Pielgrzymki, jako charakterystyczna forma dewocji, s¹ znane w historii religii od czasów najstarszych. Znane by³y tak¿e na terytorium Warmii w cza-sach przedchrzecijañskich. Pielgrzymowano wówczas do wiêtych drzew, zawie-szaj¹c na ich ga³êziach dary wotywne dla uproszenia zdrowia1. Zjawisko wêdro-wania z pobo¿n¹ intencj¹ by³o ju¿ wielokrotnie poddawane analizie, nie tylko przez historyków, interesowali siê nim tak¿e etnografowie, antropologowie, so-cjologowie i historycy sztuki. Pielgrzymki sta³y siê równie¿ wa¿nym ogniwem dysputy teologicznej, zapocz¹tkowanej przez reformacjê w I po³owie XVI wieku.
W naukach socjologicznych badane zachowania dewocyjne okrela siê mianem praktyk nadobowi¹zkowych. W ten sposób wskazuje siê na ich dobrowolny i spontaniczny charakter. Dla Gabriela Le Brasa praktyki te s¹ znakiem intensywnej religijnoci. W swoich cennych opracowaniach i stu-diach nazywa je æwiczeniami pobo¿nymi2. Ponadto nale¿y zaznaczyæ, i¿
analizowana forma religijnoci charakteryzuje siê masowoci¹, staj¹c siê in-teresuj¹cym polem obserwacji dla socjologów religii. Dostrzec mo¿na w po-stawach p¹tników, i¿ faktycznie s¹ oni reprezentacj¹ wiêkszej grupy. Jak zauwa¿y³ Stefan Czarnowski, Pielgrzym, nawet samotny, jest zawsze czyim
pos³em3. Spostrze¿enie to odpowiada treciom staropolskich poradników dla pielgrzymów, w których pielgrzymki porównywano do dzia³añ dobrze
uzbro-1 W. Szafrañski, Religia Ba³tów, [w:] Zarys dziejów religii, praca zbiorowa, Warszawa 1986, s. 436.
2 W. Piwowarski, Z badañ nad praktykami religijnymi w diecezji warmiñskiej, Studia Warmiñskie (dalej: SW), t. 6, 1969, s. 286.
3 S. Czarnowski, Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, [w:] Dzie³a, opr. N. Assorodo-braj i S. Ossowski, t. 1, Warszawa 1956, s. 93.
Janusz Hochleitner
26
jonej armii. W 1601 roku w Braniewie ukaza³ siê pierwodruk Hierosolymita-na PeregriHierosolymita-natio... Miko³aja Radziwi³³a zwanego Sierotk¹. Opis tej pobo¿nej wyprawy prze³o¿y³ z jêzyka polskiego na ³acinê warmiñski kanonik Tomasz Treter. Publikacja ta sta³a siê jedn¹ z najpopularniejszych ksi¹¿ek w literatu-rze staropolskiej, przyczyniaj¹c siê tak¿e do upowszechnienia tej formy de-wocji. Autorem poczytnego w XVIII stuleciu podrêcznika dla p¹tników by³ miejscowy jezuita Jan Drews (starszy), który w Braniewie wydawa³ swoje dzie³a, zw³aszcza za Dystrakcje podró¿nych pobo¿ne, uczone i ucieszne. Napi-sana po ³acinie praca zosta³a wydana w 1701 roku4. Inne, podobnej treci, jego dzie³o to Methodus peregrinationis... (Wilno 1682). Sam termin pielgrzy-mowanie w sensie duchowym sta³ siê w wiecie chrzecijañskim to¿samy ze s³owem parafianin. Greckie paroikéo (byæ gdzie przybyszem), czy paroikia (pobyt w obcym kraju, w drodze) wywodzi siê z podobnego ród³os³owu co pielgrzym: paroikos, czyli obcy lub cudzoziemiec. Tak wiêc w sensie ducho-wym prawdziducho-wym parafianinem staje siê pielgrzym.
