Ubezpieczenia jako forma ograniczenia ryzyka w działalności podmiotów
U BEZPIECZENIA JAKO INSTRUMENTY OGRANICZANIA POZIOMU RYZYKA Działalność przedsiębiorstw jest ściśle związana z występowaniem
nie-pewności i ryzyka, dlatego, też przedsiębiorstwa w celu maksymalnego ograniczenia ryzyka oraz zabezpieczenia przed jego skutkami powinno za-rządzać ryzykiem tzn. identyfikować, mierzyć i kontrolować ryzyko. Podsta-wowym elementem zarządzania ryzykiem jest zabezpieczenie przed skut-kami ryzyka. Podmiot gospodarczy może wybrać w tym zakresie postawę aktywną bądź pasywną.
Postawa pasywna polega na biernym ponoszeniu ryzyka, bez podejmo-wania prób wyeliminopodejmo-wania go lub ograniczenia. Może ona wynikać z faktu nieświadomości występowania ryzyka, nieumiejętności oszacowania jego rozmiarów lub braku znajomości technik zabezpieczających. Przykładem postawy pasywnej jest tworzenie funduszy rezerwowych w celu zamortyzo-wania wpływu ewentualnych strat przez inwestorów instytucjonalnych16.
Postawa aktywna natomiast charakteryzuje się próbą eliminacji lub ograniczenia strat, jakie mogłyby się pojawić w skutek przeprowadzonych transakcji, poprzez odpowiednie działanie podejmowane przez podmiot.
Wyróżnia się fizyczną i finansową kontrolę ryzyka. Fizyczna kontrola ryzyka zawiera w sobie wszelkie możliwe działanie, mające na celu redukcję wielkości i ilości strat. Finansowa kontrola ryzyka sprowadza się do samo-dzielnego zarządzania ryzykiem przez podmiot, bądź transferze tego ryzyka na inny podmiot.
15 I. Kwiecień, Istota i rola ubezpieczeń, [w:] Ubezpieczenia rynek i ryzyko, red. W. Ronka-Chmielowiec, PWE, Warszawa 2002, s. 38.
16 D. Dziawgo, Credit – rating, Ryzyko i obligacje na międzynarodowym rynku finansowym, PWN, Warszawa 1998, s. 32.
Jedną z najbardziej popularnych i najczęściej stosowanych metod transferu ryzyka jest ubezpieczenie. Posiadanie polisy ubezpieczeniowej jest jedną z możliwości kontroli finansowych aspektów nieznanej przyszłości w pewnych ściśle określonych przypadkach. Opłacenie składki ubezpiecze-niowej daje możliwość przesunięcia, przeniesienia ryzyka poniesienia szko-dy z ubezpieczającego na ubezpieczyciela. Posiadacz polisy, który wykupił ubezpieczenie pełne, zastępuje za pomocą ubezpieczenia nieznaną wielkość straty znanym kosztem tj. kosztem polisy17. Oprócz polis pełnych firmy ubezpieczeniowe oferują również polisy częściowe, które charakteryzują się tym, iż posiadacz polisy zachowuje część ryzyka.
Ubezpieczenia to umowa pomiędzy dwoma stronami, ubezpieczycielem i posiadaczem polisy. W umowie tej ubezpieczyciel zobowiązany jest do wy-płaty określonej sumy pieniędzy drugiej stronie (ubezpieczonemu) w mo-mencie poniesienia przez niego finansowej straty. W skutek tego firma ubezpieczeniowa przejmuje odpowiedzialność za pokrycie strat posiadacza polisy. Natomiast ubezpieczony – w zamian za zaakceptowanie ciężaru po-krycia ewentualnych strat finansowych przez ubezpieczyciela – zobowiązany jest uiścić opłatę w postaci składki ubezpieczeniowej na rzecz ubezpieczy-ciela.
Ubezpieczenie, jako metoda transferu ryzyka, ma zarówno zalety, jak i wady. Do zalet ubezpieczenia zalicza się18:
• posiadacz polisy może transferować ryzyko nieoczekiwanie dużych albo częstych strat na firmę ubezpieczeniową;
• osoba ubezpieczona może zastąpić nieznany koszt kosztem znanym, tj. wysokością składki, która jest dla firm kosztem, przez co obniża się płacony przez nie podatek dochodowy od osób prawnych;
• w danym roku płacona składka reprezentuje tylko część możliwej do wystąpienia straty;
• ubezpieczenie może pokrywać nawet bardzo duże szkody, które bez posiadania polisy mogłyby doprowadzić firmę do bankructwa;
• ubezpieczony może korzystać z dodatkowych funkcji ubezpieczycie-la, jak np. korzystać z rad specjalistów, dotyczących sposobów obni-żenia ryzyka wystąpienia straty.
