Indywidualne konta emerytalne (IKE)

2.1. Mechanizm funkcjonowania IKE

Funkcjonowanie indywidualnych kont emerytalnych jest w szczególności oparte na następujących zasadach:

a) prowadzenie rachunków IKE odbywa się przez jednostki będące: otwartymi funduszami inwestycyjnymi i specjalistycznymi funduszami inwestycyjnymi otwartymi, podmiotami prowadzącymi działalność maklerską (domy makler‑

skie i banki prowadzące działalność maklerską), zakładami ubezpieczeń na życie, bankami, dobrowolnymi funduszami emerytalnymi, utworzonymi przez powszechne towarzystwo emerytalne;

b) można posiadać tylko jeden rachunek tego typu, ale istnieje możliwość transferów między instytucjami prowadzącymi IKE; sankcją za naruszenie tego zakazu jest obciążenie dochodów z każdego IKE danej osoby zryczałtowanym 75‑ procentowym podatkiem dochodowym (zob . art . 30 ust . 1 pkt 7a u .p .d .o .f ., Dz . U . z 2012 r . poz . 361 z późn . zm .); oszczędności zgromadzone w ramach pracowniczego programu emerytalnego można przesunąć na IKE tylko po rozwiązaniu stosunku pracy z pracodawcą prowadzącym program albo w przypadku likwidacji programu;

c) dostępne są dla osób, które ukończyły 16 lat³; małoletni jest uprawniony do dokonywania wpłat na konto emerytalne tylko w roku kalendarzowym, w którym

3 Początkowo na koncie IKE mógł oszczędzać każdy, kto ukończył 16 lat i był zobowiązany w Polsce do płacenia podatku dochodowego od osób fizycznych (miał nieograniczony obowiązek podatkowy

uzyskuje dochody z pracy wykonywanej na podstawie umowy o pracę i w wyso‑

kości nieprzekraczającej tych dochodów; w ramach IKE może gromadzić środki tylko jedna osoba, co uniemożliwia wspólne oszczędzanie, np . z małżonkiem czy z dzieckiem; w odniesieniu do osób, które osiągnęły wiek 55 lat i chcą założyć IKE, wymagane jest dodatkowe oświadczenie o niedokonaniu w przeszłości wypłaty środków zgromadzonych na IKE;

d) co do zasady gromadzenie środków odbywa się do ukończenia 60 lat, następnie środki te są wypłacane (według decyzji dysponenta rachunku – jednorazowo lub w ratach); niedogodność IKE stanowią ograniczenia w dysponowaniu środkami i ograniczony limit wpłat; z racji, że IKE stanowi narzędzie gromadzenie środków na przyszłą emeryturę, wypłata następuje po ukończeniu przez oszczędzającego 60 roku życia lub nabyciu uprawnień emerytalnych i ukończeniu 55 roku życia oraz spełnieniu jednego z poniższych warunków:

dokonywania wpłat na IKE przez co najmniej 5 dowolnych lat kalendarzo‑

– wych albo

dokonania ponad połowy wartości wpłat nie później niż 5 lat przed złożeniem –

wniosku o wypłatę;

składki mogą być wpłacane z dowolną częstotliwością: miesięczną, kwartalną lub roczną; nie występuje konieczność zachowywania ciągłości wpłat .

rysunek 1. Liczba IKe otwieranych w latach 2004–2012

Źródło: Indywidualne konta emerytalne oraz indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego w I połowie 2013 roku, Urząd Komisji Nadzoru Finansowego, Warszawa 2013, http://www .knf .gov .pl/Images/Oprac_IKE_

IKZE_06_2013_tcm75‑36170 .pdf [dostęp 15 .02 .2014] .

w Polsce) . Wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r . o zmianie ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych oraz ustawy o pracowniczych programach emerytalnych (Dz . U . z 2010 r . Nr 18, poz . 98), tj . od 19 lutego 2010 r ., dostosowano przepisy ustawy o IKE do przepisów prawa unijnego, co pozwoliło na dokonywanie wpłat na IKE obywatelom Polski, bez względu na ich miejsce zamieszkania, lub obywatelom innego państwa członkowskiego UE (lub EOG) .

