Bezpieczeństwo powszechne – system i jego cele

Z dotychczasowych rozważań wynika, że zapewnienie bezpieczeństwa po-wszechnego wymaga realizacji bardzo rozbudowanych zadań ochronnych, w konsekwencji zaangażowania wielu zróżnicowanych podmiotów bezpie-czeństwa powszechnego (w tym podmiotów ochrony ludności i podmiotów ratownictwa). Oczywistym jest, że będą one miały nierzadko odmienne cha-rakter, umocowanie prawne, potencjał, a także relacje z innymi podmiotami na arenach krajowej i międzynarodowej. Budzi się w tym miejscu obawa o trudność w opisie całości działań w zakresie bezpieczeństwa powszechnego w Polsce. Warto tego dokonać chociażby z powodu uzyskania podstaw do ukazania współczesnego obrazu tak rozumianych stanu i procesu ochrony ludności cywilnej, optymalizacji zasilania finansowego na rzecz tejże ochrony, racjonalizacji ewentualnych prac legislacyjnych, budowania efektu synergii pły-nącej z normalizacji (ustalania zasad funkcjonowania nie ujętych w dokumen-tach o randze aktów prawnych) współdziałania podmiotów bezpieczeństwa powszechnego, w tym współpracy i współdziałania pomiędzy operatorami infrastruktury krytycznej i podmiotami państwowymi.

Biorąc po uwagę trendy rozwojowe nauk o bezpieczeństwie, warto w tym miejscu nawiązać do teorii systemów i teorii sieci. W pierwszym przypadku umożliwi to całościowy (holistyczny) opis działań stanowiących proces bez-pieczeństwa powszechnego. W drugim przypadku uwydatni się sieciowość – cechę charakterystyczną tak rozbudowanego systemu.

Należy nadmienić, że do systemowego opisu dowolnego fragmentu rze-czywistości należy uprzednio określić32:

32 Por. J. Habr, J. Veprek, Systemowa analiza i synteza, Nowoczesne podejście do zarządzania

1) cel tego systemu, 2) jego elementy,

3) zależności zachodzące pomiędzy wspomnianymi elementami.

Na podstawie wyników rozważań dotyczących istoty i założeń poznaw-czych bezpieczeństwa powszechnego, a także podstawowych aspektów jego systemowego ujęcia można podjąć się sformułowania definicji systemu bez-pieczeństwa powszechnego. Należy przy tym zadbać o ścisłą korespondencję definicji tego rodzaju bezpieczeństwa oraz kwestii opisujących system w ogóle. Konkludując, system bezpieczeństwa powszechnego to sieciowo ustruktu-ryzowany zbiór podmiotów bezpieczeństwa powszechnego (o charakterze kierowniczym oraz o charakterze wykonawczym) połączonych relacjami konstytuowanymi przez właściwe dokumenty normatywne, wyodrębniony z rzeczywistości z uwagi na realizowany cel – ochronę życia i zdrowia ludzi, a także mienia i środowiska w zakresie niezbędnym do ich przeżycia, w re-zultacie działalności na wszystkich poziomach zarządzania bezpieczeń-stwem państwa, we wszystkich stanach jego funkcjonowania, w obliczu zagrożeń powodowanych siłami natury i/lub wynikających z działania człowieka przeciwko człowiekowi godzących w wartości chronione z per-spektywy państwa i/lub właściwych podmiotów.

Na rysunku 2 przedstawiono schemat systemowego ujęcia bezpieczeń-stwa powszechnego w Polsce.

O ile wszystkie określone w definicji czynniki konstytutywne (elementy, cel i relacje) są wymagane z punktu widzenia zdefiniowania systemu bez-pieczeństwa powszechnego, jeden z nich zdaje się być szczególnie istotny na tle pozostałych. Mowa o głównym powodzie wydzielenia systemu z otacza-jącej rzeczywistości, czyli celu jego funkcjonowania. Jest to bardzo ważne, ponieważ system bezpieczeństwa powszechnego wyodrębnia się konceptu-alnie na bazie systemu bezpieczeństwa narodowego, który jest dystrybutyw-ny. Oznacza to, że w obrębie tego drugiego (pierwszego zresztą też) można

O problemach organizacji, Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 1970, s. 31, Zarządzanie. Teoria i praktyka, A.K. Koźmiński, W. Piotrowski (pod red.), WN PWN,

Warszawa 2000, s. 761, M. Paszynin, System ratownictwa medycznego [w:] Wybrane

zagadnienia zarządzania kryzysowego, red. G. Sobolewski, D. Majchrzak, Wyd. AON,

Warszawa 2012, s. 88 [za:] P. Sienkiewicz, Teoria efektywności systemów kierowania, t.1 – Wstęp do systematologii, rozprawa habilitacyjna, Warszawa 1979, s. 82.

2.1. Bezpieczeństwo powszechne – system i jego cele 33

zidentyfikować jeszcze wiele innych systemów szczegółowych, czyli systemów rozpiętych na tych samych zasobach. Tym, co będzie w zasadniczej mierze odróżniało je od siebie, to właśnie wspomniany cel wyodrębnienia z otacza-jącej rzeczywistości.

Rysunek 2. Schemat systemowego ujęcia bezpieczeństwa powszechnego w Polsce

Źródło: opracowanie własne.

