Problem tzw. zwrotów frazeologicznych o kształcie grupy bezokolicznikowej. Pierwsze

Kształtem przypominające infg ciągi typu suszyć głowę, drzeć z kimś koty, mieć muchy

w nosie, zbijać bąki, przenosić góry czy połknąć (tę) żabę, zob. (9), w literaturze opisuje

się jako zwroty frazeologiczne, zob. EJO (1995: 215), frazy czasownikowe, zob. ISJP, lub leksemy złożone, tj. leksemy, których „wszystkie formy odpowiadają ciągom co najmniej dwóch słów”, zob. M. Bańko (2002: 34)5

.

(9) A nasze banki będą musiały połknąć tę żabę i zapłacić. Internet

5

Obszerne przedstawienie dawniejszych i współczesnych koncepcji z zakresu frazeologii oraz siatki pojęć stosowanej w opisach zawiera praca I. Kosek (2008: 11–76).

41 Formalnie ciągi te zazwyczaj są zbudowane tak samo jak zwykłe konstrukcje składniowe, zob. M. Świdziński (1996: 107), A. M. Lewicki (2003: 41–58). Na przykład w połączeniach suszyć głowę, przenosić góry, połknąć żabę można wydzielić dwa składniki bezpośrednie, jeden o kształcie tożsamym z Vinf leksemu czasownikowego, odpowiednio SUSZYĆ, PRZENOSIĆ, POŁKNĄĆ, drugi o kształcie odpowiadającym formom rzeczownikowym leksemów GŁOWA, GÓRA, ŻABA. Co więcej, niektóre frazeologizmy są homonimiczne z grupami syntaktycznymi, np. suszyć głowę, połknąć żabę. Czysto formalna podzielność frazeologizmu ma jednak wielu przeciwników. M. Grochowski (1982) stwierdza, że należy odrzucić taką charakterystykę związku frazeologicznego, która odwołuje się do jego podziału wewnętrznego. „Związek frazeologiczny jest ciągiem niepodzielnym, zarówno z punktu widzenia gramatycznego, jak i semantycznego. Ucząc się języka obcego, przyswajamy związki frazeologiczne jako gotowe całości, mające z góry określoną postać, której przysługuje pewne znaczenie globalne.”6

, zob. M. Grochowski (1982: 26). Zwrot zbijać bąki oznacza ‘nie robić nic’, przenosić góry to ‘być zdolnym do wielkiego wysiłku’, a połknąć || zjeść tę żabę oznacza, że ‘trzeba ponieść niewygodne lub kłopotliwe konsekwencje jakiegoś czynu’, zob. ISJP. Nie tylko jednak czynnik semantyczny decyduje o interpretowaniu całego ciągu jako jednej jednostki słownikowej. Istotne jest ponadto, że nierzadko frazeologizm jako całość ma wymagania składniowe różniące się od wymagań jego komponentów. Swoistą właściwością na przykład całego frazeologizmu suszyć głowę jest dopuszczanie podrzędnika przyimkowo-nominalnego O + Acc, np. (chciał) suszyć głowę o jakieś rachunki, bądź zdaniowego ze spójnikiem typu ŻEBY, np. (musiał) jej długo suszyć głowę, żeby pożyczyła pieniądze. Z kolei zwrot graniczyło z cudem może być rozwinięty przez podrzędną grupę zdaniową ze spójnikiem ŻE, zob. graniczyło z cudem, że tylko raz wezwano mnie do szkoły, lub grupę bezokolicznikową, np. wygrać z zespołem z czołówki ekstraklasy graniczyło z cudem.

6

Gdy mówimy o znaczeniu globalnym albo całościowym ciągu, mamy na myśli, że ciąg jest niepodzielny semantycznie na „podciągi znaczące, które byłyby elementami klas substytucyjnych niezamkniętych”, zob. M. Grochowski (1982: 28). Jak wiadomo, brak podzielności stwierdza się na podstawie zaproponowanej przez A. Bogusławskiego (1978, 1987) procedury substytucji w obrębie czwórek proporcjonalnych. Stosowanie tej procedury, mimo że jest podstawowym narzędziem wykorzystywanym we współczesnej leksykologii i leksykografii, nie zawsze daje jednoznaczne wyniki, zob. M. Bańko (2001: 154–159), I. Kosek (2008: 48–54). Oddzielenie klas substytucyjnych zamkniętych od otwartych wymaga „subtelnych analiz semantycznych i nie jest wolne od ocen subiektywnych”, zob. M. Bańko (2001: 154). W związku z tym, że ścisłe odgraniczenie frazeologizmu od konstrukcji pozostaje poza zakresem niniejszej pracy, autorka zasadniczo nie prowadziła w tym względzie samodzielnych badań, lecz obserwowała jednostki notowane w ISJP jako frazy czasownikowe.