Na podstawie przekazów pisanych, a tak¿e wspó³czesnych wiadectw i praktyk religijnych, istnieje mo¿liwoæ naukowego poszukiwania charakte-rystycznych elementów pielgrzymowania w okresie reformy Kocio³a katolic-kiego. Badania te mog¹ wskazaæ sta³e i uniwersalne zachowania p¹tników oraz typowe zwyczaje i obrzêdy im towarzysz¹ce5. Dziêki etnografii histo-rycznej mo¿emy odtworzyæ, w miarê pe³ny, obraz badanego zjawiska. Przed-miotem naszych rozwa¿añ s¹ warmiñskie pielgrzymki w okresie nowo¿yt-nym. Stanowi¹ one wa¿ny element kultury masowej Kocio³a katolickiego, zw³aszcza po soborze trydenckim (15451563). Za cezurê zamykaj¹c¹ te roz-wa¿ania przyjmujê I rozbiór Polski w 1772 roku, kiedy to Warmia zosta³a w³¹czona do Królestwa Pruskiego.
Oddzia³ywanie i skutecznoæ tej formy dewocji zazwyczaj s¹ du¿o silniej-sze od indywidualnych form religijnoci. Renesans pielgrzymek nast¹pi³ pod wp³ywem soboru trydenckiego, który na swoim posiedzeniu w dniu 3 grudnia 1563 r. zaleca³ wiernym czêstsze uciekanie siê do wstawiennictwa wiêtych.
Dekrety soborowe nakazywa³y oddawanie obrazom Zbawcy, Matki Bo¿ej i wiê-tych nale¿nej im czci i szacunku6. Kardyna³ Robert Bellarmin naucza³, ¿e pielgrzymki maj¹ prowadziæ do trzech celów: czci Boga i jego wiêtych, poku-ty oraz zwiêkszenia indywidualnej pobo¿noci poprzez naladowanie przyk³a-dów wiêtych, do których siê wêdruje7.
4 Kolejne wydania wysz³y drukiem w 1708, 1720 i 1741 roku w Braniewie, ponadto w Lublinie w 1735 roku. T³umaczenia na jêzyk polski dokona³ J. Brzozowski. Zosta³o ono wydane w Czêstochowie w 1744 roku.
5 J. Hochleitner, Pielgrzymowanie jako przejaw tzw. religijnoci potrydenckiej w wiado-moci Warmiaków XVII i XVIII wieku, [w:] Miêdzy barokiem a owieceniem. Obyczaje czasów saskich, pod red. K. Stasiewicz, S. Achremczyka, Olsztyn 2000, s. 166-176.
6 J. Chélini, H. Branthomme, Drogi Bo¿e. Historia pielgrzymek chrzecijañskich, prze³.
E. Sieradziñska, M. Stafiej-Wróblewska, Warszawa 1996, s. 176.
7 Zob. G. Reiter, Heiligenverehrung und Wallfahrtswesen in Schrifftum von Reformation und Katholische Reformation, Würzburg 1970, s. 202.
27
Nowo¿ytne pielgrzymki w ¿yciu spo³ecznym Warmii
Poni¿ej zajmiemy siê charakterem warmiñskich pielgrzymek. Mo¿na za-uwa¿yæ, i¿ katolicy czêsto demonstrowali swoj¹ przynale¿noæ do katolicy-zmu, który w ¿yciu wspólnoty parafialnej objawia³ siê m.in. uczestnictwem w ceremoniach i innych tzw. praktykach zewnêtrznych. Duchowieñstwo cza-sów odnowy potrydenckiej podkrela³o znaczenie udzia³u w liturgii, proce-sjach, zw³aszcza w zalecanych przez sobór trydencki procesjach Bo¿ego
Cia-³a8, a tak¿e w nabo¿eñstwach Drogi Krzy¿owej. Biskup Marcin Kromer wy-da³ dla parafii w Braniewie dokument reguluj¹cy stawki wynagrodzenia za udzia³ w procesji w czasie Wielkiego Postu i adwentu dla kantora, organisty i dzwonnika. W Agendzie Ceremonialnej biskupa Szymona Rudnickiego znajdujemy wyliczenie a¿ 10 form odbywania procesji: niedzielne i przypada-j¹ce w wiêto Oczyszczenia Najwiêtszej Maryi Panny, rodê Popielcow¹, Niedzielê Palmow¹ i Zmartwychwstania Pañskiego, wiêto w. Marka i kolejne Dni Krzy¿owe, Wniebowst¹pienia Pañskiego, Bo¿ego Cia³a, Wniebowziêcia Najwiêtszej Maryi Panny oraz procesje okolicznociowe, np. w czasie po-grzebu9. Rytua³ Warmiñski biskupa Radziejowskiego z 1682 roku wiadczy ju¿ o pog³êbieniu znaczenia procesji w ¿yciu parafii. Do uczestniczenia w procesji przywi¹zywano du¿¹ wagê, gdy¿ w wierzeniach popularnych przy-pisywano im istotn¹ moc wp³ywania na wyproszenie wysokiego urodzaju, a tak¿e w czasie niebezpieczeñstwa wojny, zarazy czy g³odu zachowania
¿ycia swojego i najbli¿szych10.
