Budowa

Podobnie jak inne grupy syntaktyczne, grupy bezokolicznikowe są konstrukcjami mniej lub bardziej rozwiniętymi2. W zależności od stopnia rozwinięcia Vinf wyróżnia się grupy terminalne, ograniczone do reprezentanta, np. szukać, kupić, być, grupy proste, zawierające jeden podrzędnik o charakterze terminalnym, np. szukać pracy, lubić wycieczki, grupy rozwinięte bez składnika spójnikowego, np. bardzo lubić piesze wycieczki, grupy rozwinięte ze składnikiem spójnikowym równorzędnym, np. nie tylko pojechać do

Czorsztyna, ale także nakręcić tam film, albo ze spójnikiem szeregowym, np. i przyjaźnić się z nią, i opiekować się nią. Grupy równorzędne i szeregowe są ciągami, które mają

charakter konstrukcji współrzędnych, zob. K. Kallas (1993: 15–16). Budowane są rekurencyjnie z grup pojedynczych, tj. niezawierających wśród składników bezpośrednich spójnika ani jego przecinkowego ekwiwalentu. Jest sprawą oczywistą, że grupy terminalne i rozwinięte są sobie równoważne składniowo. W konstrukcjach wyższego rzędu są tekstowymi realizacjami jednostek składniowych tego samego typu.

Grupa reprezentowana przez Vinf różni się od grup z reprezentantem Vfin wykluczaniem podrzędnika nominalnego mianownikowego, zob. Z. Saloni (1976: 90). Pozostałe typy podrzędników Vfin dołączane są też do Vinf. Będą to więc grupy rzeczownikowe, np. szukać

pracy, kupić dom, interesować się historią, liczebnikowe, np. sprzedać pięć kwiatów,

przymiotnikowe, np. być miły || miłym dla gości, zostać którąś z żon, być młodym, przyimkowe, np. opowiadać o wakacjach, siedzieć pod stołem, przysłówkowe, np.

pracować tam, mówić głośno, czasownikowe bezokolicznikowe, np. lubić czytać lub

zdaniowe, np. wierzyć, że przyjadą.

Nieco inaczej przedstawia się łączliwość form czasownikowych z imiesłowem przysłówkowym, którego zależność od Vinf jest sprawą dyskusyjną, zob. Z. Saloni, M.

1

Na identyczność podrzędników bezokolicznikowych i niebezokolicznikowych form czasownikowych zwraca uwagę już H. Misz (1967: 45–46, 114–115). Autor ten bezokoliczniki wyróżnia jako jedną z czterech podklas syntaktemów czasownikowych. Zaznacza jednak, że syntaktemy wszystkich podklas czasownikowych „jednoczy tożsamość podrzędników”, a różni przede wszystkim możliwość bycia tzw. współpodrzędnikiem rzeczowników (zaimków) w mianowniku (s. 45–46).

2

38 Świdziński (1998: 138–139), K. Bojałkowska (2010: 72–81). Grupę imiesłowową można uznać za bezpośredni podrzędnik Vinf przede wszystkim w konstrukcjach, w których Vinf

nie współwystępuje z V_fin, zob. (4)–(4a)³.

(4) O czym pamiętać, mieszając węgiel z biomasą. Internet (4a) Podawać z sałatą, skropiwszy sokiem z cytryny.

Trudniej natomiast ustalić zależność grupy imiesłowowej w konstrukcjach, w których

infg jest podrzędnikiem finitywnego centrum zdania, jak np. w (5)–(6).

(5) Rozmawiając przez komórkę, Maria nie potrafi prowadzić samochodu. (6) Postanowiłem wrócić, skończywszy pracę. SWJP (1998: 139)

Z. Saloni i M. Świdziński (1998: 138-139) zasadniczo dopuszczają zarówno przyfinitywną, jak i przybezokolicznikową interpretację członu imiesłowowego, w zależności od sensu zdania4

. Z kolei K. Bojałkowska (2010: 72–81) stoi na stanowisku, że wyniki testów redukcji i substytucji przemawiają na korzyść przyfinitywnej interpretacji imiesłowu. Autorka ta zwraca uwagę na to, że po zredukowaniu form Vinf powstają zdania

eliptyczne, lecz niedewiacyjne, zob. (6a). (6a) Postanowiłem, skończywszy pracę…

Argumentem za traktowaniem imiesłowu jako członu zależnego od finitywnego centrum zdania jest ponadto fakt przyfinitywności jego nieimiesłowowych równoważników dystrybucyjnych. Piszącej te słowa najbardziej przekonujące wydają się natomiast wyniki przeprowadzonych przez K. Bojałkowską testów substytucji infg przez równoważniki nominalne, por. (7) i (7a) oraz (8) i (8a).

(7) Maria zaczyna czytać, siedząc w fotelu. K. Bojałkowska (2010: 79) (7a) Maria zaczyna czytanie, siedząc w fotelu. K. Bojałkowska (2010: 79)

(8) Prowadząc samodzielnie przedsiębiorstwo, trzeba wiele umieć. K. Bojałkowska (2010: 79)

3

Podobne przykłady imiesłowów przybezokolicznikowych podaje także K. Bojałkowska (2010: 87–88).

