Bezpieczeństwo narodowe jako nadrzędna wartość dla państwa i obywateli

Powyższe rozważania pozwalają podjąć próbę kompleksowej charakteryzacji oraz zdefiniowania bezpieczeństwa narodowego. Obecnie, by w pełni opisać i oddać

jego istotę, czynione są starania kompilacji interesów dwóch podmiotów: państwa oraz jednostek (grup społecznych). Z jednej strony podmiot, jakim jest państwo, dba o aspekty, takie jak integralność terytorialna, budowanie pozycji na arenie mię-dzynarodowej, porządek i ład wewnętrzny, niezależność polityczna czy budowanie siły moralnej i materialnej, z drugiej strony obywatele i grupy społeczne posiadają wartości, jak zdrowie, kultura, tożsamość narodowa, prawa człowieka, jakość życia czy warunki rozwoju [Kitler 2011: 28]. Państwo, wychodząc im naprzeciw, stara się tworzyć takie ramy funkcjonowania, by były one możliwe do zapewniania, a całokształt tego buduje bezpieczeństwo, gdyż dobrobyt i szczęście społeczeństwa przekłada się na siłę i stabilność państwa. Maciej Nowak i Eugeniusz Nowak wskazują, że pomiędzy jednostką a państwem występuje wiele więzi moralnych i duchowych nadających sens przynależności narodowej, co wpływa na to, że naród i państwo mogą stanowić słowa o podobnym znaczeniu [E. Nowak, M. Nowak 2015: 10]. Stwierdzają też, że naród może funkcjonować bez państwa, jednakże wyłącznie w państwie może w pełni się realizować i osiągać swoje cele, a państwo stanowi dla niego kluczowe dobro, które winien chronić.

Choć w całej pracy podkreślany jest społeczny i niemilitarny wymiar bezpie-czeństwa, to należy poczynić zastrzeżenie odnoszące się do wymiaru militarnego, więc powiązanego z pierwotnym rozumieniem problematyki. Otóż humanizacja bezpieczeństwa nie oznacza zepchnięcia na margines kwestii wojskowych. Bez-pieczeństwo w znaczeniu tradycyjnym jako zapewnienie fizycznego przetrwania jest fundamentem, gdyż w innym przypadku, co oczywiste, nie ma możliwości rozwoju [E. Nowak, M. Nowak 2015: 16]. Dlatego w tymże rozumieniu nie-wątpliwie ważną rolę ma do odegrania także aspekt militarny. Silna i sprawna armia jest kluczowa dla państwa na arenie międzynarodowej, gdyż w związ-ku ze zobowiązaniami i umowami międzynarodowymi niejednokrotnie istnieje potrzeba wysyłania wojska do innych regionów świata. Co więcej, armia jest także ważna dla wewnętrznego funkcjonowania państwa, ponieważ jest pomoc-na chociażby przy operacjach zarządzania kryzysowego, gdzie ze względu pomoc-na posiadanie specjalistycznego sprzętu oraz dużą mobilność jest w stanie szybko i skutecznie pomagać zarówno w fazie reagowania, jak i w fazie odbudowy [Fus 2011: 42]. Jak celnie zaznacza Ryszard Wróblewski, powołując się na słowa Józefa Piłsudskiego: „Siła bez wolności i sprawiedliwości jest tylko przemocą i tyra-nią. Sprawiedliwość i wolność bez siły jest gadulstwem i dzieciństwem”, dlatego militarny i niemilitarny aspekt bezpieczeństwa narodowego są nierozłączne i ko-nieczne do jego sprawnego funkcjonowania [Wróblewski, 2015: 22-23]. Niemniej wielki wpływ na bezpieczeństwo narodowe zyskują także niemilitarne aspekty (które niejednokrotnie na militarne oddziałują). Wielka Brytania w najnowszej strategii bezpieczeństwa narodowego niejednokrotnie podkreśla, że bezpieczeń-stwo ekonomiczne ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa narodowego i idzie

z nim w parze i ścisłym związku, a pierwszym zadaniem strategii jest zapewnie-nie dziś i na przyszłość silnej gospodarki [National Security Strategy… 2015: 5, 9, 69-70].