Najwa¿niejsz¹, we wspomnianym dokumencie z 1682 roku, by³a procesja niedzielna przed sum¹, jako pami¹tka Niedzieli Zmartwychwstania Pañskie-go. Na pi¹tym miejscu by³a wymieniona procesja Bo¿ego Cia³a. Rytua³ Ra-dziejowskiego przewidywa³ tak¿e upamiêtnianie sukcesów militarnych (zwy-ciêstwa pod Grunwaldem oraz pod Parkanami). Popularne by³y w tym czasie tak¿e procesje za zmar³ych oraz dziêkczynne11. W sposób szczególnie
od-wiêtny prze¿ywano procesjonalne nabo¿eñstwa pogrzebowe. Proboszcz uda-wa³ siê na nie przy g³osie dzwonów, ubrany w kom¿ê i kapê, poprzedzony przez kleryka nios¹cego wodê wiêcon¹ oraz drug¹ osobê trzymaj¹c¹ krzy¿.
8 J. Hochleitner, Bo¿e Cia³o w tradycji i zwyczajach ludowych (na przyk³adzie diecezji warmiñskiej w okresie potrydenckim), Studia Elbl¹skie (dalej: SE), t. 5, 2003, s. 7792.
9 Por. J. A. Chrocicki, Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974;
M. W³odarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI wieku, Kraków 1987; B. Rok, Zagadnienie mierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich, Acta Universitatis Wratisla-viensis, Historia, t. XCV, 1991. W ostatnim czasie szeroko obj¹³ swoimi badaniami zagadnienie
mierci prof. E. Kizik (np.: Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystoci rodzinne w miecie hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdañsk 2001, s. 181258) przede wszystkim idem,
mieræ w miecie hanzeatyckim w XVIXVIII wieku, Gdañsk 1998.
10 Por. M. Korolko, Procesja, [w:] tego¿, Leksykon kultury religijnej w Polsce. Miejsca
obrzêdy wspólnoty (z przydatkiem literackich wypisów), Warszawa 1999, s. 443444.
11 Rituale Sacramentorum, ac aliarum Ecclesiae caeremoniarum. Iuxta Ritum Romanum a Paulo V. Pont. Maximo praescriptum pro usu ecclesiarum diaec. Varmien. Auctoritate Ill. Et Rev. Domini D. Michaelis Radziejowski, Episcopi Varmiensis et Sambiensis recens editum, Brunsbergae 1682, s. 4072, 169224.
Janusz Hochleitner
28
Te liturgiczne zwyczaje i atrybuty by³y przenoszone do praktyki warmiñskie-go pielgrzymowania (np. u¿ywanie sprzêtów liturgicznych, strój kap³ana, szyk wêdruj¹cych parafian).
Procesje dziêkczynne czêsto przybiera³y charakter jednodniowych piel-grzymek. W ówczesnej wiadomoci nie odró¿niano jeszcze dok³adnie procesji od pielgrzymek, o czym wiadczy dzie³o Tomasza Clagiusa o wiêtej Lipce, w którym wszystkie zorganizowane pielgrzymki autor nazywa procesjami.
W po³owie XVII wieku mieszkañcy Lidzbarka Warmiñskiego zanieli w pro-cesji dwie tablice wotywne, jedn¹ do wiêtej Lipki, drug¹ do Stoczka. Drog¹ z Bisztynka do wiêtej Lipki w 1631 roku przeniesiono relikwie wiêtych Symphoriusza i Liberata. Do tej uroczystej procesji przy³¹czali siê wierni z okolicznych miejscowoci. Podczas ceremonii instalowania relikwii w wiê-tolipskim sanktuarium zebra³o siê blisko 5 tysiêcy osób12.
