Konotowana przez współskładnik

Do pierwszego typu należą infg włączane do struktury zdania jako współskładnik konstrukcji egzocentrycznej, akomodowany i konotowany przez element funkcyjny łączący, zob. (59)–(62).

(59) Domaga się, ażeby oddać jej to, co do niej prawnie należało. Korpus IPI PAN (60) Prezydent zapraszał ich, żeby porozmawiać o tym swoim liście. Korpus IPI PAN

64 (61) Nie byliśmy pewni, czy odpowiedzieć na to dziwne zaproszenie.

(62) Nie musiałam dzień w dzień obmyślać, co podać na obiad, na kolację. ISJP

Zgodnie z przyjętymi zasadami interpretacji frazowej grup syntaktycznych, współskładnikowa infg zostanie zinterpretowana jako fraza wraz z elementem funkcyjnym. Podobnie jak w SWJP konstrukcje egzocentryczne w zdaniach (59)–(62) w całości traktujemy jako frazy zdaniowe (SP) spójnikowe, zob. (59)–(60), bądź pytajnozależne, zob. (61)–(62). Typ spójnikowej SP jest wyznaczany na podstawie wartości leksykalnej spójnika konotującego tzw. zdanie-resztę. Szczególnym wykładnikiem zdania-reszty jest właśnie infg, którą do struktury wprowadzają spójniki dysponujące kategorią selektywną +Inf ³⁰. Spójniki te układają się w cztery serie.

Pierwszą tworzą warianty leksykalne ŻEBY, tj. ŻEBY, ABY, BY, AŻEBY, IŻBY³¹, ŻEBY, zob. (59)–(60) i (63).

(63) Obie bazują na pomyśle, aby stawki zostawić jak są i zlikwidować większość ulg. Korpus IPI PAN

Do drugiej należą spójniki wymienne z JEŚLI…TO. Są to spójniki JEŚLIBY, JEŚLIBY…TO, JEŻELIBY, JEŻELIBY...TO, GDYBY, JAKBY, JEŚLI…TO, O ILE…TO, JAK…TO, JEŻELI…TO, GDY…TO, JEŚLI, JEŻELI, O ILE, JAK, GDY, zob. (64)–(67).

(64) Jeśliby || jeżeliby || gdyby teraz przygotować ziemię, (to) ogrodnik już jutro

posadziłby kwiaty.

(65) Moglibyśmy szybko wyremontować mieszkanie, jakby teraz wziąć jakiś kredyt. ISJP (66) Jeśli uważnie obserwować niebo, rozpoznamy wszystkie gwiazdy w gwiazdozbiorze

Panny. Internet

(67) Jak powiedzieć prawdę, nie spodoba mu się. Internet

Trzecią serię stanowią spójniki CHOĆBY i CHOCIAŻBY, zob. (68).

30

W opracowaniach tradycyjnych pod względem metodologicznym podkreśla się zależność między ustalanym na podstawie kryterium semantycznego typem zdania podrzędnego a użyciem bezokolicznika, zob. A. Krasnowolski (1909: 294), B. Bartnicka (1982: 53–74). Doniosłość cech składniowych spójnika eksponuje się dopiero na gruncie składni strukturalnej, zob. M. Świdziński (1992), Z. Saloni, M. Świdziński (1998: 211–212).

31

65 (68) Nie ustąpi, choćby || chociażby prosić ją na kolanach.

Należy zaznaczyć, że użycia choćby w połączeniach z infg we współczesnych tekstach są rzadkie. Łączliwości choćby z bezokolicznikiem nie odnotowują słowniki współczesnego języka polskiego, np. ISJP, SJPSz i USJP. Odpowiednich przykładów brak także w pracy M. Grochowskiego (1997: 59–60). Spójnik choćby wymieniany jest natomiast w gramatyce M. Świdzińskiego (1992) na liście spójników wprowadzających zdanie-resztę z centrum bezokolicznikowym. Zwróćmy uwagę, że na tej samej liście notowany jest także spójnik JAKOBY. W materiale nie został jednak poświadczony żaden przykład ilustrujący użycie JAKOBY z infg, a przykłady preparowane są dewiacyjne, zob. (69).

(69) *Chodzą plotki, jakoby przygotowywać spisek.

Do czwartej serii należą spójniki BYLE i BYLEBY, zob. (70).

(70) Wydali ją wcześnie za mąż, byle || byleby się jej pozbyć. M. Grochowski (1997: 54) Z kolei w zdaniach składowych pytajnozależnych infg jest współskładnikiem w konstrukcji samoreprezentującej z CZY, zob. (71), lub z tzw. zaimkiem względnym32

, zob. (72).

