Zarządzanie ciągłością działania a koncepcja ochrony obiektów kluczowych

W analizowanym kontekście wspomnianymi organizacjami są podmioty bez-pieczeństwa powszechnego wykonujące zadania ochronne względem obiektów kluczowych, w tym właściciele, operatorzy i użytkownicy tychże obiektów. Zdefiniowanie poziomu jakości, jaki nie może przekroczony, leży w gestii i kompetencjach podmiotów, o których ciągłość działania chodzi. Może też wynikać z przepisów prawa oraz szeroko rozumianego interesu społecznego.

Co bardzo ważne, minimalny akceptowalny poziom jakości powinien być wcześniej określony. Oznacza to konieczność zapewnienia warunków do zachowania ciągłości działania zdecydowanie jeszcze przed wystąpieniem zdarzeń zakłócających funkcjonowanie podmiotu. Właściwe standardy nie precyzują zamkniętego katalogu takich okoliczności. Z teoretycznego punk-tu widzenia organizacja powinna być przygotowana na pełne ich spektrum. Wyrazem optymalizacji warunkowanej przez zasadność przygotowania or-ganizacji na praktycznie każde zagrożenie (zdarzenie zakłócające) z drugiej natomiast strony przeciwdziałania inflacji proceduralnej jest sformułowanie następujących obszarów, będących przedmiotem szczególnego zainteresowa-nia w kontekście zarządzazainteresowa-nia ciągłością działazainteresowa-nia90:

• ryzyko i zarządzanie nim,

• ochrona przed zagrożeniami pochodzenia naturalnego (m.in. pożarami, powodziami, wiatrami huraganowymi) i ich konsekwencjami,

• ochrona przed zagrożeniami wynikającymi z działalności człowieka (intencjonalnej oraz nieintencjonalnej) i ich konsekwencjami,

• zapobieganie zagrożeniom charakterystycznym branży IT (np. utratą da-nych, nieuprawnionym dostępem do dada-nych, uszkodzeniem serwerów), • finanse,

• zarządzanie łańcuchem dostaw (produktów, usług, w tym usług pub-licznych),

• zarządzanie wiedzą, • zarządzanie personelem, • bezpieczeństwo mienia,

• public relations i komunikacja (włączając to komunikację kryzysową i komunikację ryzykalną).

90 Zob., T. T. Kaczmarek, G. Ćwiek, Ryzyko kryzysu a ciągłość działania. Business

Biorąc pod uwagę wyniki analizy literatury przedmiotu, warto nazwać cele działań ukierunkowanych na zapewnienie ciągłości działania. Są to m.in.91:

• ograniczanie do minimum potencjalnych strat, które mogą powstać w rezultacie przerwania krytycznych procesów w organizacji,

• rozpoznanie obszarów podatności organizacji na zagrożenia i podjęcie kroków ku jej zmniejszaniu,

• wyznaczenie zasobów organizacyjnych, które z uwagi na swoją kluczo-wość (krytyczność) wymagają objęcia szczególną ochroną,

• ograniczanie do minimum ryzyka,

• utrzymywanie na minimalnym, akceptowalnym poziomie najważniej-szych procesów zachodzących w organizacji,

• intencjonalne wstrzymywanie do odwołania procesów organizacyjnych, które uznano za niekluczowe z perspektywy funkcjonowania organizacji jako całości,

• ochrona wartości chronionych (zdrowia i życia ludzkiego, zdolności do rozwoju, reputacji, interesów narodowych, interesów kluczowych odbiorców itd.).

Reasumując, ciągłość działania jest zdolnością, wyrazem pewnego po-tencjału. Można ją zmierzyć na co najmniej dwa sposoby:

1. w okolicznościach wystąpienia zdarzenia zakłócającego – poprzez reak-cję organizacji na zdarzenie zakłócające i binarne rozstrzygnięcie, czy organizacja zachowała swoją ciągłość w jego obliczu czy też nie,

2. w pozostałych okolicznościach – za pośrednictwem oceny dojrzałości systemu zarządzania ciągłością działania.

