Państwo, naród, społeczeństwo

Mając na uwadze de facto zmianę organizacji społeczeństwa na skutek wpro-wadzenia rynkowego mechanizmu oraz jego konsekwencji, należy przyjrzeć się roli państwa w tych „nowych” warunkach. Jest to szczególnie istotne, gdyż „ar-tykulacja potrzeby silnego państwa w równym stopniu dotyczy zagwarantowania bezpieczeństwa, porządku publicznego, jak i zapewnienia powszechnego systemu zabezpieczenia społecznego na europejskim poziomie” [Golinowska 2000: 16].

Pomijając różnice pomiędzy podejściem socjologii (polityki) i politologii do tematu państwa [por. Lipset 1998: 23-45], w którym socjologia przyjmuje per-spektywę społeczeństwa, zaś nauki o polityce optykę państwa, warto pamiętać o uwadze Thomasa Paine’a „iżby nie mieszać społeczeństwa z rządem, albowiem jest ono dla ludzi błogosławieństwem, podczas gdy rząd – złem koniecznym” [cyt. za Szacki 1997: 9].

Pomimo powyższej uwagi trzeba mieć świadomość, że w dzisiejszych czasach bezpieczeństwo społeczne organizowane jest w ramach instytucji państwa, zaś te ostatnie ujmowane są przez pryzmat tożsamości narodowej. Zygmunt Bau-man w Ponowoczesności jako źródle cierpień scharakteryzował rodzaj powiązań pomiędzy państwem a narodem, stwierdzając, że „naród potrzebował państwa, by z «tutejszych» uczynić patriotów, dialekty miejscowe przekształcić w język narodowy, obyczaje lokalne przekuć w kulturę narodową, obrządki regionalne zastąpić kalendarzem świąt narodowych” [2000: 350]. Natomiast z drugiej strony „państwo potrzebowało narodu – by we wdrażaniu posłuszeństwa móc skutecznie odwoływać się do uczuć, sumienia i obowiązku, by podniecać do czynu wspólnotą tradycji i szantażować ospałych wspólnotą losu” [Bauman 2000: 350-351].

Nie negując istoty tego obustronnego powiązania, które swoją drogą wyśmie-nicie nadaje się do wyjaśniania współczesnych nastrojów społecznych z nacjona-listycznymi odcieniami, przyjrzyjmy się przenikliwej obserwacji Baumana [2005: 173-174] w stosunku do bezpieczeństwa społecznego w czasach neoliberalnych rozwiązań: „Nic nie sprzedaje się lepiej od antylękowych pomysłów, a najistot-niejszym objawem zdominowania państwa przez rynek jest polityka obniżania podatków, której istotą jest skierowanie z powrotem na rynek strumienia pieniędzy trafiających wcześniej do państwowej kasy i służących finansowaniu społecznych sposobów gwarantowania indywidualnego bezpieczeństwa. Innymi słowy, mamy tu do czynienia z procesem «komercjalizacji lęku», z masowym transferem zaso-bów zwanych «lękiem» spod kurateli sił politycznych do dyspozycji rynkowych graczy”.

Konsekwencje tej sytuacji są doniosłe i nie napawają optymizmem, ponieważ skutkują coraz większym rozwarstwieniem społeczno-gospodarczym, brakiem sze-rokich fundamentów zaufania społecznego i nade wszystko – jak zauważa Zygmunt Bauman [2012: 21] – „mała (jeśli jakakolwiek) wydaje się szansa, by ratunek przed gnuśnością czy bezradnością jednostki nadszedł od strony państwa politycznego, które nie jest – i nie chce być – państwem socjalnym”. I kontynuuje dalej autor

Strat ubocznych: „bez praw socjalnych «dla wszystkich» duża i najprawdopodobniej

rosnąca rzesza ludzi uzna swoje prawa za niezbyt użyteczne i niewarte uwagi. «O ile prawa polityczne są konieczne do ustanawiania praw socjalnych, o tyle prawa socjalne są niezbędne do czynienia praw politycznych rzeczywistymi i pod-trzymywania ich sprawnego funkcjonowania». Jedne nie są w stanie przetrwać bez

drugich – przetrwać mogą jedynie «wspólnym» wysiłkiem” [Bauman 2012: 21], czego świadomy był przywoływany wcześniej Marshall.

