Frazy niezdaniowe

3.3.2. Frazy niezdaniowe

Nienominalnym i niezdaniowym ekwiwalentem INFP są frazy typu oratio recta, nazywane w literaturze także wyrażeniami cudzysłowowymi bądź przytoczeniami15

. Ekwiwalencję typu INFP || OR ilustrują zdania (58)–(58a) oraz (59)–(59a).

(58) „Zjem zupę mleczną” – obiecał skruszony chłopczyk. (58a) Skruszony chłopczyk obiecał zjeść zupę mleczną. (59) „Możesz iść na dyskotekę” – pozwolił jej ojciec. (59a) Ojciec pozwolił jej pójść na dyskotekę.

Frazy typu oratio recta są jedynymi ekwiwalentami INFP, które ze strony nadrzędnika nie podlegają akomodacji. Faktem jest, że OR są wprowadzane do struktury zdania tylko przez określone leksemy, zob. Z. Saloni (1974), M. Szupryczyńska (1996: 66–68), M. Gębka-Wolak (1998), Z. Saloni, M. Świdziński (1998: 300), jednak formalny kształt przytoczenia nie podlega determinacji ze strony nadrzędnika, por. (59) i (59b)–(59c). (59b) Dobrze – pozwolił jej ojciec.

(59c) Niech tak będzie – pozwolił jej ojciec.

Fraza typu oratio recta jest równoważna INFP tylko w pozycjach niepodmiotowych, w których INFP posiada równocześnie ekwiwalent zdaniowy i nominalny niemianownikowy, por. (58) i (58b), bądź przyimkowo-nominalny, por. (59) i (59d).

(58b) Skruszony chłopczyk obiecał zjeść zupę mleczną || że zje zupę mleczną || zjedzenie

zupy mlecznej.

(59d) Ojciec pozwolił jej skoczyć do basenu || żeby skoczyła do basenu || na skok do

basenu.

14

Podstawę przyjętego rozwiązania stanowią wnioski M. Szupryczyńskiej (2004) z rozważań na temat możliwych interpretacji relacji formalnoskładniowych między centrum finitywnym a segmentem obejmującym korelat i zdanie składowe oraz między korelatem a zdaniem składowym. Artykuł z 2004 roku rozszerza i częściowo modyfikuje wcześniejsze ustalenia tej autorki zawarte w pracy poświęconej analizie składniowej zdań typu Jest jasne, że…, zob. M. Szupryczyńska (2001).

15

Analizę konstrukcji zawierających człon oratio recta zawierają np. prace Z. Saloniego (1974), M. Szupryczyńskiej (1996: 66–68), Z. Saloniego, M. Świdzińskiego (1998: 300), M. Gębki-Wolak (1998).

93 Na zbiór fraz realizujących pozycje, w których OR jest ekwiwalentna INFP, poza INFP zawsze więc składają się jeszcze frazy dwóch typów.

Z kolei podstawienie za INFP frazy przymiotnikowej akceptujemy w pozycjach otwieranych zaledwie przez 4 czasowniki, tj. WYDAĆ SIĘ, WYDAWAĆ SIĘ, ZDAĆ SIĘ, ZDAWAĆ SIĘ, por. (60)–(60a) oraz (61) i (61a).

(60)…sytuacja wydajesię być wyjątkowo niedobra. Korpus IPI PAN

(60a)…sytuacja wydajesię wyjątkowo niedobra.

(61) Zaś dobry król Zygmunt zdaje się być zajęty. NKJP (61a) Zaś dobry król Zygmunt zdaje się zajęty.

Należy ponadto podkreślić, że z AP alternuje INFP reprezentowana przez Vinf czasownika, który sam także konotuje AP. Największą frekwencję w tekstach mają w tych konstrukcjach INFP reprezentowane przez formę BYĆ, leksemu kwalifikowanego w SWJP (1998: 164) jako BYĆ2, zob. (60)–(61). Możliwe, choć intuicyjnie gorsze, są INFP o innej reprezentacji leksykalnej, por. (62) i (62a), (63) i (63a).

(62) Bohaterka wydaje się czuć winną wszystkich nieszczęść, jakie spadają na jej rodzinę. Internet

(62a) Bohaterka wydaje się winną wszystkich nieszczęść, jakie spadają na jej rodzinę. (63) Następnie utwór zdaje się stawać coraz głośniejszy, ale w kolejnym refrenie powraca

do pierwotnego stanu. Internet

(63a) Następnie utwór zdaje się coraz głośniejszy, ale w kolejnym refrenie powraca do

pierwotnego stanu.

Z drugiej strony w tekstach identyfikujemy INFP podrzędną względem form czasowników WYDAĆ SIĘ, WYDAWAĆ SIĘ, ZDAĆ SIĘ, ZDAWAĆ SIĘ, za które trudno podstawić AP, por. (64) i (64a), (65) i (65a), (66) i (66a).

(64) Matka wydaje się odpoczywać. (64a) *Matka wydaje się odpoczywająca. (65) Dom zdawał się zapraszać do wejścia. (65a) *Dom zdawał się zapraszający do wejścia. (66) Chłopak zdaje się nie rozumieć swojej sytuacji. (66a) *Chłopak zdaje się nierozumiejący swojej sytuacji.