Nie bez powodu wspomniano powyżej o systemowym ujęciu zarządzania ciągłością działania. Wyniki analizy zaprezentowanych informacji skłaniają ku przekonaniu, że omawiany rodzaj zarządzania jest niezwykle rozbudowany co do przedmiotu traktowania i kwestii metodycznych. Dlatego właśnie podej-ście systemowe, czyli holistyczne z założenia, jest tu zdecydowanie pożądane. Na podstawie zebranych informacji pozwalających ukazać istotę, cel i zakres ciągłości działania, ponownie w ścisłej relacji z przedstawionymi

91 ISO 22301:2012…, 3.4, Księga dobrych praktyk w zakresie zarządzania ciągłością

działania, red. R. W. Kaszubski, D. Romańczuk, Wyd. ZBP. Warszawa 2012, s. 48,

8.5. Zarządzanie ciągłością działania a koncepcja ochrony obiektów kluczowych 163

na kartach niniejszej monografii uwarunkowaniami ochrony obiektów kluczowych w świetle bezpieczeństwa powszechnego, można przystąpić do określenia struktury poznania problematyki zarządzania ciągłością dzia-łania w odniesieniu do przedmiotu badań. Na rysunku 10 zaprezentowano wzorcową strukturę poznania problematyki zarządzania ciągłością działania w ochronie obiektów kluczowych.

Rysunek 10. Wzorcowa struktura poznania problematyki zarządzania ciągłością działania w ochronie obiektów kluczowych

Źródło: opracowanie własne.

Po raz kolejny za podstawę należy przyjąć określenie istoty zarządzania ciągłością działania, ze zwróceniem szczególnej uwagi na aspekty charakte-rystyczne ochronie obiektów kluczowych. Z uwagi na fakt, że problematyka ta doczekała się rozwinięcia w sektorze biznesowym, warto racjonalnie i kry-tycznie skorzystać z rozwiązań (procedur, wytycznych, sposobów planowania, organizowania, motywowania i kontrolowania, metodyk, metod, narzędzi itp.) już opracowanych i sprawdzonych w praktyce funkcjonowania przedsiębiorstw. Za następny krok należy przyjąć opracowanie koncepcji systemowego za-rządzania ciągłością działania. Opracowano w tym zakresie wiele standardów, głównie amerykańskich i brytyjskich, które mogą zostać potraktowane jako swoiste ramy procesu budowania systemu zarządzania ciągłością działania.

mogą zostać skupione na indywidualnym (skala mikro) bądź całościowym (skale mezo i makro), systemowym traktowaniu ciągłości działania obiek-tów kluczowych. W pierwszym przypadku mowa o systemach zarządzania w poszczególnych przedsiębiorstwach bądź u poszczególnych zarządców, ope-ratorów i użytkowników. Skala mezo odnosi się do projektowania systemów obejmujących poszczególne branże (sektory), innymi słowami dotyczących równocześnie wielu obiektów kluczowych. Z kolei w skali makro za punt dążeń przyjmuje się holistyczny i zintegrowany system zarządzania ciągłoś-cią działania państwa i jego jednostek terytorialnych. Operacjonalizując, w idealistycznym ujęciu każdy z obiektów kluczowych powinien posiadać swój w własny system zarządzania ciągłością działania, spójny z właściwym sobie nadsystemem zarządzania ciągłością działania danej branży (sektora) oraz systemem zarządzania ciągłością działania administracji publicznej (gminy, powiatu, województwa i państwa). Formułowanie dobrych praktyk to naturalny, wieńczący element wzorcowej struktury poznania problematyki zarządzania ciągłością działania w ochronie obiektów kluczowych. Z uwagi na zasygnalizowane wspólne obszary traktowania z zarządzaniem kryzyso-wym i zarządzaniem ryzykiem, zasadnym jest zadbać o spójność metodyczną i merytoryczną w tym zakresie.