Na terytorium Warmii do koñca XVIII stulecia ¿y³o do 100 tysiêcy miesz-kañców13. Bywa³y czasy, kiedy stan ten drastycznie za³amywa³ siê w trakcie dzia³añ wojennych i klêsk elementarnych. Na tej ziemi, któr¹ ju¿ w XVIII wieku zaczêto okrelaæ mianem wiêtej14, od stuleci znane by³y miejsca, do których ci¹ga³y rzesze pielgrzymów. W swoich relacjach miejscowi biskupi informowali o tych pobo¿nych praktykach Stolicê Apostolsk¹. Pierwszy zwró-ci³ na nie uwagê kurii rzymskiej biskup Szymon Rudnicki. W jego relacji z 1610 roku dowiadujemy siê o trzech miejscach pielgrzymkowych: G³otowie, Bisztynku i wiêtej Lipce15. Miko³aj Szyszkowski w swojej relacji z 1640 roku pisa³ za, ¿e po wojnie ca³e wsie i miasta podejmuj¹ wotywne piel-grzymki do wiêtej Lipki i Stoczka. Z dzie³a T. Clagiusa dowiadujemy siê, i¿
do wiêtej Lipki pieszo wêdrowali warmiñscy biskupi: Sz. Rudnicki, M. Szysz-kowski i W. Leszczyñski. Ponadto nale¿y dodaæ, i¿ pokuta za najciê¿sze grzechy w dominium warmiñskim (np. korzystanie z porad czarownic) za-wiera³a nieraz nakaz odbycia pielgrzymki. O wzmo¿onym ruchu p¹tniczym w swoich relacjach o stanie diecezji pisali równie¿ póniejsi biskupi warmiñ-scy Teodor Andrzej Potocki (1717 r.) i jego nastêpca Krzysztof Andrzej Jan Szembek (1727, 1735 i 1737)16. W bogactwie miejsc pielgrzymkowych na Warmii mo¿na dopatrywaæ siê tendencji regionalizacji kultu religijnego. Ju¿
na pocz¹tku XVI wieku w niektórych regionach Europy nie by³o ani jednej
12 A. Kolberg, Geschichte der Heilige Linde, Zeitschrift für die Geschichte und Altertum-skunde Ermlands (dalej: ZGAE), Bd. 3, 1866, s. 92.
13 A. Poschmann, Die Bevölkerung des Ermlandes von 1772 bis 1922, ZGAE, Bd. 21, 1923, s. 357.
14 Por. J. Jasiñski, Dlaczego wiêta Warmia, [w:] tego¿, Miêdzy Prusami a Polsk¹. Roz-prawy i szkice z dziejów Warmii i Mazur w XVIII XIX wieku, Olsztyn 2003, s. 2735.
15 Archiwum Archidiecezji Warmiñskiej w Olsztynie (dalej: AAWO), Archiwum Kapitulne, Ab 7, fol.168.
16 A. Szorc, Relacje biskupów warmiñskich XVII i XVIII wieku do Rzymu o stanie diecezji, SW, t. 5, 1968, s. 222.
29
Nowo¿ytne pielgrzymki w ¿yciu spo³ecznym Warmii
miejscowoci, której mieszkañcy musieliby iæ d³u¿ej ni¿ jeden dzieñ, by dojæ do jakiego maryjnego sanktuarium.
Na Warmii du¿e przedsiêwziêcia artystyczne by³y podejmowane przez biskupów i kapitu³y. Tak by³o z fundacj¹ kocio³ów odpustowych, których w wieku XVII i XVIII wzniesiono osiem, w tym trzy najwiêksze sanktuaria:
w wiêtej Lipce, Stoczku Warmiñskim i Kronie ko³o Ornety17. Najs³awniej-szym sanktuarium by³a wiêta Lipka. Pocz¹tki kultu w tej osadzie siêgaj¹ koñca XV wieku18. Najwczeniejsze ród³owe wiadectwo o d¹¿¹cej tam piel-grzymce posiadamy z roku 1473. Wówczas miejsce to nie by³o obdarzone
¿adnymi odpustami19. Dziêki ksi¹¿kom spisanym z myl¹ o pielgrzymach przez M. F. Ciaritiusa i T. Clagiusa znamy dobrze pierwsze etapy rozwoju kultu i samego sanktuarium20. Od 1639 roku miejsce to by³o w³asnoci¹ kapitu³y fromborskiej pod administracj¹ jezuitów. Na pocz¹tku XVII wieku biskup Szymon Rudnicki w visitatio ad limina Apostolorum z 1610 roku donosi³ papie¿owi: Równie¿ w tzw. Lipce, po³o¿onej w s¹siednim ksiêstwie, gdzie by³a ongi kaplica Matki Bo¿ej, a obecnie widniej¹ tylko jej ruiny, bardzo licznie gromadz¹ siê ludzie. Uczêszczaj¹ tam i moi poddani dla wype³-nienia z³o¿onych lubowañ i czêsto doznaj¹ tam szczególnej ³aski bo¿ej21. Biskup Jan Stefan Wyd¿ga w 1675 roku pisa³ do papie¿a, ¿e nie ma na
wiecie takiej choroby, która by tu nie zosta³a uleczona. Pierwszym wiêkszym impulsem do podejmowania b³agalnych wêdrówek by³a wojna ze Szwecj¹ w latach 16261629. Nasta³a wówczas dro¿yzna, a myszy i robactwo po¿era³y p³ody ziemi. W roku 1629 i 1630 w samym tylko Lidzbarku Warmiñskim zmar³o przesz³o 900 osób. W nastêpnym roku nasta³y lepsze czasy. Postano-wiono wiêc w miecie, ¿e w okresie miêdzy sianokosami a ¿niwami, w sobotê oktawy Nawiedzenia NMP pójdzie pielgrzymka do wiêtej Lipki22. W podob-ny sposób post¹pi³o w tym czasie wiele wspólnot parafialpodob-nych.
