Problem prymarnej realizacji pozycji

3.6. Problem prymarnej realizacji pozycji

Obserwacja sposobu zapełniania badanych pozycji w tekstach współczesnej polszczyzny prowadzi do wniosku, że frekwencja INFP i jej pozycyjnych ekwiwalentów jest przy poszczególnych czasownikach zróżnicowana. Zdarza się, że INFP jest używana wyraźnie częściej niż jej ekwiwalenty. Możliwe są też sytuacje odwrotne, gdy to INFP ma stosunkowo niską frekwencję. Prawidłowość tę egzemplifikują dane zestawione w tabeli 1., uzyskane na podstawie badania próbki korpusu PWN19

. Kolumna pierwsza zawiera listę przebadanych czasowników otwierających pozycję dla INFP. W kolumnie drugiej podaje się liczbę odnotowanych w korpusie zdań z tymi czasownikami. Kolejne kolumny zawierają dane liczbowe i procentowe na temat frekwencji INFP i jej ekwiwalentów. Suma

18

R. Grzegorczykowa (1967) zwraca uwagę na to, że „konstrukcje z rzeczownikiem są semantycznie szersze (pojemniejsze) i wobec tego często nie ma identyczności znaczeniowej między obiema konstrukcjami: rzeczownik odsłowny jest bardziej oderwany od podmiotu, nie określa, kto jest wykonawcą czynności, np.

staram się przyjechać || staram się o przyjazd (nie wiadomo czyj), zaczynamy kopać kartofle || zaczynamy kopanie kartofli (brak informacji, kto będzie kopał)” (s. 129–130).

19

101 zdań, w których pozycja przy danym czasowniku jest realizowana przez INFP lub frazę jej ekwiwalentną, przeważnie nie równa się liczbie zdań notowanych w korpusie z tym czasownikiem. Jak bowiem wiadomo, w określonym kontekście nawet pozycja konotowana może mieć realizację pustą, zob. p. 2.2.2.

Tabela 1. Nadrzędny czasownik Liczba obserwowanych zdań

Sposób niepustej realizacji pozycji INFP Fraza innego typu Liczba zdań % Liczba zdań %

ODWAŻYĆ SIĘ 40 34 85,00 4 ^10,00 POSTANOWIĆ 272 194 71,32 45 ^16,54 ODECHCIEĆ SIĘ 4 1 25,00 2 ^50,00 POMÓC 300 54 18,00 39 ^13,00 DOPOMÓC 30 3 10,00 8 ^26,67 PRZYRZEC 11 1 9,09 10 ^90,91 DORADZAĆ 23 2 8,70 15 ^65,22 ZAKAZAĆ 42 3 7,14 26 ^61,90 UCZYĆ 164 11 6,71 50 ^30,49 DOKOŃCZYĆ 41 2 4,88 25 ^60,98 ZAPRZESTAĆ 43 2 4,65 40 ^93,02

Przy czasownikach ODWAŻYĆ SIĘ i POSTANOWIĆ fraza bezokolicznikowa występuje zdecydowanie częściej niż frazy jej ekwiwalentne. Przy pozostałych zbadanych czasownikach realizacja pozycji o postaci INFP jest rzadsza. Najwyraźniejsza różnica frekwencji widoczna jest przy czasownikach ZAPRZESTAĆ i PRZYRZEC.

Kryterium frekwencji w tekstach mogłoby więc posłużyć do ustalenia hierarchii fraz wariantywnie realizujących pozycję przyczasownikową, w szczególności – do stwierdzenia, która z fraz stanowi jej realizację prymarną, czyli jest wariantem podstawowym. Należy zaznaczyć, że dla określonych pozycji składniowych, zwłaszcza tych, które są realizowane przez ciąg zawierający 2 elementy, możliwe jest nawet intuicyjne ustalenie podstawowej realizacji. Intuicja podpowiada na przykład, że to INFP,

102 a nie NPacc jest prymarną realizacją pozycji przy czasownikach POTRAFIĆ i UMIEĆ, co jest zresztą uzasadnione ze względu na sygnalizowane w p. 3.1.3. leksykalne ograniczenie realizacji frazy nominalnej. Niewątpliwie trudniej wypowiedzieć się na temat hierarchii INFP, SPżeby i PRNPO+Acc alternujących w pozycji przy czasowniku STARAĆ SIĘ.