Liczbę IKE otwieranych w poszczególnych latach przedstawiono na rysunku 1 . Po pierwszych latach dość dynamicznego rozwoju tej formy oszczędzania (wyraża‑

nego znaczną liczbą otwieranych kont), z rekordowym 2006 r . (wówczas IKE założyło 447,1 tys . osób), w ostatnich latach nastąpiła stagnacja . Przełomowym momentem okazał się 2011 r ., kiedy nastąpiło odwrócenie tendencji spadkowej wyrażonej zawar‑

ciem 79,9 tys . umów o prowadzenie IKE, czyli dwukrotnie większą liczbą niż w 2010 r . W pierwszej połowie 2013 r . na zawarcie umów o prowadzenie IKE zdecydowało się 32,6 tys . osób (co oznacza spadek o 8,9 tys . umów w odniesieniu do pierwszej połowy 2012 r .) .

Na koniec pierwszego półrocza 2013 r . IKE posiadało 816,3 tys . osób (w porów‑

naniu z 823 tys . rok wcześniej), co stanowiło 5,3 % liczby osób aktywnych zawodowo . Wartość rynku IKE pod względem zgromadzonych aktywów wyniosła 3,8 mld zł (wzrost o 21,8 %), najwięcej w zakładach ubezpieczeń (1,4 mld zł) . Uruchomiono 32,6 tys . nowych kont, czyli o 8,9 tys . mniej (spadek o 21,5 %) niż w pierwszej połowie 2012 r . Największy spadek (80,4 %) liczby otwieranych IKE zanotowano w bankach (tylko 3,3 tys . kont) . Z kolei największy wzrost liczby nowych IKE odnotowano w zakładach ubezpieczeń (13,9 tys ., co stanowi zwiększenie o 49,7 % w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego) . Wskaźnik liczby IKE, na które dokonywano wpłat, do liczby ogółem funkcjonujących kont w 2013 r . wyniósł 25,9 % (26,3 % przed rokiem) . Przeciętna wartość stanu rachunku wyniosła 4,6 tys . zł (co stanowi wzrost o 0,9 tys . zł w stosunku do roku poprzedniego) . Wpływy środków pieniężnych do IKE w 2013 r . wyniosły 566,9 mln zł (więcej o 148,8 mln zł w porównaniu z rokiem poprzednim), z czego składki to 447,8 mln zł, wypłaty transferowe z pracowniczych programów emerytalnych – 95,1 mln zł, wpływy z IKE zaś – 24,1 mln zł . Natomiast wypływy z IKE kształtowały się na poziomie 187,7 mln zł (o 19,8 mln zł więcej w stosunku do roku poprzedniego), z czego wypłaty to 37,4 mln zł, zwroty 150,1 mln zł i wypłaty transferowe do pracowniczych programów emerytalnych to 226 tys . zł⁴ .

Początkowo, w latach 2004–2008, limit rocznych wpłat na IKE wynosił 150 % prognozowanego na dany rok przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospo‑

darce narodowej . Od stycznia 2009 r . limit ten został podwojony i wynosi 300 % prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce naro‑

dowej na dany rok . W 2014 r . na indywidualne konto emerytalne można wpłacić maksymalnie 11 238 zł .

4 Indywidualne konta emerytalne oraz indywidualne konta zabezpieczenia emerytalnego . . ., op .cit .

tabela 1. Limity IKe oraz średnia wysokość wpłat w latach 2009–2013 (w zł)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: www .knf .gov .pl [dostęp 14 .02 .2014] .

Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, iż Polacy nie wykorzystują ustawowego limitu wpłat . W pierwszej połowie 2013 r . wysokość średniej wpłaty na IKE wyniosła zaledwie 2100 zł, co stanowi jedynie 19 % kwoty granicznej . W latach 2009–2013 najwyższą wartość średniej wpłaty odnotowano w podmiotach pro‑

wadzących działalność maklerską (w 2013 r . – 8100 zł), najniższą zaś w zakładach ubezpieczeń (w 2013 r . – 1200 zł) .

2.2. Zachęty podatkowe w postaci IKE

Przyszła wypłata środków zgromadzonych na IKE jest co do zasady zwolniona z podatku dochodowego . Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że środki prze‑

znaczane przez oszczędzającego na IKE są zasadniczo uprzednio już opodatkowane podatkiem dochodowym . Dlatego też w dacie wypłaty zgromadzonych środków na IKE nie powinny podlegać dodatkowym obciążeniom fiskalnym . Oznacza to, że oszczędzający w ramach IKE uzyskuje dostęp do narzędzia finansowego, w ramach którego może reinwestować gromadzone na rachunku środki bez podatku . Efekt działania procentu składanego uwidoczni się wyraźnie, a kwota dodatkowo inwe‑

stowana z każdym kolejnym okresem będzie stanowić coraz większy udział w całej inwestycji .