Po 1650 roku nast¹pi³o niezwyk³e o¿ywienie ¿ycia religijnego w odradza-j¹cym siê sanktuarium. Zorganizowane grupy pielgrzymów przybywa³y coraz czêciej i liczniej, czêsto z muzyk¹ i chor¹gwiami. Rejestrowano pielgrzymów nie tylko z Warmii, a równie¿ z dalszych dzielnic Rzeczypospolitej, Litwy,
¯mudzi, a tak¿e z W³och i Austrii. O popularnoci tego sanktuarium w
polsko-17 H. Madej, Sanktuaria maryjne na Warmii w aspekcie historii Sztuki, SW, t. 14, 1977, s. 379.
18 T. Clagius, Linda Mariana, sive de B. V. Lindensi Libri. V, Coloniae 1702, s. 118.
19 J. Poklewski, wiêta Lipka. Polska fundacja barokowa na terenie Prus Ksi¹¿êcych, Warszawa Poznañ 1974, s. 4041.
20 M. F. Ciaritius, BVM Lindensis Vestutissimus et religiossimum in Prussia Sacellum eatissime Virginia Mariae Sacrum prodigiis divinis clarissimum, Bransbergae 1626; T. Clagius, dz. cyt.
21 Powtarzam za A. Szorcem, Stefan Sadorski (15811640) fundator wiêtej Lipki, Olsztyn 1996, s. 7778.
22 J. Jasiñski, Pielgrzymki do wiêtej Lipki od schy³ku XVIII do pocz¹tku XX wieku,
Zapiski Historyczne, t. 56, 1991, z. 4, s. 7273.
Janusz Hochleitner
30
jêzycznej spo³ecznoci wiadczy dwukrotne wydanie skróconej wersji dzie³a Tomasza Clagiusa23.
W XVII i XVIII wieku w miejscu tym dochodzi³o do systematycznych spotkañ katolików z ludnoci¹ protestanck¹24. Mazurzy powtarzali miêdzy sob¹ legendê o cudownym uratowaniu myliwego ton¹cego w tutejszym ba-gnie. Miejsce to sprzyja³o konwersjom. W 1684 roku zarejestrowano 32 takie przypadki, w 1686 roku ju¿ 45, a 1703 roku a¿ 66 konwersji na katolicyzm25. Dla p¹tników zw³aszcza pomocne na czas noclegu by³y kru¿ganki, które charakteryzuj¹ pielgrzymkowe warmiñskie sanktuaria. W wiêtej Lipce bu-dowê ich wraz z naro¿nymi kaplicami zakoñczono w 1708 roku. W wi¹tyni tej znajdowa³ siê, obok s³ynnej kopii obrazu Matki Boskiej nie¿nej, cudowny krucyfiks. Najczêciej ewangelicy przybywali do wiêtolipskiego sanktuarium na wiêto Aposto³ów Piotra i Paw³a oraz w dniu Nawiedzenia Najwiêtszej Maryi Panny. Zamawiali wówczas mszê w., tzw. mazursk¹, podczas której obchodzili z zapalonymi wiecami g³ówny o³tarz26. Darowizny szlachty pru-skiej wiadcz¹ o szacunku, jakim cieszy³o siê to sanktuarium wród
ludno-ci protestanckiej. W³adze pruskie zabrania³y przyjmowania pielgrzymek z g³êbi Rzeczypospolitej. Informuj¹ o nich zarz¹dzenia z 16 czerwca 1724 roku, 14 sierpnia i 4 grudnia 1728 roku oraz 21 maja 1751 roku. Skutecz-noæ ich jednak nie zadowala³a w³adz pruskich.
