Frazy nominalne

Wyróżnikiem nominalnych ekwiwalentów INFP jest podleganie ze strony finitywnego centrum akomodacji morfologicznej pod względem kategorii przypadka. Dla opisu pozycji składniowych INFP istotniejsze jest natomiast to, że wśród nominalnych ekwiwalentów INFP są zarówno frazy mianownikowe (NPnom), które jako człon akomodujący mogą wchodzić w związki z osobowymi formami czasownikowymi, jak i nieakomodujące frazy niemianownikowe (NP-nom).

3.1.1. Mianownikowe

Frazy nominalne mianownikowe uznaje się za pozycyjny ekwiwalent INFP, gdy nie współwystępują równocześnie z INFP jako podrzędniki tej samej formy finitywnej czasownika, lecz używane są w jej kontekście wymiennie, zob. (30)–(30b).

(30) Znudziło mi się powtarzać każdemu to samo. ISJP (30a) Znudziło mi się powtarzanie każdemu tego samego.

(30b) *Znudziło mi się powtarzać każdemu to samo powtarzanie każdemu tego samego. Jak powiedziano wyżej w p. 2.1., tworzenie niejednorodnych konstrukcji współrzędnych, których składnikiem jest INFP i NP, podlega ograniczeniom. Skoordynowanie INFP i NP_nom nie jest jednak wykluczone, zwłaszcza jeśli NP_nom nie jest reprezentowana przez rzeczownik odczasownikowy, zob. (30c) i (31)

(30c) Znudziło mi się powtarzać każdemu to samo i jeszcze wiele innych rzeczy.

(31) Janowi udało się tam pojechać oraz parę innych przedsięwzięć. M. Świdziński (1992: 198–199)

Tożsamości pozycyjnej INFP i NPnom dowodzi ponadto wynik testu pytań. O INFP można bowiem zapytać jak o NPnom pytaniem co?. Równoprawnymi odpowiedziami na pytanie co ci się znudziło? są konstrukcje powtarzanie każdemu tego samego i powtarzać

86

każdemu to samo. Z kolei na pytanie co się nie udało? odpowiedzieć możemy na przykład załatwić formalności lub nic. Sposób pytania wskazuje także na to, że oba typy fraz

wchodzą z nadrzędnikiem w predykatywną relację powierzchniowosyntaktyczną, a więc mogą być brane pod uwagę jako realizacje pozycji składniowej o charakterze podmiotowym.

3.1.2. Niemianownikowe

Spośród NP-nom ekwiwalentami INFP są przede wszystkim frazy dopełniaczowe (NP_gen), por. (32) i (32a), lub biernikowe (NP_acc), por. (33) i (33a).

(32) Były chwile, kiedy pragnęła zemścić się || zemsty. (32a) *Były chwile, kiedy pragnęła zemścić się zemsty. (33) Ruchem ręki nakazał milczeć || milczenie.

(33a) *Ruchem ręki nakazał milczeć milczenie.

Równoważność INFP frazom narzędnikowym (NPinstr) czy celownikowym (NPdat) ma zakres ograniczony do pozycji podrzędnika zaledwie przy kilku leksemach czasownikowych, jak BRZYDZIĆ SIĘ, KRĘPOWAĆ SIĘ, zob. (34), czy RÓWNAĆ SIĘ, zob. (35).

(34) Dziewczęta zwykle brzydzą się dotykać robaki || dotykaniem robaków. (35) Złamanie tego zakazu równa się przegrać || przegranej.

Warto w tym miejscu zasygnalizować, że w zdaniach współczesnej polszczyzny INFP znacznie częściej współwystępuje z frazą nominalną celownikową realizującą inną pozycję przyczasownikową.

3.1.3. Tekstowe wykładniki fraz nominalnych

Tekstowy wykładnik NP ekwiwalentnej INFP ma określoną postać gramatyczną. Jest nim rzeczownik odczasownikowy, tworzony od podstawy czasownikowej regularnie, tzw. odsłownik, inaczej gerundium, zob. (36), bądź nieregularnie, zob. (37).

(36) Podejmuję się odtworzyć wszystkie łamigłówki || odtworzenia wszystkich łamigłówek. (37) Rumienili się ze wstydu i przyrzekali poprawić się || poprawę.

Inne realizacje NP są rzadsze i w jakimś stopniu wtórne wobec realizacji z rzeczownikiem odczasownikowym, zob. (38)–(39).

87 (38) Dziecko nie przeszkadza w karierze || w zrobieniu kariery || zrobić karierę.

(39) Maria zgadza się na kino || na pójście do kina || pójść do kina.