Cel (systemowy) to inaczej przedmiot zamierzeń, antycypowany przyszły stan rzeczy, do którego zmierza się w działaniu33. W niniejszym kontekście może być także utożsamiany z powodem, dla którego cały system (system działań ludzkich) został wyodrębniony z otaczającej rzeczywistości. Cel sy-stemu bezpieczeństwa powszechnego został zawarty w jego definicji i wyraża ukierunkowanie przedmiotowych działań. Tak więc celem tym jest ochrona życia i zdrowia ludzi, a także mienia i środowiska w zakresie niezbędnym do ich przeżycia w obliczu zagrożeń powodowanych siłami natury i/lub wynikających z działania człowieka przeciwko człowiekowi, we wszystkich stanach funkcjonowania państwa.

Na podstawie celu głównego (nadrzędnego, misji) można przystąpić do identyfikacji celów niższego rzędu. Nie ma jednego wzorca właściwego podziału. Na stosunkowo wysokim poziomie ogólności można tego dokonać w następujący, przykładowy sposób:

33 Por., T. Pszczołowski, Zasady sprawnego działania, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 136.

1. Na podstawie kryterium uwarunkowań funkcjonowania systemu: • Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej

w okolicznościach stanu normalnego funkcjonowania państwa.

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej w okolicznościach sytuacji kryzysowej.

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej w okolicznościach stanu klęski żywiołowej.

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej w okolicznościach stanu wyjątkowego.

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej w okolicznościach stanu wojennego.

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej w okolicznościach stanu wojny.

2. Na podstawie kryterium charakteru działań systemowych:

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej o charakterze zarządczym we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

• Sprawna realizacja działań ochronnych względem ludności cywilnej o charakterze wykonawczym we wszelkich okolicznościach funkcjo-nowania państwa.

• Sprawna realizacja bezpośrednich działań ochronnych względem ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

• Sprawna realizacja pośrednich działań ochronnych (działań wsparcia) względem ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjono-wania państwa.

3. Na podstawie kryterium rodzajów działań systemowych:

• Sprawna realizacja operacyjnych działań ochronnych względem ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa. • Sprawna realizacja restrykcyjnych działań ochronnych względem

ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

• Sprawna realizacja prewencyjnych działań ochronnych względem lud-ności cywilnej we wszelkich okoliczlud-nościach funkcjonowania państwa. • Sprawna realizacja logistycznych działań ochronnych względem ludności

2.1. Bezpieczeństwo powszechne – system i jego cele 35

4. Na podstawie kryterium rodzajów wartości chronionych:

• Sprawna ochronna życia i zdrowia ludności cywilnej we wszelkich oko-licznościach funkcjonowania państwa.

• Sprawna ochronna mienia niezbędnego dla przetrwania ludności cy-wilnej w wymiarach biologicznym i bytowo-kulturowym we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

• Sprawna ochronna elementów środowiska niezbędnych dla przetrwania ludności cywilnej w wymiarach biologicznym i bytowo-kulturowym we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

5. Na podstawie kryterium poziomu zarządzania bezpieczeństwem: • Sprawna ochronna ludności cywilnej na poziomie lokalnym zarządzania

bezpieczeństwem.

• Sprawna ochronna ludności cywilnej na poziomie gminnym zarządzania bezpieczeństwem.

• Sprawna ochronna ludności cywilnej na poziomie powiatowym zarzą-dzania bezpieczeństwem.

• Sprawna ochronna ludności cywilnej na poziomie wojewódzkim zarzą-dzania bezpieczeństwem.

• Sprawna ochronna ludności cywilnej na poziomie centralnym zarządza-nia bezpieczeństwem.

• Sprawna ochronna ludności cywilnej na poziomie międzynarodowym zarządzania bezpieczeństwem.

6. Na podstawie kryterium zagrożeń inicjujących:

• Sprawna ochronna ludności cywilnej w obliczu zagrożeń pochodzenia naturalnego.

• Sprawna ochronna ludności cywilnej w obliczu zagrożeń pochodzenia antropogenicznego.

7. Na podstawie kryterium prakseologicznego:

• Skuteczna (efektywna) ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicz-nościach funkcjonowania państwa.

• Ekonomiczna ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

• Racjonalna ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

• Etyczna ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funk-cjonowania państwa.

• Ciągła ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funk-cjonowania państwa.

• Udatna ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funk-cjonowania państwa.

• Kompleksowa ochrona ludności cywilnej we wszelkich okolicznościach funkcjonowania państwa.

Nie bez powodu przy formułowaniu celów niższego rzędu nawiązano do aspektów prakseologicznych, odnosząc działania na rzecz zapewniania bezpieczeństwa powszechnego do kwestii sprawności. Z uwagi na swój zakres znaczeniowy, zdaje się ona być syntetycznym obszarem określania wymagań względem działań systemowych, poprzez identyfikowanie szczególnie istot-nych kwestii funkcjonowania systemu jako walorów praktyczistot-nych sprawnego działania (wskaźników sprawności).

Oczywiście zaproponowany podział jest dość ogólny. Chcąc dokonać bardziej precyzyjnej eksploracji celów systemowych, można łączyć ze sobą kryteria podziału celów w drodze relatywizacji morfologicznej. Oznacza to odnoszenie do siebie poszczególnych celów w ramach jednego kryterium podziału z poszczególnymi celami w ramach innego (innych) kryterium (kryteriów). Bazując tylko na tych wymienionych powyżej, daje to imponującą liczbę 24 192 możliwych kombinacji. Należy przy tym pamiętać, że każdy z ce-lów niższego rzędu może ulec podziałowi na cele jeszcze bardziej podrzędne, dochodząc w ten sposób do celów elementarnych, które są dedykowane reali-zacji przez poszczególne podmioty bezpieczeństwa powszechnego. Ukazuje to olbrzymią różnorodność celów systemowych. W niniejszym kontekście najważniejsza jest dbałość o zachowanie ich spójności z celem nadrzędnym, czyli misją systemu bezpieczeństwa powszechnego.