Na przykładzie wskazano wymierne korzyści wynikające z gromadzenia środków na IKE wynikające z braku ich opodatkowania podatkiem od zysków kapitałowych . Zakłada się, że trzy osoby w wieku 30 lat gromadzą miesięcznie w ramach IKE środki aż do osiągnięcia wieku emerytalnego (67 lat) . Osoba A oszczędza miesięcznie kwotę 200 zł (w skali roku zbliżoną wartość do przeciętnych środków zgromadzonych w ramach IKE w 2013 r .) . Po 37 latach osoba ta oprócz dodatkowych środków na eme‑

ryturę osiągnie również korzyść w wysokości 87 039 zł (przy założeniu średniej stopy zwrotu na poziomie 8 %) wynikającą ze zwolnienia podatkowego (tabela 2) . Z kolei

osoba B przy założeniu miesięcznych oszczędności na poziomie 500 zł w ciągu 37 lat zainwestuje kwotę 222 tys . zł, z której uzyska korzyść podatkową na poziomie ponad 20 tys . zł, przyjmując, że przeciętny zwrot z programu wyniesie 2 % . Natomiast osoba C gromadzi środki w ramach IKE w wysokości odpowiadającej rocznemu limitowi, co przekłada się na miesięczną składkę w wysokości 936,50 zł . Przy uwzględnieniu przeciętnej stopy zwrotu z IKE na poziomie 5 %, osiągając wiek emerytalny, zaoszczę‑

dzi ona ok . 150 tys . zł w wyniku zastosowania preferencji podatkowej (tabela 2) .

tabela 2. symulacja korzyści podatkowych

Osoba A Roczna stopa zwrotu

(w %) Wpłata miesięczna

(w zł) Kwota zainwestowana

(w zł) Zaoszczędzony podatek (w zł)

Wariant I 2,00 200 88 800,00 8 128,00

Wariant II 5,00 200 88 800,00 31 990,00

Wariant III 8,00 200 88 800,00 87 039,00

Osoba B Roczna stopa zwrotu

(w %) Wpłata miesięczna

(w zł) Kwota zainwestowana

(w zł) Zaoszczędzony podatek (w zł)

Wariant I 2,00 500 222 000,00 20 319,00

Wariant II 5,00 500 222 000,00 79 975,00

Wariant III 8,00 500 222 000,00 217 598,00

Osoba C Roczna stopa zwrotu

(w %) Wpłata miesięczna

(w zł) Kwota zainwestowana

(w zł) Zaoszczędzony podatek (w zł)

Wariant I 2,00 936,5 415 806,00 38 057,00

Wariant II 5,00 936,5 415 806,00 149 792,00

Wariant III 8,00 936,5 415 806,00 407 562,00

Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://www .prywatnaemerytura .pl/wszystko‑o‑ike/ile‑mozesz‑

‑zyskac‑z‑ike/ [dostęp 15 .02 .2014] .

Inną korzyścią podatkową IKE jest nieopodatkowanie spadkobierców podat‑

kiem od spadków i darowizn . Przy zakładaniu IKE można wskazać w odpowiedniej dyspozycji osoby uprawnione oraz procent ich partycypacji w spadku, wówczas środki z IKE nie zostaną zaliczone w dział spadku . W sytuacji, gdy właściciel IKE nie wskazał udziału procentowego osób upoważnionych w gromadzonych środkach lub suma oznaczonych udziałów nie jest równa 100 %, przyjmuje się, że udziały tych osób są równe . Osoba, która otrzyma środki IKE w drodze spadku, wypłaca je bez ponoszenia obciążeń z tytułu podatku dochodowego .

IKE oferuje również korzyści w postaci relatywnie niskich kosztów ochrony ubezpieczeniowej . Jeśli w ramach IKE zostaje zawarta umowa z zakładem ubez‑

pieczeniowym, to składka na ochronę ubezpieczeniową nie może być pobierana ze środków skierowanych na rejestr emerytalny . Wykluczono możliwość pokrywania z aktywów posiadacza IKE innych kosztów niż za usługę zarządzania (inwestowa‑

nia środków) oraz kosztów związanych z dokonywanymi transakcjami (kupnem i sprzedażą papierów wartościowych) .