Zakończenie

Eksploracja problematyki ochrony obiektów kluczowych w perspektywie bezpieczeństwa powszechnego wymaga skupienia się na trzech zasadniczych kwestiach. Po pierwsze, należy dokonać nakreślenia kontekstu ochrony, in-nymi słowami identyfikacji i umocowania bezpieczeństwa powszechnego w stosunku do charakterystycznych zagadnień nadrzędnych i podrzędnych znaczeniowo. Przydatny może okazać się tu właściwy opis systemowy. W na-wiązaniu do niego należy nazwać powód wyodrębnienia bezpieczeństwa powszechnego z otaczającej rzeczywistości (cel nadrzędny, misję właściwego systemu), zidentyfikować podmioty systemu (elementy) oraz scharaktery-zować zachodzące między nimi zależności (relacje). Po drugie, wymagane jest opracowanie spójnej koncepcji określania obiektów kluczowych, które w myśl zapisów prawnych podlegają regulacjom właściwym infrastrukturze krytycznej, obszarom, obiektom i urządzeniom ważnym dla obronności, in-teresu gospodarczego państwa, bezpieczeństwa publicznego i innych ważnych interesów państwa oraz obiektom szczególnie ważnym dla bezpieczeństwa i obronności państwa. Po trzecie, wymaga się określenia współczesnych trendów rozwojowych teorii i praktyki przedmiotu poznania, których do-robek może mieć zasadnicze znaczenie dla ochrony obiektów kluczowych w perspektywie bezpieczeństwa powszechnego. Pożądanym jest opracowanie spójnej koncepcji wykorzystania właściwych wiedzy i doświadczeń do budo-wania potencjału ochronnego w rozpatrywanym zakresie. Niniejsza mono-grafia stanowi swoiste wyjście naprzeciw nakreślonym powyżej potrzebom.

Zgodnie z podejściem holistycznym, poprzez bezpieczeństwo powszech-ne należy rozumieć jeden z rodzajów bezpieczeństwa narodowego, proces,

który obejmuje szereg różnych działań (m.in. w dziedzinach zdrowotnej, ekologicznej, edukacyjnej, społecznej, gospodarczej, prawnej, weterynaryjnej i sanitarnej), wspólnie zmierzających do osiągnięcia celu głównego – zapew-nienia bezpieczeństwa ludności cywilnej, jak również stan uzyskany w re-zultacie zorganizowanej ochrony ludzkiego życia i zdrowia, a także mienia i środowiska w zakresie niezbędnym do przeżycia ludności w wymiarach biologicznym i bytowo-kulturowym. Warto dodać, że dotyczy ono zagrożeń wartości chronionych, za źródła których przyjmuje się oddziaływania sił natury lub działania człowieka przeciwko człowiekowi. Należy pamiętać, że bezpieczeństwo powszechne odnosi się do wszystkich stanów i uwarunkowań funkcjonowania państwa. Analiza zakresu znaczeniowego bezpieczeństwa powszechnego pozwala uwypuklić jego bezpośrednią relację z bezpieczeń-stwem narodowym (bezpieczeństwo powszechne to jeden z rodzajów bezpie-czeństwa narodowego). Za jego kolejną cechę charakterystyczną przyjmuje się cel nadrzędny (misję) wszystkich właściwych podmiotów. Jest nią zapew-nianie bezpieczeństwa ludności cywilnej. Wynika z tego stricte ochronny charakter działań na rzecz ludności cywilnej, co koresponduje ściśle z przed-miotem ochrony, mianowicie ludzkim życiem i zdrowiem, a także mieniem i środowiskiem w zakresie niezbędnym do przeżycia ludności w wymiarach biologicznym i bytowo-kulturowym.