Stopniowe wycofywanie się państwa z procesów kierowania i zarządzania wspólnotą obywateli na wzór powojennych konsensusów społecznych doprowadza do „braku poczucia bezpieczeństwa [które – M.B.] rodzi strach. Strach zaś – strach przed zmianą, strach przed upadkiem, strach przed obcym i nieznanym światem – podważa zaufanie i burzy współzależności, na których opiera się społeczeństwo obywatelskie” [Judt 2015: 21], co skutkuje rozpadem wspólnoty oraz intensyfikacją ekstremistycznych postaw. Tym bardziej, że zastępowanie państwa opiekuńczego państwem karzącym [por. Wacquant 2009] nie zdobywa uznania wśród społe-czeństwa, podobnie zresztą jak polityka rządzenia przez zaciskanie pasa (austerity

governance) [Merryfield 2016: 47].

7. Podsumowanie

Socjologiczna perspektywa ujęcia zagadnienia bezpieczeństwa społecznego zwraca szczególną uwagę na rzeczywiste fundamenty i potencjalne następstwa działań instytucji politycznych, gospodarczych czy militarnych, które wtórnie kształtują stosunki w ramach państw narodowych. Nie chodzi wyłącznie o to, że „lista lęków jest niczym konsumpcyjna parada – nieskończona i najpewniej nie mająca kresu. A kapitał lęku, z którego można czerpać ekonomiczne i polityczne korzyści, jest – praktycznie rzecz biorąc – nieograniczony” [Bauman 2005: 169]. Chodzi także o to, że podważając podstawy funkcjonowania społeczeństwa w wyniku m.in. demontażu welfare state, likwidujemy struktury samego państwa, nie oferując nic w zamian. Jest to sytuacja niezwykle niebezpieczna, gdyż wytwarza ontologiczną próżnię, której konsekwencje są nieprzewidywalne nawet w ujęciu „twardego” wy-miaru problemu bezpieczeństwa. A zależność wydaje się oczywista, na co zwrócił uwagę wiele lat temu Seymour Lipset [1998: 52-53], a mianowicie „im większy dobrobyt danego kraju, tym większe są szanse na utrzymanie demokracji”, która ma być gwarantem spokoju społecznego i potencjalnym buforem bezpieczeństwa.

Znany amerykański socjolog, Michael Burawoy, opowiadając się za tzw. socjo-logią publiczną, której adresatem winno być najszerzej rozumiane społeczeństwo, podkreślił:

„Zbyt często państwo i rynek współpracowały ze sobą przeciw ludzkości, tworząc formację, która powszechnie znana jest pod nazwą neoliberalizmu. Z pew-nością socjologowie stali się bardziej wrażliwi, bardziej skoncentrowani na tym, co negatywne, jednak zgromadzone przez nich dane wskazują na postępującą regresję w ogromnej liczbie sfer życia społecznego” [2009: 529].

By powstrzymać ową regresję i zapewnić bezpieczeństwo społeczne, będące fundamentem wszelkiego bezpieczeństwa, należy uświadomić sobie powagę sytuacji kryzysowej. Natomiast mając świadomość kryzysu współczesnych społeczeństw kapitalistycznych, które poddane zostały działaniu rynkowych mechanizmów, okreś-lanych żartobliwie mianem wolnorynkowych, warto zastanowić się nad próbą zmiany optyki postrzegania samych zagadnień bezpieczeństwa. Chodzi o takie przewartościowanie problemu bezpieczeństwa w ogóle, by dostrzec „kto” stoi za i „komu” ma służyć bezpieczeństwo, w sytuacji gdy coraz większe części społe-czeństwa doświadczają lęku, niepewności, ryzyka i wykluczenia.

Literatura

Baranowski M., 2013, Towards the Welfare State Sociology, Kultura i Edukacja, nr 6(99): 135-148. Baranowski M., 2014, Wprowadzenie do socjologicznego ujęcia problemu demokracji i roli obywa-tela, w: M. Baranowski (red.), Demokracja i rola obywatela. O napięciu pomiędzy państwem,

społeczeństwem i procesami globalizacyjnymi, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk

Społecznych UAM, 9-14.

Baranowski M., 2015, Oblicza socjoekonomicznych nierówności – procesy prekaryzacji pracy, w: A. Wołk, A. Potasińska (red.), Nierówności społeczne we współczesnym świecie, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, 145-156. Baranowski M., 2016, Kryzys społeczeństwa kapitalistycznego a (nowa) kwestia miejska, Kultura

i Społeczeństwo, t. LX, nr 2: 19-33.

