Przykłady trudniejsze

Bezpośrednia zależność infg od rzeczownika niebędącego odsłownikiem, np. formy rzeczownika ROZKAZ, OCHOTA, MOŻNOŚĆ, zob. (40)–(42), jest postulowana przede wszystkim w pracach składniowych o nachyleniu formalnym, zob. H. Misz, M. Szupryczyńska (1971: 167–168), M. Świdziński (1982: 234–235), M. Wiśniewski (1994: 36–39), Z. Saloni, M. Świdziński (1998: 280).

16

52 (40) Dowódca wydał rozkaz wyruszać. M. Świdziński (1982: 235)

(41) Mam ochotę wyrzucić Piotra za drzwi. SWJP (1998: 280) (42) Miałam możność widzieć to przedstawienie.

Bardziej rozpowszechniony jest jednak sąd, że bezokolicznik jest zależny nie od rzeczownika, ale od całego wyrażenia, tj. rzeczownika i formy czasownika, np. wydał

rozkaz w (40), mam ochotę w (41) czy miałam możność w (42), interpretowanego jako

połączenie syntaktemów, zob. H. Misz (1967: 34), konstrukcja werbo-nominalna, zob. P. Żmigrodzki (2000: 154–155; 163–179), bądź frazeologizm, zob. B. Bartnicka (1982: 247– 248), ISJP¹⁷. Również autorka tej monografii stoi na stanowisku, by za nadrzędnik infg uznać składnik nieterminalny, tj. całą konstrukcję zbudowaną z formy czasownika i formy odpowiedniego leksemu rzeczownikowego. Czysto dystrybucyjnie infg daje się co prawda interpretować jako składnik bezpośrednio zależny od rzeczownika18

, jednak warunkiem poprawnego użycia infg jest równoczesne wystąpienie w konstrukcji nie tylko formy odpowiedniego rzeczownika, ale także formy niedowolnego leksemu czasownikowego. W grę wchodzi przede wszystkim leksem MIEĆ, por. (43) i (43a) oraz (44) i (44a)19

. (43) Miał zwyczaj wpadać w długi.

(43a) *Zwyczaj wpadać w długi jest godny potępienia. (44) Miałem ambicję zająć jego miejsce. ISJP

(44a) *Przejawiał ambicję zająć jego miejsce.

Ważnym argumentem za uznaniem składnika nieterminalnego za nadrzędnik infg jest niedewiacyjność konstrukcji z czasownikami, które w przeciwieństwie do MIEĆ nie akomodują bezokolicznikowości, np. STRACIĆ, ZYSKAĆ czy ZABRAKNĄĆ, zob.

17

Spośród zamieszczonych w pracy B. Bartnickiej (1982: 247–248) 44 frazeologizmów z komponentem MIEĆ i komponentem rzeczownikowym redaktorzy ISJP za frazy czasownikowe uznali zaledwie kilka, tj.

mieć serce, mieć rozkaz, mieć przyjemność i mieć prawo. Widzimy więc, że w dotychczasowych

opracowaniach granica między tzw. połączeniami luźnymi a frazeologizmami nie jest wytyczana jednakowo.

18

Różne możliwe interpretacje bezpośredniej zależności infg w konstrukcjach typu miał ochotę poczytać,

stracił okazję spotkać się z Marią autorka dyskutuje we wcześniej opublikowanym artykule, zob. M.

Gębka-Wolak (2004b).

19

Warto dodać, że ograniczenie to nie obowiązywało w starszej polszczyźnie, por. wkładam na Ferdynanda

obowiązek pomyślić i wypracować pomocnicze idee, wzbudzę pragnienie przyłożyć się do czci Pana mego,

Szerszy był ponadto zakres rzeczowników, które dopuszczały rozwinięcie o postaci bezokolicznika, zob. K. Pisarkowa (1984: 139–141). Autorka ta zwraca uwagę, że poświadczone już w zabytkach średniowiecznych konstrukcje typu nie jest godzina gnać stado do chlewow są systematycznie notowane w polszczyźnie na przestrzeni kolejnych wieków i są żywe do dziś. Podkreśla natomiast, że zmienił się zasób rzeczowników używanych w tego typu strukturach.