Operacjonalizując podejście systemowe, system bezpieczeństwa po-wszechnego to sieciowo ustrukturyzowany zbiór podmiotów bezpieczeństwa powszechnego (o charakterze kierowniczym oraz o charakterze wykonaw-czym) połączonych relacjami konstytuowanymi przez właściwe dokumen-ty normadokumen-tywne, wyodrębniony z rzeczywistości z uwagi na realizowany cel – ochronę życia i zdrowia ludzi, a także mienia i środowiska w zakresie niezbędnym do ich przeżycia, w rezultacie działalności na wszystkich po-ziomach zarządzania bezpieczeństwem państwa, we wszystkich stanach jego funkcjonowania, w obliczu zagrożeń powodowanych siłami natury i/ lub wynikających z działania człowieka przeciwko człowiekowi godzących w wartości chronione z perspektywy państwa i/lub właściwych podmiotów. Przyjęcie powyższej definicji zdaje się porządkować rozważania na temat omawianego rodzaju bezpieczeństwa. Stanowi również punkt wyjścia do równie uporządkowanej identyfikacji właściwych podmiotów i zachodzących między nimi zależności. Biorąc pod uwagę wyniki analizy polskiego stanu

Zakończenie 167

prawnego, wyróżnia się co najmniej 66 rodzajów podmiotów bezpieczeństwa powszechnego (po 33 rodzaje podmiotów zarządczych i podmiotów wyko-nawczych). Decyzyjny pion zarządczy stanowią organy administracji pub-licznej wyznaczone do pełnienia roli podmiotów zarządzania kryzysowego. Grupę podmiotów zarządczych uzupełniają decydenci wybranych urzędów centralnych, zespoły i centra zarządzania kryzysowego, komórki właściwe sprawom zarządzania kryzysowego w urzędach obsługujących właściwych decydentów, a także organy samorządu terytorialnego. Grupę podmiotów wykonawczych stanowią w dominującej mierze podmioty ratownicze oraz służby, inspekcje i straże pełniące rolę tzw. podmiotów wsparcia. Nie spo-sób pominąć tu operatorów infrastruktury krytycznej i przedsiębiorców, którzy w pewnym okolicznościach mogą pełnić rolę podmiotów wiodących w ramach reagowania na zagrożenia bezpieczeństwa powszechnego. Liczne elementy systemu bezpieczeństwa powszechnego są ze sobą powiązane rów-nie licznymi zależnościami. Ich źródłem jest co najmrów-niej 58 aktów prawnych w randze ustaw oraz jeszcze bardziej liczne dokumenty wykonawcze. Dotyczą one problematyki m.in. funkcjonowania organów administracji publicznej i służb państwowych, energetyki, ochrony zdrowia zwierząt oraz zwalczania chorób zakaźnych zwierząt, ochrony środowiska, telekomunikacji, kultury fizycznej, aspektów geodezji i kartografii, stanów nadzwyczajnych, ochrony wód, bezpieczeństwa na obszarach górskich, bezpieczeństwa na morzu i ob-szarach wodnych, ochrony zdrowia psychicznego, ruchu drogowego i dróg publicznych, wyrobów medycznych, dozoru technicznego, powszechnego obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, materiałów niebezpiecznych, sformalizowanych systemów ratowniczych, ochrony osób i mienia, ochrony przeciwpożarowej, bezpieczeństwa żywności i żywienia, zarządzania kry-zysowego, radiofonii i telewizji, rezerw strategicznych, lotnictwa, a także ochronie informacji niejawnych.