W polskiej składni semantycznej podkreśla się, że tożsamość pozycyjna konstrukcji bezokolicznikowej, a także zdaniowej, i nominalnej z rzeczownikiem typu nomen actionis jest warunkowana przez czynniki semantyczne, zob. Z. Zaron (1980: 11), S. Karolak (1984: 71), E. Wierzbicka (1991: 140). Z. Zaron stwierdza, że „wynika [ona – przyp. M.G-W] ze wspólnoty elementów semantycznych właściwych wszystkim trzem konstrukcjom; są one mianowicie reprezentacją powierzchniową trzech możliwości strukturalizacji struktury predykatowo-argumentowej”¹¹ (s. 11). Z kolei tożsamość pozycyjną konstrukcji z bezokolicznikiem i rzeczownikiem niemającym postaci rzeczownika odczasownikowego, jak np. w (38)–(39), tłumaczy się jako wynik „ściągnięcia (kondensacji) pełnej struktury predykatowo-argumentowej”, zob. S. Karolak (1984: 71), Z. Zaron (1980: 20).

Należy jednak podkreślić, że zjawisko ekwiwalencji pozycyjnej NP i INFP nie jest warunkowane wyłącznie semantycznie. To, czy w danej pozycji przyczasownikowej INFP w ogóle ma równoważnik nominalny, a także jego cechy morfologiczne, jak wartość kategorii przypadka podlega determinacji formalnej ze strony nadrzędnika – formy określonego leksemu czasownikowego.

Szczególnym wykładnikiem tekstowym NP jest zaś grupa nominalna z reprezentantem zaimkowym, np. formą leksemu TO, zob. (40).

(40) Podejmę się zrekonstruować wydarzenia || tego.

Realizacja nominalnego podrzędnika niezbyt licznych czasowników, np. POTRAFIĆ, UMIEĆ, ZAMIERZAĆ, jest natomiast ograniczona do formy zaimka rzeczownego, ewentualnie grupy z rzeczownikiem RZECZ, np. tyle rzeczy, kilka rzeczy, różne rzeczy, por. (41) i (41a)–(41b).

(41) Potrafię || umiem prać, sprzątać, gotować.

(41a) *Potrafię || umiem pranie, sprzątanie, gotowanie. (41b) Wszystko (coś, to) potrafię || umiem.

11

Zdaniem Z. Zaron (1980: 12) z semantycznego punktu widzenia realizujące argument zdarzeniowy konstrukcje z bezokolicznikiem i nomen actionis są wtórne wobec konstrukcji z verbum finitum. Dlatego traktuje je jako „strukturalne ekwiwalenty” verbum finitum, „ekwiwalenty o większym stopniu kondensacji”.

88 W pracy przyjmuje się, że warunkiem uznania NP o wykładniku wyłącznie zaimkowym za równoważnik INFP jest możliwość zapytania o INFP pytaniem jak o frazę nominalną, zob. (42)–(44).

(42) Co pan potrafi? Wszystko. Wiele rzeczy. Malować, tapetować i kłaść płytki. (43) Co zamierzacie? Nic. Leniuchować.

(44) Co umiesz? Coś. Nic sensownego. Śpiewać.

Ponadto zdania, których frazy te są składnikami, muszą być komunikatywnie skończone, jak np. (41b) i (45)–(46).

(45) Kolega umie wiele rzeczy. Internet (46) Muszę coś zamierzać? NKJP

W odniesieniu do fraz nominalnych o wykładniku zaimkowym pewną trudność stanowi odróżnienie fraz mianownikowych od niemianownikowych, zob. (47)–(48).

(47) To mi się sprzykrzyło || udało. (48) To mi wolno.

Ze względu na homonimiczność słów reprezentujących formy mianownikowe i biernikowe zaimków rzeczownych typu TO, CO, WSZYSTKO dopuszczalna jest identyfikacja słów o kształcie to, co, wszytko jako reprezentantów fraz nominalnych mianownikowych bądź biernikowych. Interpretację może ułatwić użycie form tych zaimków w konstrukcjach z zaprzeczonym czasownikiem, por. (47) i (47a) oraz (48) i (48a).

(47a) To mi się nie sprzykrzyło || nie udało. (48a) Tego mi wolno.

W kontekście form czasowników SPRZYKRZYĆ SIĘ i UDAĆ SIĘ negacja nie wpływa na zmianę form podrzędnych zaimków, co przemawia za uznaniem ich za wykładniki fraz nominalnych mianownikowych. Pod wpływem negacji konieczne jest natomiast użycie w kontekście czasownika WOLNO formy dopełniaczowej tego. Wynik testu negacji

89 świadczy o tym, że podrzędnikiem WOLNO jest fraza nominalna niemianownikowa, a pozycja przy czasowniku jest pozycją niepodmiotową12

.

Ograniczenia w realizacji tekstowej fraz nominalnych wypełniających pozycje alternatywnie z INFP są sygnalizowane w części pracy poświęconej prezentacji materiału. Cech tych, jako związanych z postacią leksykalną fraz, od której w badaniach zasadniczo się abstrahuje, nie wykorzystuje się jednak w pracy do klasyfikacji materiału.