Natomiast do wad ubezpieczenia zalicza się19:
• nie każde ryzyko jest możliwe do ubezpieczenia,
• ubezpieczenie pokrywa straty jedynie do określonej kwoty,
• ubezpieczyciel nie pokrywa pełnej, rzeczywistej wysokości straty,
• umowa o ubezpieczenie może nie przewidywać wystąpienia jakiegoś zdarzenia, przez co nie nastąpi wypłata odszkodowania,
• nie wszystkie składki są stałe co do kwoty i czasu, na jaki opiewają,
17 A. P. Dolata, Ubezpieczenia finansowe i ich rozwój w Polsce w latach 1994-2004, [w:] Re-fleksje społeczno-gospodarcze, Zeszyty Naukowe WWSZiP nr 10, Wałbrzych 2007, s. 126.
18 D. Dziawgo, Credit – rating, Ryzyko i obligacje ..., s. 35.
19 Tamże, s. 36.
• w długim okresie ubezpieczony może zapłacić więcej w postaci skła-dek, niż otrzyma w przypadku powstania szkody.
Ubezpieczenie – jako podstawowe pojęcie w działalności ubezpieczenio-wej – jest trudne do zdefiniowania, bowiem inaczej na ubezpieczenie patrzy ekonomista, statystyk, teoretyk podejmowania decyzji, prawnik i wreszcie praktyk ubezpieczeń.
Istnieje wiele definicji określających ubezpieczenie, z uwagi na aspekt praktyczny warto przytoczyć definicję ubezpieczenia w sensie prawnym.
Jest ona przydatna, bowiem na bazie kodeksu cywilnego, będącego źródłem przepisów prawnych, konstruowane są umowy ubezpieczeniowe (między ubezpieczającym, ubezpieczonym a ubezpieczycielem). Kodeks cywilny określa ubezpieczenie jako umowę między zakładem ubezpieczeń (ubezpie-czycielem) a ubezpieczającym, w której ten pierwszy zobowiązuje się do spełnienia określonego świadczenia w postaci umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wy-padku, a ubezpieczający zobowiązuje się do zapłacenia składki20.
Na podstawie tej definicji jak i innych można wysnuć wniosek, że pod-stawowym zadaniem ubezpieczenia jest ochrona przed skutkami zdarzeń losowych, polegająca głównie na dostarczeniu środków finansowych oso-bom prawnym i fizycznym, które zostały dotknięte działaniem zdarzeń lo-sowych, określonych w umowie ubezpieczeniowej. Tak więc – rola ubezpie-czenia polega na kompensacji szkód, tzn. na wyrównywaniu skutków zda-rzeń losowych21.
Każdy podmiot, czyli człowiek bądź podmiot gospodarczy, jest zawsze i wszędzie narażony na utratę majątku, praw, spodziewanych korzyści lub na nagłe poniesienie nakładów, na które go nie stać. Tylko połączenie środ-ków dostatecznej liczby podmiotów daje możliwość wystarczającej kompen-saty strat lub pokrycia potrzeb losowych. Taka solidarność jest znana od zarania ludzkości i miała postać wspólnot ludzkich (solidarność wspólnoty).
Formy wspólnoty kompensującej straty jednostek ewaluowały poprzez ty-siąclecia. Doprowadziło to do wykształcenia się instytucji gospodarczych, świadczących usługi w zakresie kompensowania skutków losowych strat, czyli zakładów ubezpieczeń22.
Warunkiem koniecznym do funkcjonowania ochrony ubezpieczeniowej jest zgromadzenie odpowiednich środków tworzących fundusz ubezpiecze-niowy, z którego mogą być wypłacone świadczenia.
Do tego celu służy przede wszystkim składka, czyli świadczenie pie-niężne realizowane przez ubezpieczającego na rzecz zakładu ubezpieczeń, w zamian za ochronę ubezpieczeniową. Podstawową funkcją składki jest gromadzenie funduszu ubezpieczeniowego23.
Świadczenie ubezpieczeniowe jest to wypłata, w wysokości wynikającej z umowy ubezpieczenia, do której ubezpieczyciel jest zobowiązany w przy-padku zajścia zdarzenia losowego określonego w umowie ubezpieczeniowej
20 Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. nr 16, poz. 93).
21 Tamże.
22 B. Hadyniak, Ubezpieczenie jako urządzenie gospodarcze, [w:] Podstawy ubezpieczeń tom I – mechanizmy i funkcje, red. J. Monkiewicz, Poltext, Warszawa 2002, s. 53, 54.
23 B. Hadyniak, Ubezpieczenie jako..., s. 57
(wypadku ubezpieczeniowego). Gdy świadczenie służy kompensacie strat majątkowych, najczęściej nazywane jest odszkodowaniem. Zadaniem świadczenia jest finansowa kompensata (całkowita lub częściowa) strat w mieniu, utraty praw, szkód osobistych lub braków finansowych. Świad-czenie z zasady nie może przekraczać poniesionych strat, czyli przekraczać kwot wynikających z interesu ubezpieczeniowego24.