Bauman Z., 2000, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa: Wydawnictwo Sic!

Burawoy M., 2009, O socjologię publiczną. Przemówienie prezydenckie z roku 2004, w: A. Mante-rys, J. Mucha (red.), Nowe perspektywy teorii socjologicznej. Wybór tekstów, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos, 525-561.

Cohen M., 2010, T.H. Marshall’s „Citizenship and Social Class”, Dissent, www.dissentmagazine. org/article/t-h-marshalls-citizenship-and-social-class [15.09.2016].

Damon J., 2012, Wykluczenie, A. Karpowicz (tłum.), Warszawa: Oficyna Naukowa.

De Waele J.-M., Pacześniak A. (red.), 2010, Populizm w Europie. Defekt i przejaw demokracji?, Warszawa: Oficyna Naukowa.

DiNitto D.M., Dye T.R., 1983, Social Welfare: Politics and Public Policy, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice-Hall Inc.

Etzioni A., 1968, Perspektywy teoretyczne makrosocjologii, Studia Socjologiczno-Polityczne, nr 25: 45-65.

Frysztacki K., 2009, Socjologia problemów społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Gdula M., 2010, Wokół pojęcia wykluczenia w naukach społecznych, w: A. Lompart (red.), Jednostka

zakorzeniona? Wykorzeniona?, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 78-89.

Gierszewski J., 2013, Model bezpieczeństwa społecznego na tle teorii systemów, Kwartalnik

Collo-quium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych, nr 2: 65-80.

Golinowska S., 2000, Polityka społeczna. Koncepcje – instytucje – koszty, Warszawa: Poltext. Heywood A., 2009, Teoria polityki. Wprowadzenie, M. Jasiński i in. (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Jagusiak B., 2015, Bezpieczeństwo socjalne współczesnego państwa, Warszawa: Difin.

Judt T., 2015, Źle ma się kraj. Rozprawa o naszych współczesnych bolączkach, P. Lipszyc (tłum.), Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.

Koziej S., 2011, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, Bezpieczeństwo

Narodowe, nr 18: 19-39.

Lipset S.M., 1998, Homo politicus. Społeczne podstawy polityki, G. Dziurdzik-Kraśniewska (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Marshall T.H., 1950, Citizenship and Social Class and Other Essays, Cambridge: The Cambridge University Press.

Merryfield A., 2016, Nowa kwestia miejska, P. Juskowiak (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Mills C.W., 2007, Wyobraźnia socjologiczna, M. Bucholc (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Rawls J., 1994, Teoria sprawiedliwości, M. Panufnik i in. (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Sartori G., 1998, Teoria demokracji, P. Amsterdamski, D. Grinberg (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Spicker P., 2014, Polityka społeczna – teoria, Warszawa: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich. Standing G., 2015, Karta prekariatu, P. Juskowiak i in. (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Standing G., 2014, Prekariat. Nowa niebezpieczna klasa, K. Czarnecki i in. (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Szacki J., 1997, Wstęp. Powrót idei społeczeństwa obywatelskiego, w: Ani książę, ani kupiec –

oby-watel. Idea społeczeństwa obywatelskiego w myśli współczesnej, Kraków: Znak, 5-62.

Szarfenberg R., 2006, Krytyka i afirmacja polityki społecznej, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR.

Szarfenberg R., 2003, Definicje polityki społecznej, w: B. Rysz-Kowalczyk, B. Szatur-Jaworska (red.),

Wokół teorii polityki społecznej. Studia i szkice dedykowane profesorowi Janowi Daneckiemu na Jubileusz siedemdziesiątych piątych urodzin, Warszawa: Oficyna Wydawnicza Aspra-JR, 30-45.

Tittenbrun J., 2014, Kolonizacja nauki i świata przez kapitał. Teoria światów równoległych w wydaniu

socjologii wiedzy, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Urbanek A., 2013, Wstęp, w: A. Urbanek (red.), Wybrane problemy bezpieczeństwa. Dziedziny

bez-pieczeństwa, Słupsk: Wydawnictwo Społeczno-Prawne, 9-10.

Wacquant L., 2009, Więzienia nędzy, M. Kozłowski (tłum.), Warszawa: Instytut Wydawniczy Książka i Prasa.

Walzer M., 2007, Sfery sprawiedliwości. Obrona pluralizmu i równości, M. Szczubiałka (tłum.), Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.