Zabezpieczenie oszczędności gospodarstw domowych w polskim systemie finansowym
3. Bezpieczeństwo środków zgromadzonych w instytucjach przyjmujących depozyty
Jeżeli działalność instytucji przyjmującej depozyty zostaje zawieszona, zwy‑
kle naturalną konsekwencją staje się wystąpienie nierozporządzalności wkładów pieniężnych . W takiej sytuacji zlecenia przelewów czy też wypłaty środków nie są realizowane . Aby uchronić deponentów przed niekorzystnymi skutkami tej sytuacji, zaczęto powoływać do życia systemy gwarancji depozytów, których celem jest ich ochrona . W Unii Europejskiej taką ochronę wprowadziła dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 94/19/WE z dnia 30 maja 1994 r . w sprawie systemów gwarancji depozytów14 . W Polsce zaś była to ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r . o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Dz . U . z 2009 r . Nr 84, poz . 711 z późn . zm .), która obo‑
wiązuje od 17 lutego 1995 r . Ustawodawca powoła w niej Bankowy Fundusz Gwaran‑
cyjny (BFG), zarządzający systemem gwarantowania depozytów w Polsce, określając jego zadania . Do najważniejszych z nich z punktu widzenia deponenta należy zwrot środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych w przypadku speł‑
nienia warunku gwarancji wobec banku lub kasy będących uczestnikami systemu gwarantowania depozytów15 .
3.1. Przedmiot ochrony i warunki gwarancji
Systemem gwarantowania depozytów w Polsce zostały objęte środki pieniężne ulokowane we wszystkich bankach krajowych (spółdzielczych oraz w formie spółek akcyjnych) i spółdzielczych kasach oszczędnościowo ‑kredytowych . Jednak oddziały banków mających siedzibę w innych państwach będących członkami Unii Europej‑
skiej wykonujące działalność na terytorium Polski przynależą jedynie do systemu gwarantowania depozytów kraju macierzystego . Dodatkowo, środki zgromadzone w instytucjach przyjmujących depozyty bez zezwolenia Komisji Nadzoru Finanso‑
wego (KNF) na wykonywanie czynności bankowych nie są objęte gwarancjami16 .
14 Dyrektywa ta nadal obowiązuje w podobnym kształcie . Najistotniejsze zmiany wprowadziła dyrek‑
tywa nowelizująca Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/14/WE z dnia 11 marca 2009 r ., podnosząca m . in . wysokość gwarancji .
15 Istotna zmiana ustawy weszła w życie 29 listopada 2013 r . na mocy znowelizowanych przepisów ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r . o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (nowelizacja wprowadzona ustawą z dnia 19 kwietnia 2013 r . o zmianie ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo ‑kredytowych oraz niektórych innych ustaw) . Depozyty zgromadzone w spółdzielczych kasach oszczędnościowo ‑kredytowych od tej daty są chronione przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny .
16 Sytuacja taka miała miejsce np . w przypadku Amber Gold Sp . z o .o ., będącej obecnie w upadłości likwidacyjnej . Część jej klientów nie zdawała sobie sprawy z braku ochrony powierzanych jej środków .
Ewentualne zobowiązanie systemu gwarantowania depozytów z tytułu gwarancji powstaje z dniem spełnienia warunku gwarancji . W Polsce jest to dzień wskazany w decyzji przez KNF jako dzień zawieszenia działalności danej instytucji oraz wystą‑
pienia do właściwego sądu z wnioskiem o ogłoszenie upadłości . Zgodnie z ustawą z dnia 14 grudnia 1994 r . o BFG:
na podstawie art . 2 pkt 1, w przypadku klienta banku uprawnionym do gwarancji
• deponentem jest osoba17 będąca stroną umowy imiennego rachunku bankowego lub posiadająca wynikającą z czynności bankowych wierzytelność do banku objętego obowiązkowym systemem gwarantowania18;
na podstawie art . 38l pkt 1, w przypadku klienta spółdzielczej kasy oszczędnościowo‑
• ‑kredytowej uprawnionym do gwarancji deponentem jest osoba19 będąca stroną umowy imiennego rachunku lub posiadająca wynikającą z przeprowadzania przez kasę rozliczeń finansowych wierzytelność do kasy objętej obowiązkowym systemem gwarantowania20 .
Jednak normy prawne przewidują także, że nie wszystkim posiadaczom rachun‑
ków w bankach lub kasach przysługuje status deponenta . Aby załagodzić skutki wystą‑
pienia pokusy nadużycia oraz ograniczyć koszty, dyrektywa przewiduje obligatoryjne wyłączenia niektórych kategorii deponentów z zakresu gwarancji .