Mnogość spojrzeń na problematykę w dużej mierze zależy, jak zaznacza Ryszard Zięba, od poglądów danego autora, gdyż jedni, skłaniając się w stronę realizmu czy neorealizmu, mogą akcentować znaczenie siłowego bezpieczeństwa, podczas gdy osoby skłaniające się ku liberalizmowi będą dążyć do multilateral-nego konsensusu, gdyż wszystkim winno zależeć na bezpieczeństwie budowanym niesiłowo [Zięba 2012: 13-15].

Biorąc pod uwagę całokształt opracowania, bezpieczeństwo narodowe celnie opisuje definicja opracowana przez Justynę Zając i Ryszarda Ziębę, gdzie definio-wane jest jako „zdolność państwa i jego narodu (społeczeństwa) do zapewnienia pewności przetrwania (państwa jako instytucji, narodu jako grupy etnicznej, biolo-gicznego przeżycia ludności), integralności terytorialnej, niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz jakości życia. Pewność ta jest kształtowana przez działania negatywne polegające na eliminowaniu zagrożeń zewnętrznych i pow-stających w ramach państwa oraz działania pozytywne zapewniające przetrwanie, posiadanie (tożsamość), funkcjonowanie i swobody rozwojowe państwa oraz spo-łeczeństwa” [Zięba, Zając 2010: 9-10]. W tym kontekście można wymienić kilka ujęć bezpieczeństwa narodowego.

Jako pierwsze należy wskazać na ujęcie procesualne (dynamiczne). Jest ono definiowane jako ciągły proces zapewniania bezpieczeństwa, czyli podejmowanie takich działań, by zapewniać zarówno bezpieczeństwo wewnętrzne, jak i zewnętrz-ne w odpowiedzi na zmieniające się środowisko bezpieczeństwa, a działania te zapewniają zarówno bezpieczeństwo w rozumieniu negatywnym (eliminacja za-grożeń i zapewnienie przetrwania), jak i warunki tworzenia dobrobytu i rozwoju społeczeństwa i państwa, co buduje siłę narodu [Marczak 2008: 12]. Odbywa się to poprzez wykorzystywanie szans, podejmowanie wyzwań, minimalizację ryzyka oraz przeciwdziałanie zagrożeniom [Słownik terminów… 2008: 17]. Permanent-ność procesu kształtowania bezpieczeństwa narodowego wynika z coraz większej nieprzewidywalności, gdyż zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne przenikają się wzajemnie i zaciera się pomiędzy nimi granica, a świat łączy się coraz liczniejszymi powiązaniami. Dlatego też zgubne i tragiczne mogłoby okazać się bazowanie na osiągniętym w pewnym momencie poziomie bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo narodowe może być także rozumiane jako misja i cel działalno-ści organów państwa, grup społecznych i obywateli, gdyż stanowi nadrzędną wartość wypływającą z najbardziej pierwotnych potrzeb. Każdy z tych podmiotów może realizować działania wpływające na zapewnianie bezpieczeństwa. Organy państwo-we realizują politykę państwa w tym zakresie i tworzą system bezpieczeństwa na-rodowego, obywatele mogą zrzeszać się w organizacjach społecznych działających

na rzecz bezpieczeństwa, a jednostki mogą zapewniać sobie bezpieczeństwo, będąc świadome istniejących zagrożeń i możliwych rozwiązań. W XXI w. warto przyto-czyć słowa: „bezpieczeństwo i obrona pojedynczego obywatela to równocześnie bezpieczeństwo i obrona całego państwa” [Jakubczak, Skrabacz 2006: 117]. Na ostatni aspekt stara się wskazywać wprowadzony do szkół przedmiot edukacja dla bezpieczeństwa, który ma za zadanie trafiać do młodzieży z informacjami i wie-dzą dotyczącą najnowszych trendów, odchowie-dząc od przestarzałego przysposobienia obronnego [Jakubczak, Wiśniewski 2014: 152]. Proces edukacji w kontekście bez-pieczeństwa trwa jednakże całe życie, a szeroko rozumiane działania edukacyjne winny dotrzeć do wszystkich grup niezależnie od wieku (kampanie przez radio, telewizję, Internet) [Jakubczak, Wiśniewski 2014: 153].