Mając na względzie kwestie ochrony obiektów kluczowych, warto pod-kreślić istotność regulacji dotyczących podmiotów bezpieczeństwa powszech-nego oraz obszarów tegoż bezpieczeństwa, w obrębie których dokonywana jest identyfikacja obiektów kluczowych. Podejście systemowe pozwala na spójną ich analizę, zwłaszcza w świetle zagrożeń, w tym zagrożeń kryzysowych. Te natomiast można badać w dwójnasób. Jednokierunkowa analiza zagrożeń bez-pieczeństwa powszechnego polega na identyfikacji okoliczności rzutujących

na stan bezpieczeństwa ludności cywilnej. Owa jednokierunkowość wiąże się prowadzeniem czynności analitycznych uwzględniających klasyczny sposób interpretacji wpływu zagrożeń, zgodnie z podejściem humano – i populo-centrycznym. Za przedmiot oddziaływania zagrożeń przyjmuje się w tym kontekście jednostkę ludzką oraz konstytuowane przez nią społeczności. Przy dwukierunkowej analizie zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego bierze się pod uwagę dodatkowo subiectocentryczny wzgląd poznawczy. Podkreśla się w ten sposób fakt, iż występujące zagrożenia mogą wpływać nie tylko na lud-ność. Ich skutki mogą również dotykać samych podmiotów bezpieczeństwa powszechnego (np. właścicieli, operatorów, użytkowników infrastruktury krytycznej, obszarów, obiektów i urządzeń ważnych dla obronności, intere-su gospodarczego państwa, bezpieczeństwa publicznego i innych ważnych interesów państwa i/lub obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa). Za zasadnością stosowania analizy dwukierunkowej przemawia jej kompleksowość, jak również nierzadko pomijany w literaturze przedmiotu aspekt – konieczność ochrony podmiotów, które same realizują zadania ochronne. Bazując na powyższym można sformułować założenia poznawcze bezpieczeństwa powszechnego. Na najwyższym poziomie ogól-ności wyrażają się w dwóch podejściach badawczych – perspektywie odgórnej (top-down, oznaczającej skupianie się na wartościach na poziomie naro-dowym, czyli głównie przetrwania i jakości życia obywateli państwa) oraz perspektywie oddolnej (bottom-up, sprowadzającej się do ochrony wartości na poziomie podmiotów bezpieczeństwa powszechnego, czyli głównie prze-trwania i jakości funkcjonowania). Na tej podstawie można zmodyfikować definicję bezpieczeństwa powszechnego do postaci procesu zawierającego różnorodne działania ukierunkowane wspólnie na ochronę życia i zdrowia ludzi, a także mienia i środowiska w zakresie niezbędnym do ich przeżycia, stanu uzyskanego w rezultacie zorganizowania takiej ochrony przed zagroże-niami powodowanymi siłami natury i/lub działalnością człowieka przeciwko człowiekowi, godzącymi w wartości chronione z perspektywy państwa i/lub właściwych podmiotów, we wszystkich stanach funkcjonowania tego państwa. Rola właścicieli, zarządców, operatorów i użytkowników obiektów klu-czowych zdaje się nabierać na znaczeniu w optyce rozważań dotyczących zagrożeń o potencjale wystarczającym, by z odpowiednio wysokim praw-dopodobieństwem doprowadzić do sytuacji kryzysowych, a w konsekwencji