53

stracił szansę awansować, zyskał możliwość powtórzyć egzamin, zabrakło mu odwagi przyznać się do błędu. Poszczególne składniki wymienionych konstrukcji samodzielnie nie

łączą się bowiem z infg, por. parami *stracił awansować i *szansę awansować, *zyskał

powtórzyć i *możliwość powtórzyć, *zabrakło przyznać się do błędu i *odwagi przyznać się do błędu.

Podobnie w zdaniach konstytuowanych przez formy czasownika BYĆ, np. (45)–(46),

infg jest podrzędnikiem konstrukcji czasownikowo-rzeczownikowej.

(45) Grzechem byłoby wracać tak wcześnie. (46) Dzwonić po pólnocy jest nietaktem.

Bezokolicznik nie tworzy bowiem samodzielnego członu syntaktycznego ani z samym rzeczownikiem, zob. *grzechem wracać tak wcześnie, *nietaktem dzwonić po północy, ani z samym czasownikiem, zob. *byłoby wracać tak wcześnie, *dzwonić po północy jest.

Konsekwentnie, jako podrzędnik konstrukcji zinterpretujemy infg także w zdaniach konstytuowanych przez formę czasownika BYĆ konotującego podrzędnik przysłówkowy, np. (47), lub przymiotnikowy, np. (48).

(47) Bosko jest porozmawiać z kimś mądrym.

(48) Śmieszne byłoby jednak uznać ten rezultat za imponujący. Internet

Należy wspomnieć, że w składni strukturalnej proponuje się także dwie inne interpretacje struktury składnikowej zdań typu (47). Z. Saloni, M. Świdziński (1998: 164), K. Kallas (1993a) oraz Z. Saloni (2000: 10) za nadrzędnik infg uznają finitywne centrum zdania. Z kolei M. Szupryczyńska (1995a, 1996: 133–146) po przedyskutowaniu trzech możliwości interpretacji związków zależności bezokolicznika, wybiera jego interpretację przyprzysłówkową20

.

20

Warto dodać, że I. Mielczuk (1995: 248–249, 263) bezokolicznik w analogicznych do (45)–(48) konstrukcjach języka rosyjskiego opisuje jako bezpośrednio zależny od specjalnego czasownika łącznikowego, oznaczanego symbolem „связинф”, objaśnianym następująco: „глаголы связочного характера, допускающие в качестве подлежащего инфинитив при наличии соответствующего предикативного члена” (s. 263). W języku rosyjskim są to na przykład czasowniki БЫТЬ, СТАТЬ, ПРЕДСТАВЛЯТЬСЯ, КАЗАТЬСЯ, ОКАЗЫВАТЬСЯ. Współwystępującymi z czasownikiem i bezokolicznikiem tzw. członami predykatywnymi są rzeczowniki typu ПРОБЛЕМА, ДЕЛО, a także odpowiednie przymiotniki.

54 Za przyjętą w tej pracy interpretacją przemawia fakt, że infg tworzy człon syntaktyczny z całą konstrukcją czasownikowo-przysłówkową bądź czasownikowo-przymiotnikową. Konstrukcje, z których usuniemy formę czasownikową, na ogół są dewiacyjne, zob. *bosko porozmawiać z kimś mądrym, *wspaniale spotkać się w sobotę, *śmieszne uznać

ten rezultat za imponujący, *dozwolone eksmitować pracownika, lub mają inne znaczenie

niż konstrukcje z Vfin, por. zabawnie iść wąską drogą (‘robić coś w jakiś sposób’) i

zabawnie jest iść wąską drogą (‘robienie czegoś jest jakieś’). Do dewiacyjności prowadzi

także usunięcie z konstrukcji formy przysłówkowej lub przymiotnikowej, zob. *jest

porozmawiać z kimś mądrym, *byłoby uznać ten rezultat za imponujący. Ważnym

argumentem za traktowaniem infg jako podrzędnika konstrukcji zbudowanej z formy czasownika BYĆ i formy określonego leksemu przysłówkowego lub przymiotnikowego jest również brak możliwości użycia infg w zdaniach konstytuowanych przez formy czasowników ROBIĆ SIĘ, ZROBIĆ SIĘ, ZOSTAĆ czy ZOSTAWAĆ, zaliczanych podobnie jak BYĆ do klasy czasowników tzw. łącznikowych, por. parami *przyjemnie

robiło się wygrać i przyjemnie byłoby wygrać, *zrobiło się konieczne przyjść wcześniej i konieczne jest przyjść wcześniej, *zrobiłoby się niepoważne zmuszać nas do startu w zawodach i byłoby niepoważne zmuszać nas do startu w zawodach.

