Zdaniem M. Świdzińskigo (1989: 141) w formalnym opisie składniowym wartość kategorii czasu należy przypisywać także takim jednostkom składniowym, które nie wchodzą w morfologiczną opozycję kategorii czasu, w tym także formom bezokolicznikowym. W zależności od kontekstu reprezentantowi INFP można przypisać tę samą wartość czasu, jaką ma nadrzędny czasownik, lub inną. O wartości kategorii czasu
Vinf wnioskujemy jednak pośrednio, porównując wartość czasu nadrzędnika Vinf z wartością czasu Vfin w zależnej od Vinf frazie zdaniowej DOPÓKI, zob. M. Świdziński (1989).
Powielanie wartości czasu nadrzędnej Vfin przez reprezentanta INFP przejawia się w ten sposób, że Vfin z frazy zdaniowej DOPÓKI, stanowiącej składnik zależny od reprezentanta INFP, musi mieć tę samą wartość morfologicznej kategorii czasu, którą ma finitywne centrum zdania. Zjawisko transmisji wartości czasu M. Świdziński (1986) ilustruje na przykładzie czasownika ZACZYNAĆ. Można je zaobserwować także w kontekście innych czasowników konotujących dla INFP pozycję –P, np. ROZPOCZYNAĆ, LUBIĆ, UWIELBIAĆ. W sposób poglądowy korelację wartości czasu form finitywnych przedstawia poniżej tabela 2. na przykładzie zdań konstytuowanych przez formy czasownika LUBIĆ. Znak „+” na przecięciu kolumn i wierszy informuje o akceptowalnej konfiguracji wartości czasu Vfin konstytuującej zdanie i Vfin w zdaniu składowym podrzędnym zależnym od Vinf.
145 Tabela 2. INFP Centrum zdania Vfin(praes)
ćwiczyć, póki Jan
jest w domu
Vfin(praet)
ćwiczyć, póki Jan
był w domu
Vfin(fut)
ćwiczyć, póki Jan
będzie w domu
Vfin(praes): lubię
+ - -
Vfin(praet):lubiłam
- + -
Vfin(fut): będę lubiła- - +
Jak wynika z tabeli 2., wartość kategorii czasu form finitywnych konstytuującej zdanie i w zdaniu zależnym DOPÓKI jest identyczna. Na tej podstawie również reprezentantowi INFP można przypisać taką samą wartość czasu, jaką dysponuje forma nadrzędnego czasownika LUBIĆ.
Druga grupa nadrzędników INFP, którą w artykule M. Świdzińskiego (1989) reprezentuje leksem CHCIEĆ, obejmuje czasowniki, w których kontekście nie zachodzi transmisja wartości kategorii czasu. Zwróćmy uwagę, że wartość czasu INFP, a co za tym idzie – wartość czasu Vfin w obrębie frazy DOPÓKI, nie jest jednak zupełnie dowolna, o czym świadczy to, że nie wszystkie konfiguracje form finitywnych konstytuującej zdanie i użytej we frazie DOPÓKI są akceptowalne, zob. tabelę 3.
Tabela 3. INFP Centrum zdania
Vfin(praes)
ćwiczyć, póki Jan
jest w domu
Vfin(praet)
ćwiczyć, póki Jan
był w domu
Vfin(fut)
ćwiczyć, póki Jan
będzie w domu
Vfin(praes): chcę
+ - +
Vfin(praet):chciałam
+ -/
++
Vfin(fut): będę chciała+ - +
Konstrukcja chciałam ćwiczyć, póki Jan był w domu jest akceptowalna pod warunkiem, że frazę DOPÓKI uzna się za zależną od formy chciałam, a nie ćwiczyć. Zasadniczo więc finitywne centrum zdania determinuje INFP o nieprzeszłej wartości czasu.
W p. 1.2. była mowa o determinowaniu przez nadrzędny czasownik wartości kategorii czasu Vfin w zdaniu-reszcie w obrębie SPże. Ograniczenie nałożone na wartość czasu Vfin
nasuwa pytanie, czy dla INFP alternującej z SPże można postulować taką samą wartość czasu, jaką ma Vfin w SPże.
146 Rozważmy relacje czasowe zachodzące między finitywnym centrum zdania a INFP i SPże na przykładzie zdań konstytuowanych przez formy czasownika OBIECYWAĆ, zob. (26)–(26b).
(26) Jan obiecuje || obiecywał, że będzie kosił trawę. (26a) *Jan obiecuje || obiecywał, że kosi trawę. (26b) *Jan obiecuje || obiecywał, że kosił trawę.
Dewiacyjność (26a)–(26b) świadczy o tym, że finitywne centrum zdania akomoduje czas przyszły Vfin konstytuującej zdanie-resztę.
Z kolei tabela 4. pozwala prześledzić relacje temporalne w zdaniach, w których pozycję przy formach czasownika OBIECYWAĆ realizuje INFP zawierająca w swym składzie frazę DOPÓKI. Tabela 4. INFP Centrum zdania Vfin(praes)
kosić trawę, póki
jest na urlopie
Vfin(praet)
kosić trawę, póki
był na urlopie
Vfin(fut)
kosić trawę, póki
będzie na urlopie
Vfin(praes): Jan obiecuje
+ - +
Vfin(praet): Jan obiecywał
+ -
7+
Vfin(fut): Jan będzie obiecywał
+ - +
Dewiacyjne są tylko te zdania, w których rozwijająca Vinf fraza DOPÓKI ma wartość czasu przeszłego, co pozwala reprezentantowi INFP w kontekście czasownika OBIECYWAĆ przypisać wartość czasu nieprzeszłego. To z kolei oznacza, że akomodowanej przez nadrzędny czasownik wartości kategorii czasu Vfin z SPże nie można automatycznie przypisywać Vinf reprezentującej INFP, mimo że wypełnia ona tę samą pozycję składniową.
Analogiczne testy, którym autorka poddała INFP w kontekście innych nadrzędników akomodujących wartość czasu Vfin z SPże, nasuwają wniosek, że jeśli nadrzędny
7
Konstrukcja jest dewiacyjna dla jednej z dwóch możliwych interpretacji tych zdań, tj. gdy fraza DOPÓKI jest podrzędna wobec Vinf.
147 czasownik determinuje Vfin czasu przyszłego, teraźniejszego lub ogólniej nieprzeszłego, reprezentantowi INFP można przypisać kategorię czasu o wartości nieprzeszłej8.
Podsumowując, należy stwierdzić, że ujawniająca się w kontekście fraz typu DOPÓKI wartość kategorii czasu INFP realizującej pozycje niepodmiotowe może być wartością uzgodnioną z wartością nadrzędnej formy czasownikowej, tzw. transmitowaną, lub wartością nieskorelowaną z wartością czasu finitywnego centrum zdania, tj. determinowaną niezależnie od wartości własnej Vfin.
Należy jednocześnie podkreślić, że przypisywanie reprezentantowi INFP określonej wartości czasu jest obarczone ryzykiem błędu. Interpretacja wyników testu substytucji ściśle związana jest z intuicyjną oceną akceptowalności konstrukcji zawierającej zdanie podrzędne ze spójnikiem typu DOPÓKI. Trudność polega także na tym, że niewymagana i nieakomodowana fraza zdaniowa typu DOPÓKI może wchodzić w relację zależności nie tylko z Vinf, ale także z finitywnym centrum zdania, co komplikuje ustalenie relacji czasowych zachodzących między formami czasownikowymi będącymi składnikami badanych zdań.