³u Artystycznego w Krakowie oraz w Akademii Sztuk Piêknych w Warszawie. Jednoczeœnie interesowa³ siê folk-lorem i zbiera³ zabytki sztuki ludowej, wspó³pracowa³ z Muzeum Mazurskim w Dzia³dowie, odnawia³ wnêtrza koœcio³ów, zacz¹³ drukowaæ w „Kalendarzu dla Mazurów”. W 1935 r. dzia³acze mazurscy za³o¿yli w Dzia³dowie Zwi¹zek Mazurów, do którego nale¿a³ tak¿e Hieronim Skurpski. Z szacunkiem odnosi³

13 Rozmowy z Hieronimem Skurpskim, red. T. Œrutkowski, Olsztyn 2006. H. Piotrowska,

¯ycie jest sztuk¹ a sztuka ¿yciem. Rzecz o Hieronimie Skurpskim, Olsztyn 2005; Hieronim Skurpski. Album, pod red. E. Kruka, Olsztyn 2004; E. G³adkowska, Zrozumieæ czas. Obecnoœæ wielokulturowej tradycji Warmii i Mazur na przyk³adzie dzia³alnoœci spo³eczno-kulturalnej i twórczoœci Hieronima Skurpskiego, Olsztyn 2003; T. Oracki, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla XIX i XX wieku…, s. 290–291; Olsztyñskie biografie literackie…, s. 91–95.

143

Instytut Mazurski w relacji jego wspó³twórcy – Hieronima Skurpskiego siê szczególnie do Edwarda Adolfa Szymañskiego¹⁴, Karola Ma³³ka, Kurta Obitza¹⁵ i Jerzego Fryderyka Burskiego¹⁶. Wspomina³ o nich czêsto tak¿e w wywiadach. W czasie okupacji Skurpski przebywa³ na LubelszczyŸnie, gdzie w miejscowoœci Paulinów, w okolicach Na³êczowa, ukrywa³ siê u swojej na-rzeczonej, a od 1940 r. ¿ony Wac³awy. Po zawi¹zaniu w 1943 r. Mazurskiego Instytutu Badawczego, kilkakrotnie uczestniczy³ w konspiracyjnych spotka-niach. Ich efektem by³o opracowanie memoria³u dotycz¹cego Prus Wschodnich

14 ¯y³ w l. 1895–1966, ekonomista, prawnik, publicysta, mazurski dzia³acz spo³eczno-narodowy. U¿ywa³ pseudonimu Mazur oraz Dr E. S. Przed wojn¹ studiowa³ rolnictwo, ekonomiê i nauki polityczne na uniwersytecie we Wroc³awiu i w Królewcu. W 1921 r. uzyska³ doktorat za rozprawê o po³o¿eniu ekonomicznym Mazurów napisan¹ w jêzyku niemieckim. Od 1923 r. by³ wicestarost¹ w Dzia³dowie i sekretarzem wojewody pomorskiego S. Wachowiaka, dzia³a³ w Zrzeszeniu Ewangelików Polaków i Zwi¹zku Mazurów. Drukowa³ w pismach dzia³dowskich:

„Gazecie Mazurskiej” i „Kalendarzu dla Mazurów”, szczycieñskich: „Mazurze” i „Mazurskim Przyjacielu Ludu” oraz berliñskim „Cechu”. W czasie wojny wiêziony w obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen. Po wojnie by³ krótko komisarzem ziemskim w Dzia³dowie, nastêpnie pre-zydentem wojewódzkiego Urzêdu Ziemskiego w Olsztynie, komisarzem olsztyñskiej Izby Rolni-czej. Od 1946 r. dzia³a³ w Wojewódzkiej Radzie Narodowej, a w l. 1947–52 by³ pos³em do Sejmu Ustawodawczego. Przyczyni³ siê do reaktywowania w Olsztynie Instytutu Mazurskiego, którego by³ cz³onkiem zarz¹du (1945), wiceprezesem (1946) i prezesem (1947–48). By³ tak¿e

wspó³za³o-¿ycielem i wspó³redaktorem „Komunikatów Dzia³u Informacji Naukowej” (1946–48). Po 1952 r.

usun¹³ siê z ¿ycia publicznego, a w 1958 r. opuœci³ Olsztyn i zamieszka³ w Szwajcarii u syna, gdzie zmar³. Por. T. Oracki, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla XIX i XX wieku…, s. 309–310; tego¿, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla od po³owy XV w. do 1945 roku, s. 284–285.

15 ¯y³ w l. 1907–1945, lekarz weterynarii, dziennikarz, dzia³acz mazurski, pracownik naukowy. U¿ywa³ pseudonimu Wasz Przyjaciel oraz Pogorzelski. Kszta³ci³ siê w Królewcu i w Berlinie, gdzie w 1926 r. za³o¿y³ centralê Masurenbundu. Redagowa³ berliñski miesiêcznik

„Cech”, pisywa³ do „Mazurskiego Przyjaciela Ludu” i „Mazura”. Od 1931 r. mieszka³ w Warsza-wie i pracowa³ na Wydziale Weterynarii Uniwersytetu Warszawskiego, a od 1935 r. w Pu³awach w Pañstwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego. Od 1935 r. udziela³ siê w Zwi¹zku Mazurów w Dzia³dowie, w 1937 r. napisa³ pracê Dzieje ludu mazurskiego, która zosta³a przet³umaczona na jêz. niemiecki i wydana przez Tajne Archiwum Pañstwowe w Berlinie. Po wybuchu wojny ukrywa³ siê w leœniczówce Micha³ówka, ale zosta³ pojmany przez Niemców i osadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau. Po wojnie leczy³ gruŸlicê, najpierw w szpitalu amerykañskim w Bawarii, a nastêpnie u syna w Szwecji. Tam zmar³ w sierpniu 1945 roku. Por.