Zgodnie z art . 2 pkt 1 ustawy o BFG, w przypadku banków gwarancje nie obejmują środków zdeponowanych m . in . przez: Skarb Państwa, banki krajowe i zagraniczne oraz instytucje kredytowe, spółki prowadzące giełdę, firmy inwestycyjne, fundusze inwestycyjne czy osoby posiadające w dniu spełnienia warunku gwarancji pakiet co najmniej 5 % ogólnej liczby głosów na walnym zgromadzeniu lub udziału w kapitale zakładowym, jak również członków zarządu i rady nadzorczej banku krajowego oraz osoby pełniące w tym banku funkcje dyrektorów i zastępców dyrektorów w centrali banku . W przypadku zaś kas gwarancje BFG nie obejmują podobnych kategorii deponentów, w tym m . in . środków zdeponowanych przez inne kasy, Kasę Krajową oraz członków zarządu i rady nadzorczej kasy .
Powyższy zakres gwarancji daje bardzo szeroką ochronę gospodarstwu domo‑
wemu, ponieważ chronione są środki pieniężne zgromadzone na wszystkich rodzajach
17 Osoba fizyczna, osoba prawna, a także jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, o ile posiada ona zdolność prawną, szkolna kasa oszczędnościowa oraz pracownicza kasa zapomogowo‑
‑pożyczkowa .
18 Dodatkowo są to także osoby posiadające wierzytelności do banku z tytułu zapisu bankowego na wypadek śmierci oraz z tytułu kosztów pogrzebu posiadacza rachunku, o ile ich wierzytelność do banku stała się wymagalna przed dniem spełnienia warunku gwarancji .
19 Osoba fizyczna, organizacja pozarządowa, jednostka organizacyjna kościoła lub związku wyznanio‑
wego posiadająca osobowość prawną, spółdzielnia, związek zawodowy oraz wspólnota mieszkaniowa .
20 Dodatkowo są to osoby posiadające wierzytelności do kasy z tytułu zapisu na wypadek śmierci oraz z tytułu kosztów pogrzebu członka kasy, o ile ich wierzytelność do kasy stała się wymagalna przed dniem spełnienia warunku gwarancji .
imiennych rachunków bankowych (nominowanych w złotych i w walutach obcych) . Ponadto art . 2 pkt 2 ustawy o BFG stanowi, że w limit kwoty gwarantowanej przez BFG wlicza się także odsetki naliczone do dnia spełnienia warunku gwarancji, zgodnie z oprocentowaniem wskazanym w umowie . Należy jednak mieć na uwadze to, że w art . 5 ust . 1 i 2 ustawy – Prawo bankowe zapisano, że chronione są środki zgromadzone jedynie na rachunkach bankowych lub będące inną wierzytelnością wynikającą z czynności bankowych . Jeżeli dana wierzytelność nie wynika jednak z czynności bankowej lub instytucja pośredniczy jedynie w sprzedaży danego pro‑
duktu (np . jednostki TFI czy ubezpieczenia), nie będzie ona objęta gwarancjami BFG . Może także zaistnieć sytuacja, gdy będzie to produkt łączony, tzn . np . lokata bankowa oraz jednostki TFI w jednym produkcie . W takiej sytuacji gwarancją chroniona będzie jedynie część lokacyjna produktu21 . Potencjalnie to właśnie powyższa sytuacja może być największym zagrożeniem dla przeciętnego gospodarstwa domowego, którego członkowie mogą nie mieć świadomości niepełnego zakresu ochrony .
Maksymalna wysokość środków, która może być zwrócona jednemu deponen‑
towi w ramach gwarancji w danym banku lub kasie, wynosi równowartość w złotych 100 tys . euro22 . Kwoty te przez lata były systematycznie zwiększane . Gwarancja taka obowiązuje bez względu na liczbę rachunków posiadanych przez deponenta, a pod‑
stawą wyliczenia należnej kwoty jest łączna suma należności, czyli suma środków zgromadzonych na wszystkich imiennych rachunkach . Rachunki wspólne również są objęte gwarancjami . W przypadku takiego rachunku kwota gwarantowana jest wyliczana odrębnie dla każdego ze współposiadaczy . Zgodnie z art . 22 ust . 3 ustawy o BFG, czas do uruchomienia wypłaty środków wynosi maksymalnie 20 dni i może być w wyjątkowych sytuacjach przedłużony o kolejne 10 .
Sposób i termin wypłat środków gwarantowanych zostaje podany do publicznej wiadomości przez BFG m . in . w drodze ogłoszenia, w piśmie o zasięgu ogólnokra‑
jowym oraz przez zamieszczenie informacji na stronie internetowej . Należność można odebrać gotówką lub wydaniem dyspozycji przelewu na wskazany rachunek . Co do zasady odbiór środków gwarantowanych jest możliwy w ciągu 5 lat od dnia spełnienia warunku gwarancji, gdyż po tym terminie roszczenia z tytułu gwarancji ulegają przedawnieniu .