Zakończenie 169

do kryzysów. Mowa o zagrożeniach kryzysowych wywoływanych przez czynniki bezpośrednio rzutujące na poziom bezpieczeństwa powszechnego lub przez czynniki pośrednie (związane z zagrożeniami o charakterze po-wszechnym jak też w zagrożeniami o innym charakterze). Na tej podstawie można określić cztery zasadnicze kierunki negatywnego wpływu na bezpie-czeństwo powszechne: 1. Zagrożenie bezpośrednie – system bezpieczeństwa powszechnego, 2. Zagrożenie bezpośrednie – inne zagrożenie bezpośrednie – system bezpieczeństwa powszechnego, 3. Zagrożenie pośrednie – zagrożenie bezpośrednie – system bezpieczeństwa powszechnego, 4. Zagrożenie bezpo-średnie – zagrożenie pobezpo-średnie – zagrożenie bezpobezpo-średnie – system bezpie-czeństwa powszechnego. Pozwala to uzmysłowić sobie z jaką różnorodnością mechanizmów wpływu zagrożeń należy liczyć się w kontekście ochrony obiektów kluczowych i szerzej, zapewniania bezpieczeństwa powszechnego. Dlatego niezwykle ważne jest doprecyzowanie zadań ochronnych jeszcze na etapie planowania, przykładowo poprzez stworzenie funkcjonalnych sia-tek bezpieczeństwa. Z siasia-tek bezpieczeństwa opracowanych dla centralnego, wojewódzkiego, powiatowego i gminnego poziomu zarządzania bezpieczeń-stwem powszechnym w Polsce wynika, że nie sposób traktować kompleksowo o ochronie życia i zdrowia ludzi, a także mienia i środowiska w zakresie nie-zbędnym do ich przeżycia, z pominięciem właścicieli, zarządców, operatorów i użytkowników obiektów kluczowych, zwłaszcza infrastruktury krytycznej. Na poziomie gminnym mogą oni nawet pełnić rolę podmiotów wiodących we właściwych sobie zakresach kompetencyjnych.

W dyskusji o kluczowych obiektach dla bezpieczeństwa nieocenione staje się zdefiniowanie pełnionej przez nie funkcji. Z jednej strony wydaje się to szczególnie istotne z perspektywy definiowania sensu stricto funkcjonalno-ści. Z drugiej strony zasadność jej przywoływania wiąże się z koniecznością uporządkowania i klasyfikacji licznych ujęć teoretycznych oraz prawnych w dyskutowanym obszarze.

Obiekty uznane za kluczowe są stanowione przez trzy kategorie obiektów: infrastruktury krytycznej, obowiązkowej ochrony oraz ochrony szczególnej. Infrastruktura krytyczna stanowi najświeższą w sensie prowadzonego za-kresu ochrony kategorię obiektów, urządzeń, usług i instalacji podlegających ochronie. Zdefiniowane w jej wykazie systemy chronione są w oparciu o ści-śle określone zakresy działania i nadzór koordynatorów. Obiekty, obszary,

urządzenia i transporty obowiązkowej ochrony zdefiniowane w kategoriach obronności, interesu gospodarczego państwa, bezpieczeństwa publicznego, innych ważnych interesów państwa oraz infrastruktura krytyczna uznana za nowo utworzoną kategorię tworzą listę obiektów podlegających obowiązkowej ochronie. Do obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronno-ści państwa należy zaliczyć obiekty kategorii I (ważne dla obronnoi obronno-ści) oraz kategorii II (ważne dla bezpieczeństwa publicznego).

Obiekty kluczowe w zależności od zdefiniowanego kryterium i przyjętej klasyfikacji podziału można przedstawiać w różny sposób. Zaprezentowane w niniejszym opracowaniu podejście zakłada indywidualną analizę celem określenia spełnianej przez nie funkcji, istoty i charakterystyki form ochrony, a także syntezę w celu zdefiniowania jednolitego podejścia do zapewnienia bezpieczeństwa realizowanych przez nie procesów, których oczekiwanym rezultatem jest dostarczenie konkretnej usługi odbiorcy końcowemu, nieza-leżnie poziomu jego występowania.

Zidentyfikowane funkcje obiektów kluczowych pozwalają uznać za ta-kowe infrastrukturę krytyczną, obszary, obiekty i urządzenia podlegające obowiązkowej ochronie, jak również obiekty szczególnie ważne dla bezpie-czeństwa państwa.