T. Oracki, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla XIX i XX wieku…, s. 234–235; tego¿, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla od po³owy XV w. do 1945 roku…, s. 207–208;

J. Jasiñski, Obitz Kurt, w: Polski S³ownik Biograficzny, t. XXIII, s. 429–431; S. Wadowski, Wspomnienia o doktorze Obitzu, „Warmia i Mazury” 1962, nr 1, s. 6–9.

16 ¯y³ w l. 1914–1979, ps. Jastrzêbiec; nauczyciel, dzia³acz spo³eczny i polityczny. Przed wojn¹ by³ nauczycielem na Wo³yniu, a nastêpnie w Dzia³dowie, gdzie od 1935 r. dzia³a³ w Zwi¹zku Mazurów. Podczas okupacji ukrywa³ siê w E³ku, Paulinowie i w Warszawie. Bra³ udzia³ w tajnym nauczaniu, dzia³a³ w Batalionach Ch³opskich, gdzie dos³u¿y³ siê stopnia majo-ra. W 1943 r. wspó³organizowa³ Mazurski Instytutu Badawczy. Wraz ze Skurpskim nawi¹za³ kontakty z PKWN, kontaktowa³ siê z Rol¹-¯ymierskim i Bierutem. By³ pos³em do Krajowej Rady Narodowej. Od koñca marca 1945 r. sprawowa³ urz¹d zastêpcy pe³nomocnika rz¹du na Okrêg Mazurski, potem wicewojewody olsztyñskiego. W 1946 r. wycofa³ siê z ¿ycia politycznego i osiad³ w leœniczówce pod Pasymiem k. Szczytna. Do czynnego ¿ycia powróci³ na krótko w 1956 r.

Por. T. Oracki, S³ownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiœla XIX i XX wieku…, s. 70–71.

Izabela Lewandowska

144

i przekazanie go w 1944 r. przedstawicielom w³adz lubelskich. Od paŸdzierni-ka 1944 do lutego 1945 r. Skurpski pracowa³ w Resorcie Kultury i Sztuki PKWN w Lublinie, a 28 marca 1945 r. przyby³ do Olsztyna wraz z pierwsz¹ ekip¹ administracji polskiej. W latach 1945–1964 by³ dyrektorem Muzeum Mazurskiego, wspó³za³o¿ycielem i cz³onkiem odrodzonego Instytutu Mazur-skiego, dzia³a³ w Spó³dzielni Wydawniczej „Zagon” i w Zwi¹zku Polskich Artystów Plastyków; w latach 1964–1973 by³ dyrektorem Biura Wystaw Artystycznych, ponadto organizowa³ i czynnie dzia³a³ w Stowarzyszeniu Spo³eczno-Kulturalnym „Pojezierze” oraz Oœrodku Badañ Naukowych w Olsz-tynie; przez wiele lat pe³ni³ funkcjê przewodnicz¹cego Komisji Kultury Wo-jewódzkiej Rady Narodowej; by³ tak¿e wspó³za³o¿ycielem i cz³onkiem rady redakcyjnej „Rocznika Olsztyñskiego” (1958–1963) oraz czasopisma „War-mia i Mazury” (1955–1962). Do koñca niezwykle aktywnego ¿ycia wysta-wia³ swoje prace malarskie, zyskuj¹c zaszczytne miano „nestora olsztyñskiej plastyki”. Spod jego pióra wysz³o wiele cennych prac naukowych z zakresu historii, muzealnictwa i kultury ludowej, a ostatnio tak¿e wspomnienia i re-fleksje¹⁷.

Konspiracyjny okres Instytutu Mazurskiego¹⁸

Genezy Instytutu Mazurskiego szukaæ nale¿y w okresie okupacji, wœród zaan-ga¿owanych cz³onków Zwi¹zku Mazurów¹⁹. Mój respondent twierdzi³, ¿e Instytut Mazurski to jest kontynuacja Zwi¹zku Mazurów, nie mo¿na tego mentalnie odry-waæ, bo to dalszy ci¹g pewnej ewolucji. Zwi¹zek ten za³o¿ony zosta³ w 1935 r.

w Dzia³dowie, jedynym skrawku Mazur nale¿¹cym do Polski. W tym dzia³dow-skim ma³ym powiecie istnia³a wolnoœæ, nie by³o indoktrynacji, germanizacji…Pre-zesem Zwi¹zku by³ Karol Ma³³ek, a inni dzia³acze to m.in. Edward Ma³³ek²⁰,

17 Np. Przesz³oœæ i stan muzealnictwa na Ziemi Mazursko-Warmiñskiej, „Kwartalnik

17 Np. Przesz³oœæ i stan muzealnictwa na Ziemi Mazursko-Warmiñskiej, „Kwartalnik