O t³umach gromadz¹cych siê w wiêtej Lipce wiadcz¹ tak¿e dane doty-cz¹ce osób przystêpuj¹cych do komunii w. Dla przyk³adu w 1696 roku odno-towano 24 570 takich osób. W 1702 roku w wiêtej Lipce liczba komunikuj¹-cych wynosi³a 33 000, a w 1769 roku 35 000 osób27. Dane te s¹ zbli¿one do liczby osób nawiedzaj¹cych tê osadê. Przyk³adowo w 1720 roku
zarejestrowa-23 Pierwsze wydanie tego skrótu ukaza³o siê w 1770 roku (Krótka wiadomoæ o pocz¹tkach i pomno¿eniu nabo¿eñstwa i cudów na s³yn¹cym wszelkimi ³askami Maryi Panny mieyscu wiê-tej Lipki z ró¿nych historyków wyjête za dozwoleniem zwierzchnoci kocielnej dawniej w nie-mieckim jêzyku wydana teraz na polski z tym¿e dozwoleniem prze³o¿ona Roku Pañskiego 1770 w Brunsbergu drukarni Societas Jesu). Bezporednio korzysta³em z drugiej rozszerzonej wersji tego skrótu: T. Clagiusz, Opisanie miejsca wiêta Lipa, czyli Lipka nazwanego. T³umaczenie z niemieckiego, Warszawa 1805.
24 Ten aspekt w ostatnim czasie najczêciej i najpe³niej przebada³ ks. W³adys³aw Nowak -tego¿, Kult Matki Boskiej na ewangelickich Mazurach w XVII i XVIII w., SW, t. 21, 1981; -tego¿, Sanktuarium NMP w wiêtej Lipce a kult maryjny wród protestantów na Mazurach, Przegl¹d Powszechny, 1983, nr 5-6; tego¿, Matka Pana w religijnoci ewangelików Prus Wschodnich (15251945), Olsztyn 1996; Por. tak¿e J. Hochleitner, Szukaj¹c genezy pruskiego ekumenizmu.
Z ¿ycia religijnego na pruskim pograniczu katolicko-ewangelickim, SE, t. 2, 2000, s. 97124;
tego¿, Katolickoæ pruskich ewangelików na przyk³adzie ich udzia³u w pielgrzymkach do wiê-tej Lipki, Rocznik Mazurski, t. 4, 1999, s. 4552; tego¿, Ewangeliccy pielgrzymi w wiêwiê-tej Lipce. Z dziejów pogranicza warmiñsko-mazurskiego, Mr¹gowskie Studia Humanistyczne, t. 2, 2000, s. 3138.
25 A. Poschmann, Das Jesuitkoleg in Rössel, Braunsberg 1932, s. 62.
26 K. Górski, Od religijnoci do mistyki, cz. I: 9661795, Lublin 1962, s. 170.
27 Dane czerpiê za A. Poschmann, dz. cyt., s. 68 i J. Ob³¹k, Historia diecezji warmiñskiej, Olsztyn 1959, s. 132; J. Paszenda, wiêta Lipka, Olsztyn 1996, s. 66.
31
Nowo¿ytne pielgrzymki w ¿yciu spo³ecznym Warmii
no 30 000 pielgrzymów28. Te wysokie statystyki nie odstaj¹ od liczby piel-grzymów nawiedzaj¹cych sanktuaria w innych europejskich pañstwach w tym czasie. Przyk³adowo w Maria Taferl, w Dolnej Austrii, doliczono siê w 1702 roku 71 tys. pielgrzymów, za w szwajcarskim Einsiedeln rocznie przybywa³o po 100 tys. p¹tników.