Należy uczynić zastrzeżenie, że to państwo jest wiodącym podmiotem zapew-niającym bezpieczeństwo narodowe, jednakże wykorzystywanie potencjału społecz-nego jest niezmiernie ważne, by proces zapewnienia bezpieczeństwa narodowego był pełny i zintegrowany. Ryszard Jakubczak i Aleksandra Skrabacz stwierdzają, że włączenie potencjału społecznego w działania na rzecz bezpieczeństwa narodowego jest w obecnych czasach niezbędne, gdyż bez jego wsparcia nawet najbardziej elitarne i najlepiej wyszkolone służby i instytucje nie są w stanie sobie poradzić w sytuacji realnego zagrożenia [Jakubczak, Skrabacz 2006: 136]. Takie całościowe ujęcie dąży do osiągnięcia efektu synergii w zapewnianiu bezpieczeństwa naro-dowego, gdy wszystkie podmioty w uporządkowany sposób działają na rzecz osiągnięcia założonych celów.

Bezpieczeństwo narodowe niejednokrotnie ujmowane jest także w aspekcie statycznym jako stan braku zagrożeń zewnętrznych oraz wewnętrznych, a osią-gnięty poziom bezpieczeństwa tworzy warunki sprzyjające zarówno rozwojowi społeczeństwa, jak i realizacji interesów państwa [Koziej 2011a: 20]. Na potrzeby rozważań teoretycznych można przyjąć, że bezpieczeństwo narodowe w tym ujęciu (więc dającym choć chwilowo satysfakcjonujący nas i niezmienny poziom) jest stanem, który wcześniej był założony i został w pewnym momencie osiągnięty. Jest to jednak podejście ryzykowne wobec dynamiki procesu w dobie współczes-nych uwarunkowań. Można zgodzić się, że w odniesieniu do XXI-wiecznego bezpieczeństwa narodowego adekwatne jest powołanie się na maksymę Heraklita mówiącą, że: „wszystko płynie” i ze względu na dynamikę procesu i zmieniają-ce się środowisko bezpieczeństwa we współczesnym świecie bardziej trafne jest określanie go jako procesu lub wartości i celu, do którego się zmierza [Marczak i in. 2013: 12]. Nigdy nie będziemy w pełni bezpieczni (nigdy nie osiągniemy ideału), jednakże należy stale do ideału dążyć.

Celnie uzasadnia to także stwierdzenie, że w rozumieniu bezpieczeństwa nas-tąpiło odejście od postrzegania według schematu „braku zagrożeń dla ważnych posiadanych wartości”, a więc określonego stanu, do „małego prawdopodobieństwa

utraty posiadanych kluczowych wartości”. Oznacza, że dziś nie tylko odstrasza, zapobiega i przeciwdziała się wystąpieniu zagrożeń, ale także buduje się odpor-ność, zmniejsza podatność na zagrożenia i, co najbardziej znaczące, ogranicza się ewentualne skutki zagrożeń, którym nie zawsze da się zapobiec, minimalizując mogące wystąpić dolegliwości [Baldwin 1997: 13]. Takie podejście znajduje od-zwierciedlenie w procesie zarządzania kryzysowego na gruncie polskim. Jest ono charakteryzowane jako proces ciągły, który składa się z faz: zapobiegania sytu-acjom kryzysowym, przygotowania do przejmowania nad nimi kontroli zgodnie z zaplanowanymi działaniami, reagowania w chwili wystąpienia oraz odbudowy, która wiąże się z odtwarzaniem infrastruktury i zasobów (co powinno iść w parze z modernizacją). Analogicznie w przypadku zagrożeń terrorystycznych, w Wielkiej Brytanii np. jednym z założeń strategii kontrterrorystycznej jest przygotowanie się do minimalizacji skutków w przypadku, gdy ewentualnemu atakowi nie dałoby się zapobiec, co jest przejawem budowania odporności [CONTEST 2011: 93], gdyż nigdy nie będziemy w 100% bezpieczni.

7. Pomiędzy bezpieczeństwem państwa