Ubezpieczenie obecnie jest związane z wyspecjalizowanym podmiotem, który świadczy tego typu usługi. Jest to spowodowane tym, iż działalność ubezpieczeniową mogą prowadzić wyłącznie podmioty o określonej formie prawnej, odpowiedniej nazwie i posiadający zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej. Podmioty te nazywane są zakładami ubez-pieczeń. Zakład ubezpieczeń (ubezpieczyciel) jest podmiotem prowadzącym działalność ubezpieczeniową, na podstawie zezwolenia, będącą działalno-ścią gospodarczą, prowadzoną dla zysku lub bezdochodowo.
Działalność ubezpieczeniowa jest to działalność prowadzona na pod-stawie zezwolenia, przez zakład ubezpieczeń, która polega na zobowiązywa-niu się zakładu (w umowie ubezpieczenia) do udzielenia, w zamian za składkę, ochrony ubezpieczeniowej, polegającej na wypłacaniu przez zakład świadczenia w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego25.
Podczas udzielania ochrony ubezpieczeniowej wywiązuje się między podmiotami stosunek ubezpieczenia. Podmiotami mogącymi być stroną w umowie ubezpieczeniowej zawieranej z zakładem ubezpieczeń są: ubez-pieczający, ubezpieczony, uprawniony.
Ubezpieczający to osoba, która zawiera z zakładem ubezpieczeń umowę ubezpieczenia i zobowiązana jest do płacenia składki ubezpieczeniowej.
Natomiast ubezpieczony jest to osoba, której mienie albo życie, albo zdrowie jest przedmiotem ubezpieczenia26. W praktyce bywa tak, iż ubezpieczający i ubezpieczony nie muszą być zawsze tą samą osobą prawną lub fizyczną.
Jednakże w przypadku ubezpieczeń majątkowych, ubezpieczający i ubezpieczony w większości wypadków to te same osoby fizyczne lub praw-ne.
Osobą wskazującą, wybierającą osobę uprawnioną do pobrania świad-czenia jest ubezpieczony. W praktyce jednak bywa inaczej i zakłady pieczeń niekiedy nadają to prawo ubezpieczającemu. Uprawniony – w ubez-pieczeniach na wypadek śmierci – jest to osoba wskazana (przez ubezpie-czonego) jako uprawniona do pobrania sumy ubezpieczenia27. Zwyczajowo, osoba, której wypłaca się sumę ubezpieczenia nazywana jest „uposażonym”
lub „beneficjentem”.
Aby mogło występować ubezpieczenie, musi ono dotyczyć określonego przedmiotu, który może zostać utracony lub uszkodzony, prawo, które mo-że być utracone albo osoby, które mogą doznać uszczerbku lub rozstać się z życiem. Przedmiot ubezpieczenia jest to interes ubezpieczeniowy chronio-ny w ramach stosunku ubezpieczenia. Jednakże ochrona ta nie polega na
24 Tamże, s. 57.
25 Tamże, s. 57.
26 Tamże, s. 8.
27 Tamże, s.16.
przeciwdziałaniu wypadkowi ubezpieczeniowemu, lecz na gotowości do kompensowania jego skutków28.
Interes ubezpieczeniowy jest to „rodzaj finansowego interesu”, który jednostka musi posiadać, aby mieć prawo do świadczenia. Jednostka ma interes ubezpieczeniowy, jeśli zajście wypadku ubezpieczeniowego może powodować np. stratę finansową lub szkodę osobistą. Z interesem ubezpie-czeniowym wiąże się pojęcie wypadku ubezpieczeniowego, którego pojawie-nie się rodzi prawo do realizacji świadczeń do wysokości interesu ubezpie-czeniowego29.
Wypadkiem ubezpieczeniowym jest zdarzenie losowe objęte działalno-ścią ubezpieczeniową, z nastąpieniem którego zakład ubezpieczeń jest zo-bowiązany spełnić określone, w nawiązanym stosunku ubezpieczeniowym, świadczenie ubezpieczeniowe. O tym, jakie zdarzenie losowe jest jednocze-śnie wypadkiem ubezpieczeniowym, decydują czynniki kształtujące treść prawnego stosunku ubezpieczenia, a w szczególności treść złożonych zgod-nie oświadczeń woli30.
Ubezpieczenie jest metodą zarządzania ryzykiem poprzez transfer ryzy-ka z jednostki – w drodze umowy – na wyspecjalizowany podmiot (zakład ubezpieczeń), który organizuje dystrybucję tego ryzyka pomiędzy większą liczbę podmiotów, którym podobne ryzyko zagraża. Organizacja ta polega na stworzeniu scentralizowanego funduszu z wpłat odpowiednio dużej gru-py podmiotów (składek ubezpieczeniowych) i pokrywaniu z niego strat do-znanych przez wpłacających. Wysokość tych wpłat zakład ubezpieczeń tak kalkuluje na własne ryzyko, aby zapewnić pokrycie ewentualnych strat grupie, jak i stosowne wynagrodzenie dla siebie31.