Zdaniem autorki tej pracy, przyjęcie, że w obserwowanych w p. 2.1.3. zdaniach nadrzędnikiem infg jest konstrukcja werbalna, a nie składnik terminalny, tj. rzeczownik, przysłówek bądź przymiotnik, najlepiej zdaje sprawę ze ścisłości związku składniowego zachodzącego między infg a finitywnym centrum zdania z jednej strony oraz infg a będącą składnikiem zależnym od finitywnego centrum formą rzeczownikową, przymiotnikową lub przysłówkową z drugiej strony. Użycie w badanych zdaniach infg jest bowiem uwarunkowane równoczesną obecnością połączenia form określonych leksemów. W procesie konstruowania zdań z infg zależną od składnika nieterminalnego nie jest więc obojętna kolejność dodawania składników do finitywnego centrum. Najpierw finitywne centrum musi zostać rozwinięte przez człon rzeczownikowy, przymiotnikowy lub przysłówkowy o określonym napełnieniu leksykalnym. Dopiero wtedy do struktury można włączyć infg. Schemat stosunków zależności zachodzących między infg a jej nadrzędnikiem będącym składnikiem nieterminalnym ilustruje poniżej rysunek 1.

55 Rys. 1.

V Z infg

Bezpośrednio od członu finitywnego V zależna jest grupa nominalna, przymiotnikowa lub przysłówkowa, oznaczona ogólnie symbolem Z. Natomiast infg wchodzi w związek zależności z połączeniem V i Z.

Warto dodać, że ustalenie listy nieterminalnych nadrzędników infg nie jest zadaniem łatwym. Wystąpienie infg podrzędnej względem konstrukcji czasownikowo-rzeczownikowej, czasownikowo-przymiotnikowej i czasownikowo-przysłówkowej podlega bowiem rozmaitym ograniczeniom, których źródłem są cechy semantyczne współwystępujących w konstrukcji z czasownikiem rzeczowników, przymiotników czy przysłówków bądź cechy leksykalne całej grupy, którą formy te konstytuują21

. Grupa bezokolicznikowa jest na przykład używana nie tylko w kontekście współwystępujących z czasownikiem BYĆ form określonych rzeczowników, np. ABSURD, BŁĄD, CEL, GŁUPOTA, GRZECH, INTENCJA, NIEDORZECZNOŚĆ, NIETAKT, NONSENS, OBOWIĄZEK, PRZESADA, SZALEŃSTWO, ZADANIE, ZAMIAR, ZDRADA itp., np.

narażać zdrowie jest głupotą, grzechem byłoby wracać tak wcześnie, niedorzecznością będzie żądać 400 zł za miejsce, zadaniem gminy byłoby wybudować stadion. Akceptujemy

także zdania, w których infg stanowi rozwinięcie grup rzeczownikowych z formą rzeczowników RZECZ lub SPRAWA, obligatoryjnie rozwijanych przez podrzędnik przymiotnikowy, np. przebaczyć byłoby rzeczą stosowną || oczywistą || ciekawą || ważną ||

pożyteczną || poważną || daremną || niewybaczalną || możliwą || ryzykowną, lub podrzędnik

rzeczownikowy w dopełniaczu, np. pracować jest rzeczą sługi, wyjaśnić problem jest

zadaniem tego szkicu.

21

T. Brajerski (1995: 425–432) współwystępujące z bezokolicznikami w zdaniach łącznikowych rzeczowniki, zgodnie z tradycją opisywane jako orzeczniki w orzeczeniu imiennym, układa w 22 klasy ze względu na wyrażane przez nie znaczenie. W literaturze wyrażana jest też opinia, że bezokolicznik jest akceptowalny w konstrukcjach z tzw. predykatywnymi rzeczownikami, zob. zob. E. Jędrzejko (1998), G. Vetulani (2000), oraz z predykatywnymi przysłówkami oceniającymi, jak np. doskonale, kiepsko,

przyjemnie, ciężko, niezręcznie, informującymi przede wszystkim o subiektywnym ustosunkowaniu się

nadawcy do czynności wyrażanej bezokolicznikiem, zob. R. Grzegorczykowa (1975: 36), O. Wolińska (1978: 25–27).

56