(71) My też przez jakiś czas zastanawialiśmy się, czy go zatrzymać. NKJP

(72) Książka tłumaczy krok po kroku, jak zbudować według własnego projektu szafkę,

biurko czy regał. ISJP

Zagadnieniem stosunkowo dobrze znanym w literaturze są związki akomodacyjne i konotacyjne, w jakie SP jako całość wchodzi z bezpośrednim nadrzędnikiem, zob. Z. Saloni, M. Świdziński (1998: 143–147, 249–255), M. Świdziński (1995, 1996). Należy natomiast podkreślić, że niektóre nadrzędniki poza wymaganiem akomodacyjnym i konotacyjnym mają w stosunku do fraz zdaniowych dodatkowe wymagania. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje ograniczanie sposobu realizacji zdania-reszty tylko do infg, por. (73) i (73a).

32

Jak wiadomo, zaimki względne, w nowszych klasyfikacjach leksemów zaliczane do klasy relatorów, zob. R. Laskowski (1998: 58), różnią się od spójników tym, że wprowadzają zdanie składowe podrzędne, a także zajmują w tym zdaniu pozycję podrzędnika, zob. M. Grochowski (1984: 223–224), SWJP (1998: 213). W obserwowanych zdaniach są podrzędnikami Vinf.

66 (73) Nie odważono się, by powiedzieć mu o ślubie Anny.

(73a) *Nie odważono się, by ktoś powiedział mu o ślubie Anny.

Ponadto określone nadrzędniki czasownikowe determinują wartość czasu finitywnego centrum zdania-reszty. Należy przy tym zaznaczyć, że chodzi tu o dodatkowe wymaganie w stosunku do finitywnego centrum zdania-reszty, zawężające wartości akomodowane przez spójniki oraz zaimki względne. Ograniczenia sposobu realizacji SP do infg oraz determinacja czasu V_fin będą notowane w dalszej części pracy w odniesieniu do tych SP, które są wykładnikami tych samych pozycji składniowych, w których możliwe jest użycie INFP. Zagadnienia te nie były bowiem dotychczas przedmiotem systematycznego opisu.

Nie jest natomiast oczywiste, jaką interpretację frazową przypisać konstrukcji egzocentrycznej, której składnikiem jest infg oraz forma ZAMIAST lub dziś przestarzałego MIAST, zob. (74).

(74) Blondyneczka, zamiast odpowiedzieć, wstała od stołu i krokiem zbitego psa poszła na

górę. NKJP

Problem polega na tym, że poza bezokolicznikowością formy ZAMIAST, MIAST akomodują przypadek o wartości dopełniacza, zob. (75).

(75) Zamiast odpowiedzi matka wstała i podeszła do lustra. NKJP

M. Świdziński (1982: 238–239, 241) proponuje, by ZAMIAST o rządzie bezokolicznikowym interpretować jako przyimek, a dokładniej jako dwa homonimiczne przyimki, jeden akomodujący bezokolicznik czasownika właściwego, drugi – akomodujący bezokolicznik czasownika niewłaściwego. Ta i inne propozycje opisu jednostek o kształcie ZAMIAST są przedmiotem analizy w artykule M. Gębki-Wolak, A. Moroza i M. Wiśniewskiego (2006). Wnioskiem z przeprowadzonych badań jest stwierdzenie, że ZAMIAST konstytuuje dwa typy konstrukcji. Po pierwsze, jest częścią konstrukcji egzocentrycznych, takich jak Wyszedł, zamiast zostać lub Jan kupił traktor

zamiast samochodu, w których forma zamiast akomoduje formę bezokolicznikową

czasownika lub dopełniaczową formę rzeczownikową. Po drugie, możliwe jest wyróżnienie konstrukcji współrzędnych ze spójnikiem ZAMIAST, np. Zamiast się

gniewać, powinna pani mi podziękować i Maria interesuje się geografią zamiast matematyką. W zdaniach tych cała konstrukcja współrzędna – fraza rzeczownikowa lub

67 bezokolicznikowa – zależy zwykle od formy finitywnej. W związku z tym wysunięta przez M. Świdzińskiego teza o przyimkowości jednostki ZAMIAST łączącej się z bezokolicznikiem jest możliwa do przyjęcia w odniesieniu do konstrukcji pierwszego typu. Różnica między ZAMIAST łączącym się z bezokolicznikiem, a tym, które łączy się z rzeczownikiem, sprowadzałaby się tylko do akomodowanej kategorii gramatycznej. Konsekwencją uznania takiego ZAMIAST za przyimek byłoby przypisanie przyimkowi rządu bezokolicznikowego, a także zinterpretowanie całej konstrukcji egzocentrycznej jako frazy przyimkowo-bezokolicznikowej.