Kolejne wa¿ne warmiñskie sanktuarium znajduje siê w Stoczku War-miñskim. Jego pocz¹tki siêgaj¹ 1560 roku. Zbudowano tam wówczas kaplicê mog¹c¹ pomieciæ kilka osób. Wed³ug legendy dziewczynki mia³y tam znaleæ figurkê Matki Bo¿ej. Poniewa¿ przenoszenie figurki do kaplicy we wsi, jak równie¿ do kocio³a w Kiwitach, koñczy³o siê powracaniem jej na miejsce znalezienia, dlatego wybudowano w tym miejscu wiêksz¹ kaplicê. Do 1620 roku w obiekcie tym nie gromadzili siê pielgrzymi. W nastêpnych latach zaczêli siê tam jednak oni pojawiaæ. Gasper Penquit, lidzbarski kronikarz, zanotowa³, i¿ w akcie wdziêcznoci za wybawienie od zarazy udali siê do Stoczka parafianie publicae processiones29. W protokole wizytacyjnym pa-rafii Kiwity z 1622 roku zapisano, ¿e przy drodze ze Stoczka do Klejdyt stoi kaplica, do której od dwóch lat pod¹¿aj¹ z procesj¹ parafianie z Kiwit w uroczystoæ Nawiedzenia Najwiêtszej Maryi Panny. Dopiero jednak inicja-tywa biskupa Miko³aja Szyszkowskiego, który w obliczu przed³u¿aj¹cej siê wojny ze Szwedami (16261635) z³o¿y³ lub, ¿e wybuduje w³asnym sumptem
wi¹tyniê powiêcon¹ Matce Pokoju przyczyni³a siê do powstania s³ynnego sanktuarium. Jego budowa rozpoczê³a siê w 1639 roku, a dwa lata póniej zosta³a zakoñczona w niepowtarzalnym w regionie kszta³cie rotundy. W 1645 roku osiedlili siê tutaj, dziêki ¿yczliwoci biskupa Szyszkowskiego i Lesz-czyñskiego, bernardyni30.
Wyj¹tkowej czci doznawa³a w wi¹tyni drewniana figurka Matki Bo¿ej Bolesnej, któr¹ nazywano Ma³¹ Matk¹ Bo¿¹. By³a ona przechowywana w niewielkim cyborium w o³tarzu w. Anny, za szklanymi drzwiczkami.
W tzw. Ksiêdze domowej stoczkowskiego konwentu znajduje siê wykaz 62 nadzwyczajnych ³ask, otrzymanych tam do roku 1741. Na piêtnastu stronach spotykamy informacje o uzdrowieniach z chorób miertelnych, wyleczeniu epilepsji, dokuczliwych bólów g³owy i zêbów, przywróceniu utraconego wzro-ku i s³uchu, odzyskaniu w³adzy w nogach albo ocaleniu przed mierci¹.
W 1732 roku ojciec Bernard Anhut rozchorowa³ siê. Ból nogi tak bardzo mu dokucza³, ¿e przez siedem miesiêcy nie móg³ chodziæ. Zwróci³ siê wreszcie o pomoc do Matki Bo¿ej i w. Anny, która równie¿ cieszy³a siê szczególn¹ czci¹ w Stoczku. Stoj¹c na jednej nodze odprawi³ Mszê w. i szybko wyzdro-wia³. W Stoczku Warmiñskim, podobnie jak w wiêtej Lipce, mia³y miejsce
28 Ch. Schreiber, Wallfahrten durch deutsche Land, Berlin [b.r.w], s. 106107.
29 G. A. Heide, Archivum vetus et novum Ecclesiae Archipresbyteralis Heilsbergensis, wyd.
C. P. Woelky, [w:] Monumenta Historiae Warmiensis, Bd. 8, Braunberg 1889, s. 615.
30 Na ten temat dok³adnie pisze K. Sarwa, Kult Najwiêtszej Maryi Panny Matki Pokoju w Stoczku Warmiñskim do 1920 roku, SW, t. 21, 1984, s. 109112.
Janusz Hochleitner
32
konwersje. W latach 16881740 zarejestrowano 86 przejæ na katolicyzm, a nastêpnych 19 osób pozyskano w latach 17531770.
Kult Matki Bo¿ej w Gietrzwa³dzie narodzi³ siê na pocz¹tku XVI stulecia.
Wówczas obraz Matki Boskiej z Dzieci¹tkiem by³ przedmiotem szczególnej czci.
Wed³ug protoko³u wizytacyjnego z 1680 roku wizerunek NMP by³ ods³aniany w trakcie uroczystoci patronalnych kocio³a. Wtedy te¿ pojawiaæ siê zaczê³y pierwsze dziêkczynne wota za ³askê powrotu do zdrowia. W XVIII stuleciu czêæ tych darów trzeba by³o przenieæ do zakrystii. Wielk¹ adoracj¹ cieszy³ siê w kociele obraz Ofiarowania Matki Boskiej z XVII wieku. Przedstawia³ on Maryjê jako dziewczynkê w otoczeniu rodziców, w. Anny i w. Joachima31.