94 Mimo że za INFP podstawiamy AP reprezentowaną przez derywat odczasownikowy, konstrukcje z AP zamiast INFP należy ocenić jako dewiacyjne lub przynajmniej dziwne. Aby zdać sprawę z różnic w substytucji INFP, autorka proponuje wyróżnić po dwa homonimiczne czasowniki o kształtach WYDAĆ SIĘ, WYDAWAĆ SIĘ, ZDAĆ SIĘ, ZDAWAĆ SIĘ. Jeden, zob. (64)–(66), otwiera pozycję składniową dla INFP niealternującej z frazami innych typów, i nie determinuje sposobu realizacji INFP. Jego homonim, zob. (60)–(63), otwiera pozycję dla AP, za którą można podstawić INFP realizowaną przez Vinf czasownika konotującego frazę AP. Ze względu na to, że poprawność konstrukcji typu (60)–(63) wciąż budzi zastrzeżenia, konstrukcje te nie będą uwzględniane w dalszej części pracy16

.

Na zakończenie przeglądu nienominalnych ekwiwalentów INFP przyjrzyjmy się konstrukcjom, w których redaktorzy ISJP dopatrują się równoważności INFP członom tzw. okolicznikowym, zob. (67)–(70).

(67) Streściłem, na ile to możliwe, poglądy Witkiewicza, bo tak nakazuje uczciwość. ISJP (68) Tak przystało synowi. ISJP

(69) Tak nie można! ISJP

(70) Rób, jak ci każą, i nie dyskutuj. ISJP

Ze względu na klasę gramatyczną reprezentanta człon realizowany przez formę zaimka przysłownego TAK lub JAK, można by zinterpretować jako frazę przysłówkową.

Zwróćmy uwagę, że za formy tak z (67) i (68) można podstawić formę zaimka rzeczownego TO, zob. (67a)–(68a).

(67a) Streściłem, na ile to możliwe, poglądy Witkiewicza, bo to nakazuje uczciwość. (68a) To przystało synowi.

16

W opracowaniach normatywnych konstrukcje typu wydaje się być niedobra, zdaje się być zajęty są traktowane jako kalki z języka łacińskiego, a ich rozpowszechnienie we współczesnym języku polskim tłumaczy się wpływem języków niemieckiego lub angielskiego. Z tego powodu są zresztą uznawane za błędy, zob. D. Buttler (1986: 328), J. Podracki (1993: 125), NSPP, A. Lica (2001: 389, 435), A. Markowski (2007: 207). Łagodniej wymienione konstrukcje oceniają M. Bańko i M. Krajewska (1994: 221), jako konstrukcje „bez potrzeby używane z bezokolicznikiem być”, „niepotrzebne komplikacje składniowe”, gdyż bezokolicznik, jak tłumaczą M. Bańko i M. Krajewska, może być w tych konstrukcjach pominięty bez szkody dla treści i struktury zdań.

95 Formę tak, która jest używana zamiast formy rzeczownika TO, identyfikujemy także w kontekście takich czasowników, dla których schematy składniowe zamieszczone w ISJP nie przewidują alternacji członu bezokolicznikowego i okolicznikowego bądź przysłówkowego, zob. (71)–(73).

(71) Po kilku miesiącach zdecydowała zmienić pracę. Tak zdecydowała i nie ma

odwołania. Korpus PWN

(72) A po wyjściu z wody jak najszybciej zdjąć mokre ubranie – tak radzi straż pożarna

osobom, pod którymi zarwie się lód… Korpus PWN

(73) …położył się na wznak. Bo tak przykazał dozorca. Korpus PWN

Za konstrukcje tak zdecydowała w (71), tak radzi w (72) i tak przykazał w (73) można podstawić odpowiednio to zdecydowała, to radzi, to przykazał. Wynik substytucji świadczy o tym, że miejsce, które zajmuje tak, jest miejscem dla frazy nominalnej, a nie przysłówkowej.

Inną funkcję pełni tak w (69). Formie tej odpowiada konstrukcja przysłówkowa w ten

sposób. Zdanie w (69) wydają się ponadto komunikatywnie niepełne. Co więcej,

niepełności nie likwiduje nawet poprzedzenie go kontekstem, jak w ISJP, zob. (69a). (69a) Nie ciągnij jej za włosy. Tak nie można! ISJP

Niepełność likwiduje dopiero wstawienie formy bezokolicznikowej, zob. (69b). (69b) Tak nie można robić!

Skoro zaś w (69b) przy jednym nadrzędniku mogą współwystępować niepołączone współrzędnie formy bezokolicznikowa robić i forma tak, interpretowanie ich jako alternatywnie relizujących tę samą pozycję składniową jest wykluczone. Bardziej uzasadnione jest więc zinterpretowanie tak w (69) jako podrzędnika formy bezokolicznikowej. Jest to tym bardziej zasadne, jeśli weźmie się pod uwagę, że we współczesnej polszczyźnie są używane konstrukcje typu tak nie można żyć, tak nie można

postępować.

Z kolei jak w (70) jest elementem wprowadzającym zdanie składowe podrzędne. Uznanie, że jak zajmuje tę samą pozycję, co człon bezokolicznikowy jest więc wykluczone.

96 Podsumowując, form tak, jak nie traktuje się w tej pracy jako wykładników fraz przysłówkowych ekwiwalentnych INFP. W zależności od kontekstu formy tak, jak należy uznać za motywowane kontekstowo realizacje alternującej z INFP frazy nominalnej lub niewymaganej frazy przysłówkowej podrzędnej wobec Vinf.