4

W (5)–(6) nie jest wykluczona interpretacja trzecia, przyjmowana na gruncie składni tradycyjnej, zob. K, Bojałkowska (2010: 75), w myśl której nadrzędnikiem grupy imiesłowowej jest cała konstrukcja Vfin + Vinf, tj.

potrafi prowadzić w (5) oraz postanowiłem wrócić w (6). K. Bojałkowska (2010: 76) wyjaśnia, że „zależność

składnika od grupy werbalnej na płaszczyźnie strukturalnej może być traktowana jako zależność od jej reprezentanta […] Na poziomie składników elementarnych pozostają więc jedynie dwie możliwości: interpretacja przyfinitywna bądź przybezokolicznikowa VPpart”.

39 (8a) Prowadząc samodzielnie przedsiębiorstwo, trzeba wielu umiejętności. K.

Bojałkowska (2010: 79)

Należy zgodzić się z K. Bojałkowską, że zastąpienie infg przez grupę nominalną nie powoduje dewiacyjności konstrukcji ani też nie zmienia istotnie jej treści. Skoro zaś w (7a) i (8a) człon imiesłowowy jest bezpośrednio zależny od finitywnego centrum zdania, taki kierunek zależności imiesłowu przez analogię można przyjąć także w odniesieniu do zdań (7) i (8). K. Bojałkowska nie mówi tego wprost, ale z przeprowadzonej przez nią analizy jasno wynika, że tylko przyjęcie przyfinitywnej interpretacji członu imiesłowowego pozwala w jednakowy sposób opisać strukturę zdań konstytuowanych przez formy tego samego czasownika, lecz różniących się sposobem formalizacji tej samej wymaganej przezeń pozycji składniowej, jak to ma miejsce w zdaniach (7) i (7a) oraz (8) i (8a).

Dodatkowego komentarza wymaga również budowa wewnętrzna infg typu być miły ||

miłym dla gości. Autorzy SWJP (1998: 150) zwracają uwagę na to, że forma

bezokolicznikowa czasownika BYĆ2 akomoduje podrzędną formę przymiotnikową o alternatywnej wartości przypadka, mianowicie narzędnikową bądź mianownikową nieakomodującą, por. umiesz być ładna i umiesz być ładną. Sygnalizują ponadto, że „oba typy akomodowanych form przymiotnikowych nie są bynajmniej swobodnie wymienne: istnieją tu silne ograniczenia kontekstowe” (s. 150). Należy uściślić, że alternatywną wartość przypadka przybierają formy przymiotnikowe rozwijające formy bezokolicznikowe także innych leksemów czasownikowych, zob. chciała czuć się

potrzebna || potrzebną, jak również formy finitywne, zob. akcja ratownicza okazała się niemożliwa || niemożliwą do przeprowadzenia. Jak wynika z badań przeprowadzonych

przez autorkę prezentowanej monografii, użycie podrzędnika przymiotnikowego o określonej wartości kategorii przypadka w znacznym stopniu jest warunkowane czynnikami gramatycznymi, zob. M. Gębka-Wolak (2003a). Autorka dochodzi do wniosku, że hierarchicznie najważniejszym czynnikiem jest międzyfrazowe akomodowanie rodzaju i liczby formy przymiotnikowej przez formę rzeczownikową lub jej dystrybucyjny równoważnik. Przy braku akomodacji, która ma miejsce np. w kontekście Vinf zależnej od czasownika niewłaściwego, dopuszczalna jest wyłącznie forma narzędnikowa przymiotnika, por. trzeba być młodym i *trzeba być młody, można było

40 akomodowane, do głosu dochodzi drugi czynnik – wartość kategorii przypadka rzeczownika akomodującego międzyfrazowo przymiotnik. Jeśli źródłem akomodacji jest rzeczownikowa forma mianownikowa, tzw. podmot–mianownik, używana jest przede wszystkim mianownikowa forma przymiotnikowa, np. towar musiał okazać się zepsuty, rzadziej i to tylko w kontekście kilku określonych leksemów czasownikowych – forma narzędnikowa, np. towar musiał okazać się zepsutym. Z kolei gdy członem akomodującym międzyfrazowo rodzaj i liczbę przymiotnika jest forma rzeczownikowa o wartości przypadka różnej od mianownika i dopełniacza, forma przymiotnikowa przybiera wartość narzędnika, por. Marcie nie opłacało się być uczciwą i *Marcie nie opłacało się być

uczciwa, udział w programie pozwolił aktorce stać się sławną i *udział w programie pozwolił aktorce stać się sławna. Jeżeli zaś członem akomodującym jest rzeczownik w

dopełniaczu, rozwijająca czasownik forma przymiotnikowa ma wartość dopełniacza kategorii przypadka, np. pięć listów okazało się otwartych, lub narzędnika, np.

obowiązkiem sędziego jest być sprawiedliwym.

Stopień wewnętrznej złożoności grupy syntaktycznej zasadniczo nie wpływa na jej funkcję składniową. Dlatego w materiale badawczym zostały uwzględnione infg o rozmaitym stopniu złożoności i zróżnicowanej budowie wewnętrznej. Dla przejrzystości opisu w przykładach cytowanych w pracy najczęściej umieszczane są jednak grupy niewspółrzędne z jednym podrzędnikiem rozwijającym Vinf.

1.1.2. Problem tzw. zwrotów frazeologicznych o kształcie grupy bezokolicznikowej.