W pierwszej po³owie XVII stulecia zaczê³o rodziæ siê na pó³nocy Warmii kolejne sanktuarium. Przy drodze z Braniewa do Nowej Pas³êki na drzewie wisia³ obraz przedstawiaj¹cy wiêt¹ Trójcê. Trzema kulami ugodzi³o obraz kilku szwedzkich ¿o³nierzy. Wtedy z przebitych miejsc pop³ynê³a krew. Pomi-mo znikniêcia obrazu ci¹gle przychodzili do tego miejsca ciekawi pielgrzymi.
Na posiad³ociach nale¿¹cych do jezuitów postanowiono wznieæ kaplicê, na co udzieli³ zgody biskup Wac³aw Leszczyñski. Tam zaczê³y stopniowo pod¹¿aæ procesje p¹tników od 1651 roku. Dwadziecia lat póniej wystawiono now¹ kaplicê32. I tak w 1693 roku przybyli braniewianie prosz¹c o odwrócenie panuj¹cej suszy. W padzierniku 1703 roku wierni z Braniewa dziêkowali za ocalenie miasta od po¿aru. W 1711 roku przybyli wierni z tego miasta, aby podziêkowaæ Bogu za ustanie klêski d¿umy. Do kaplicy tej od 1673 roku piel-grzymowali mieszkañcy Nowej Pas³êki, a od 1677 wierni z Fromborka. Najwiê-cej pobo¿nych p¹tników gromadzi³o siê tutaj na wiêto Znalezienia Krzy¿a w.
W 1709 roku rozdano w tym dniu 1000 komunii w. W XVIII wieku postano-wiono wybudowaæ koció³. Wzniesiono go w latach 17231742. Konsekracji dokona³ w 1731 roku biskup sufragan Micha³ Remigiusz £aszewski.
Kolejny koció³ pielgrzymkowy we wsi Krosno ko³o Ornety powsta³ dziê-ki ma³ej kamiennej figurce, któr¹ znalaz³y dzieci nad Drwêc¹. Przenoszona kilkakrotnie do kocio³a w Ornecie figurka ta zawsze powraca³a na swoje miejsce. Zbudowano wiêc najpierw kaplicê, do której zaczêli schodziæ siê piel-grzymi. W 1592 roku dobra te zakupi³ Jakub Bartsch, który rozpocz¹³ rozwijaæ lokalny kult. Gdy kardyna³ Micha³ Radziejowski przydzieli³ do obs³ugi piel-grzymów w kaplicy sta³ego kap³ana, doprowadzi³o to do wiêkszego nap³ywu p¹tników. W 1720 roku konsekracji wi¹tyni dokona³ biskup Teodor Potocki33.
31 Na temat dziejów kultu gietrzwa³dzkiego w okresie staropolskim patrz J. Piskorska, Rozwój sanktuarium w Gietrzwa³dzie, SW, t. 14, 1977; S. Ry³ko, Dzieje parafii Gietrzwa³d na Warmii po rok 1877, Kraków 1992.
32 J. Hochleitner, Religijnoæ potrydencka na Warmii (1551-1655), Olsztyn 2000, s. 186187.
33 Do wa¿niejszych opracowañ na temat tego sanktuarium nale¿¹: A. Kolberg, Das Stift Krossen bis 1714, ZGAE, Bd. 9, 1891, s. 585858; M. Babicka, Barokowy koció³ pielgrzymkowy w Kronie na Warmii, Roczniki Humanistyczne, t. 15, 1967, z. 4, s. 3962; J. Wojtkowski, Sanktuarium Nawiedzenia NMP w Kronie na Warmii, Warmiñskie Wiadomoci Diecezjalne,
33 Do wa¿niejszych opracowañ na temat tego sanktuarium nale¿¹: A. Kolberg, Das Stift Krossen bis 1714, ZGAE, Bd. 9, 1891, s. 585858; M. Babicka, Barokowy koció³ pielgrzymkowy w Kronie na Warmii, Roczniki Humanistyczne, t. 15, 1967, z. 4, s. 3962; J. Wojtkowski, Sanktuarium Nawiedzenia NMP w Kronie na Warmii, Warmiñskie Wiadomoci Diecezjalne,