Zwróćmy uwagę, że próbę hierarchizacji wariantów pozycyjnych podejmują redaktorzy SSGCP oraz ISJP. Kolejność podawania symboli fraz w schematach składniowych zamieszczonych w tych opracowaniach jest w jakimś stopniu odzwierciedleniem frekwencji wykładników poszczególnych fraz w tekstach. Wartość danych słownikowych dla badań prowadzonych przez autorkę prezentowanej monografii zmniejsza jednak brak niektórych ekwiwalentów INFP lub nieuwzględnienie INFP jako wariantu fraz innych typów. Ponadto okazuje się, że informacje zamieszczone w schematach składniowych nie zawsze są miarodajne. Po pierwsze, ustalenia zespołów redagujących słowniki bywają rozbieżne. Po drugie, przeprowadzona przez autorkę tej pracy wyrywkowa weryfikacja kwalifikacji zaproponowanej w słownikach prowadzi do wniosku, że frekwencja elementu znajdującego się w schemacie na pierwszym miejscu nie zawsze w tekstach przewyższa frekwencję innych wariantów.

Obliczenia przeprowadzone przez piszącą te słowa objęły czasowniki POWAŻYĆ SIĘ, POWAŻAĆ SIĘ oraz ODWAŻYĆ SIĘ. Zamieszczona w ISJP kolejność symboli rekcji przy czasownikach POWAŻYĆ SIĘ, POWAŻAĆ SIĘ, tj. na-B/BEZOK, dowodziłaby, że podstawowa jest realizacja pierwsza, o postaci frazy przyimkowo-nominalnej. W pełnej sieciowej wersji korpusu PWN wyższą frekwencję mają natomiast zdania, w których realizowana jest INFP. Na 14 notowanych w tym korpusie przykładów z formami tych czasowników w 10 została użyta konstrukcja z bezokolicznikiem, a tylko w 3 – konstrukcja z przyimkiem NA + Acc. Zdania z INFP stanowią więc 71,43%, a zdania z

PRNP_NA+Acc – 21,43% wszystkich zdań z badanymi czasownikami. Uzyskane dane

liczbowe potwierdzają więc hierarchię fraz zaproponowaną dla tych czasowników w SSGCP, w którym na pierwszym miejscu figuruje fraza bezokolicznikowa. Z kolei na pierwszym miejscu w schemacie czasownika ODWAŻYĆ SIĘ redaktorzy obu słowników podają symbol odnoszący się do frazy przyimkowo-nominalnej z przyimkiem NA + Acc. Tymczasem w tekstach wyższą frekwencję ma wykładnik frazy bezokolicznikowej. Pełna wersja korpusu PWN zawiera 303 przykłady zdań z formami ODWAŻYĆ SIĘ, spośród

103 których w 240 jest używana INFP, co stanowi 79,21% wszystkich obserwowanych zdań. Grupa będąca wykładnikiem PRNPNA+Acc występuje tylko w 33 zdaniach, czyli w 0,89% badanych zdań. Można przypuszczać, że o przyjętej w SSGCP i ISJP kolejności symboli w schemacie składniowym czasownika ODWAŻYĆ SIĘ przesądził sposób pytania o podrzędnik. Naturalniejsze wydaje się bowiem pytanie o postaci frazy przyimkowo-nominalnej, tj. na co?, a nie o postaci frazy bezokolicznikowej co zrobić?.

Podsumowując poczynione obserwacje, należy stwierdzić, że pewną ocenę przewagi ilościowej któregoś wariantu daje dopiero przeprowadzenie systematycznych badań frekwencyjnych na materiale zgromadzonym w zrównoważonym korpusie tekstów należących do współczesnej polszczyzny. W związku z tym, że autorka tej pracy nie dysponuje potrzebnymi wynikami badań frekwencyjnych, kolejność symboli fraz w formułach charakteryzujących klasy pozycji bezokolicznikowych, przedstawianych w kolejnych rozdziałach oraz uzupełniających je dodatkach A–D, ma charakter konwencjonalny. Informacja o wyraźnie niższej frekwencji INFP w stosunku do fraz jej ekwiwalentnych, włączana jest natomiast do charakterystyki odpowiednich klas pozycji INFP.