Odpowiedzą na pytanie o zintegrowany sposób ochrony obiektów klu-czowych w świetle zapewniania bezpieczeństwa powszechnego w Polsce jest spójna koncepcja wykorzystania zasad zarządzania kryzysowego, zarządzania ryzykiem i zarządzania ciągłością działania. Nazwane zostały one kierunka-mi branżowykierunka-mi ochrony obiektów kluczowych. Wzorcowa struktura pozna-nia problematyki zarządzapozna-nia kryzysowego w ochronie obiektów kluczowych powinna uwzględniać takie kwestie, jak istotę zarządzania kryzysowego, istotę zarządzania kryzysowego w ochronie obiektów kluczowych, regulacje prawne, struktury zarządzania kryzysowego, współpracę w przedmiotowym zakresie, komunikację kryzysową oraz właściwe dobre praktyki. Skupiając się na zarządzaniu ryzykiem warto mieć na względzie jego istotę oraz to, w jaki sposób i w jakim zakresie właściwą teorię można zaimplementować na grunt ochrony obiektów kluczowych. Należy przy tym czerpać z wymagań sektorowych oraz dobrych praktyk zarządzania ryzykiem w sektorze bizneso-wym. Nawiązując do problematyki zarządzania ciągłością działania, również konieczne jest uprzednie poznanie jej istoty tak, aby móc dokonać właściwej

implementacji na grunt przedmiotu niniejszych rozważań. Liczne regulacje normatywne ułatwiają jej eksplorację, stanowiąc przy tym punkty odniesie-nia do formułowaodniesie-nia konkretnych rozwiązań zarządczych. W analogii do sposobu ujęcia bezpieczeństwa powszechnego, również i w tym przypadku warto podjąć trud dokonania opisu systemowego. Opracowanie modelowych systemów zarządzania ciągłością działania powinno bezpośrednio poprzedzać formułowanie dobrych praktyk w tym zakresie, z przeznaczeniem dla sektora publicznego i sektora prywatnego.

Oryginalne połączenie teorii i praktyki zarządzania kryzysowego, zarzą-dzania ryzykiem i zarzązarzą-dzania ciągłością działania to zasadnicze zwieńczenie badań dotyczących ochrony obiektów kluczowych w perspektywie bezpie-czeństwa powszechnego w Polsce na przyjętym przez autorów, relatywnie wysokim poziomie ogólności. Za kolejny krok, jaki należałoby uczynić, uzna-je się operacjonalizację każdego z wymienionych kierunków branżowych. Z uwagi na spójność konceptualną, warto dokonać tego właśnie w świetle ochrony obiektów kluczowych w perspektywie bezpieczeństwa powszech-nego. Niezwykła obszerność przedmiotu poznania zdecydowanie sprzyja prowadzeniu badań pogłębionych w tym zakresie.

Bibliografia

Publikacje zwarte

Andrzejewski J., Ratownictwo zwierząt, FIREX 2009.

Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, BBN, Warszawa 2013.

Delumenau J., Skrzydła anioła. Poczucie bezpieczeństwa w duchowości człowieka Zachodu

w dawnych czasach, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998.

Dworecki S, Od konfliktu do wojny, Buwik, Warszawa 1996.

Ficoń K., Inżynieria zarządzania kryzysowego. Podejście systemowe, BEL Studio Sp. z o.o., Warszawa 2007.

Fleming M., Gołębiewski J., Olbryś S., Ochrona ludności – wybrane zagadnienia, Wydawni-ctwo Firex, Warszawa 1997.

Górski S, Współczesna ochrona ludności (Aspekty prawne i organizacyjne), Wydawnictwo SGSP, Warszawa 2016.

Gromek P., Dorobek teorii organizacji i zarządzania w projektowaniu systemów

bezpieczeń-stwa [w:] Metodologiczne i dydaktyczne aspekty bezpieczeńbezpieczeń-stwa narodowego, red. Kitler

W., Kośmider T., Difin, Warszawa 2015.

Gromek P., Krajowy System Ratowniczo-Gaśniczy z perspektywy ciągłości działania [w:]

Organizacje bezpieczeństwa publicznego wobec wyzwań zarządzania kryzysowego w Pol-sce, red. J. Zych, t. 1, Wydawnictwo WSB, Poznań 2016.