Środki pieniężne, których wielkość przekracza ustawową gwarancję, stanowią wierzytelność deponenta, a po ogłoszeniu upadłości podmiotu deponent ma prawo dochodzenia i zaspokojenia roszczeń na zasadach ogólnych w rozumieniu prawa upa‑
dłościowego i naprawczego (stanowią one wierzytelność wobec masy upadłości) .
21 Klienci banków i kas, BFG, www .bfg .pl [dostęp 13 .02 .2014] .
22 Do obliczenia wartości euro w złotych przyjmuje się kurs średni z dnia spełnienia warunku gwarancji ogłaszany przez NBP .
3.2. Świadomość istnienia gwarancji
Oprócz rozwiązań prawnych pozostających w mocy, dla bezpieczeństwa depo‑
nentów ważna jest ich znajomość i wiedza o zasadach systemu gwarantowania depo‑
zytów . Stanowi ona jeden z dwóch filarów efektywności systemu (drugim są zasoby pieniężne) . Znajomość zasad gwarantowania depozytów jest szczególnie ważna, gdyż nawet najlepszy system gwarancyjny zawsze okaże się niewydolny, gdy deponenci nie będą mieli świadomości jego istnienia i postanowią w jednym czasie podjąć swoje środki . Odnosi się to głównie do zakresu produktów objętych gwarancjami oraz do wysokości gwarancji . Dlatego niska świadomość istnienia gwarancji może potęgować zjawisko paniki bankowej . Choć koszty związane z kampanią informa‑
cyjną mogą być znaczne, to znajomość systemu gwarancyjnego przez deponentów jest nie do przecenienia w momencie materializacji ryzyka niedostępności depo‑
zytów23 . W Polsce BFG prowadzi badania świadomości społecznej, ale dane nie są publicznie udostępniane .
Jedna z publikacji24 przedstawia jednak wyniki badania świadomości społecznej istnienia gwarancji w Polsce, aczkolwiek było ono przeprowadzane na niereprezen‑
tatywnej dla polskich gospodarstw domowych grupie badawczej25 . Stwierdzono w podstawie jego wyników, że 75 % badanych nie ryzykowałoby ulokowania swoich środków pieniężnych w banku, jeżeli nie istniałby system gwarantowania depozy‑
tów . Badanie sprawdzało też nastawienie deponentów do wiadomości o poważnych kłopotach finansowych banków i skłonność do natychmiastowego podejmowania środków . Aż 42 % ankietowanych wyraziło chęć natychmiastowego podjęcia środków po powzięciu wiadomości o złym standingu finansowym banku . Pośród ankietowa‑
nych przyznających, iż wiedzą, czym jest zjawisko paniki bankowej, aż 40 % nadal próbowałoby od razu podjąć swoje środki z banku, prawie zaś 35 % nie potrafiło przewidzieć swojej decyzji w takiej sytuacji . Okazuje się, że przy decyzji o wycofaniu środków w razie trudnej sytuacji banku spontaniczna chęć ratowania swoich oszczęd‑
ności przeważa nad racjonalną oceną sytuacji . Zasady dotyczące systemu gwarancji należy zatem jak najszerzej komunikować i tłumaczyć społeczeństwu, co powinno zwiększać jego efektywność i działać uspokajająco na deponentów26 . W BFG w ramach zwiększania wiedzy społeczeństwa na temat systemu gwarantowania depozytów
23 M . Iwanicz ‑Drozdowska, Zalecenia Forum na Rzecz Stabilności Finansowej w zakresie systemów gwarantowania depozytów, „Bezpieczny Bank”, nr 4 (11), Warszawa 2000, s . 28 .
24 M . Trela, Studenci o znaczeniu systemu gwarantowania depozytów w czasach kryzysu – wyniki badań własnych, „Bezpieczny Bank”, nr 1 (40), Warszawa 2010 .
25 Badanie zostało przeprowadzone na grupie 300 studentów, a narzędziem badawczym była ankieta składająca się z 13 pytań . Ankieta była anonimowa i została przeprowadzona przez autorkę w marcu 2009 r .
26 M . Trela, op .cit ., s . 145–146 .
podejmuje się wiele działań wspólnie z innymi uczestnikami sieci bezpieczeństwa finansowego . Należą do nich: projekty edukacyjne ukierunkowane na ogranicze‑
nie wykluczenia finansowego, upowszechnienie obrotu bezgotówkowego, branie udziału przez przedstawicieli BFG w panelach dyskusyjnych oraz udzielanie przez nich wywiadów . Ponadto, informacje o BFG regularnie trafiają do szerokiego grona odbiorców za pośrednictwem środków masowego przekazu27 .