42 Znaczną część jednostek kwalifikowanych w literaturze jako zwroty frazeologiczne, a w ISJP – jako frazy czasownikowe, z powodzeniem można opisać jako zbiory form wyrazowych pozostających względem siebie w regularnych opozycjach gramatycznych charakterystycznych dla klasy czasowników. Formy te przeciwstawiają się więc sobie wartościami werbalnych kategorii gramatycznych fleksyjnych, w tym także bezokolicznikowością, por. czuć się na siłach i czuł się na siłach, mieć czelność i miał

czelność, grać w otwarte karty i grała w otwarte karty, wyważać otwarte drzwi i wyważał otwarte drzwi. W konsekwencji jako grupy bezokolicznikowe można interpretować

zarówno grupy reprezentowane przez V_inf leksemu prostego, np. czuć się, wyważać, zbijać,

odbukać czy połknąć, jak i przez Vinf leksemu złożonego, np. czuć się na siłach, wyważać

otwarte drzwi, zbijać bąki, odpukać w niemalowane, czy połknąć tę żabę.

Warto natomiast zasygnalizować, że paradygmaty stosunkowo nielicznych leksemów złożonych ograniczają się wyłącznie do formy o kształcie infg, np. palce lizać, konie kraść,

daleko szukać, lepiej nie mówić, siąść (usiąść) i płakać. Informację o ograniczeniach w

zasobie form w paradygmatach systematycznie odnotowuje ISJP. Frazeologizmy mające tylko formy o kształcie grup bezokolicznikowych opatrzone są w tym opracowaniu kwalifikatorem gramatycznym TYLKO BEZOK. Okazuje się jednak, że w świetle danych pochodzących z korpusów elektronicznych i Internetu niektóre kwalifikacje z ISJP należałoby zweryfikować. Dotyczy to na przykład fraz czasownikowych co z tym fantem

zrobić, kijem (kijami) zapędzić (nagnać) oraz ze świecą szukać, których formy

niebezokolicznikowe – wbrew kwalifikacji z ISJP – są używane, zob. Już sama nie wiem

co z tym fantem zrobimy? (NKJP), Mnie by nikt kijami nie zapędził na siłownię (Internet),

...na osiedlach gdzie dobrej księgarni ze świecą szukaj. (NKJP)⁷.

Należy podkreślić, że grupą bezokolicznikową nie jest taki frazeologizm, który nie tylko że nie wchodzi w opozycję fleksyjną bezokolicznikowości, ale także nie jest używany jako podrzędnik czasownika MÓC lub MUSIEĆ, por. (10) i (10a) oraz (11) i (11a).

(10) Opis był palce lizać! (10a) Możesz palce lizać.

7

Systematyczne opisanie zakresu defektywności paradygmatów czasowników tzw. złożonych warte jest odrębnego monograficznego opracowania, weryfikującego dotychczasowe opisy.

43 (11) Mamy, chwalić Boga, grudzień 1993r.

(11a) Możemy chwalić Boga.

Oceniając intuicyjnie, ciągi palce lizać w (10a) i chwalić Boga w (11a) nie mają tzw. znaczenia globalnego, czym różnią się od tych samych kształtów, które występują w (10) i (11). O tym, że ciąg palce lizać funkcjonuje w zdaniu inaczej niż infg, świadczy ponadto wynik testu substytucji. Ciągu palce lizać nie można zastąpić standardową grupą bezokolicznikową. Dopuszczalne jest natomiast podstawienie grupy przymiotnikowej, por. (10b) i (10c)

(10b) *Opis był koniecznie zobaczyć.

(10c) Opis był palce lizać || wspaniały || naprawdę niesamowity!

Z kolei frazeologizm chwalić Boga w zdaniu funkcjonuje w ogóle inaczej niż składnik podrzędny. Od innych składników w języku mówionym jest wyodrębniony pauzami wymawianiowymi, którym w piśmie odpowiadają nieredukowalne interpunkcyjne znaki izolujące, przecinek lub myślnik, por. (11) i (11b).

(11b)*Mamy chwalić Boga grudzień 1993r.

Wyniki testów formalnych pozwalają odrzucić interpretowanie jako grup bezokolicznikowych także innych ciągów zawierających słowo homonimiczne z formą bezokolicznikową jakiegoś leksemu czasownikowego, np. jak okiem sięgnąć, np. Za

drutami, jak okiem sięgnąć, ciągnęła się pustka (ISJP), tylko patrzeć, np. Tylko patrzeć, a bzy zaczną kwitnąć (ISJP), nie wiedzieć czemu || dlaczego, np. drewniana kaplica protestancka, podobna, nie wiedzieć czemu, do rosyjskiej cerkiewki (ISJP), czy żyć nie umierać, np. Masz dobrą pracę, mieszkanie, młodą żonę – żyć nie umierać! (ISJP)8.

Autorka zdecydowała się grupy bezokolicznikowe reprezentowane przez zwroty frazeologiczne wyłączyć z dalszego opisu. Ze względu na różnice fleksyjne i składniowe w

8

Zwróćmy uwagę, że ciągi palce lizać, chwalić Boga, jak okiem sięgnąć, tylko patrzeć, nie wiedzieć czemu i

żyć nie umierać za zawierające bezokoliczniki uznaje B. Bartnicka (1982: 49–52). Takie bezokoliczniki

autorka ta opisuje jako „zleksykalizowane użycia bezokolicznika samodzielnego”, czyli bezokolicznika „który występuje w funkcji predykatywnej jako jedyny składnik orzeczenia” (s. 17). Z kolei w ISJP, z wyjątkiem palce lizać, wymienionych przykładów nie traktuje się jako fraz czasownikowych. Ciąg jak okiem

sięgnąć jest interpretowany jako fraza przysłówkowa, nie wiedzieć czemu – jako partykuła, a chwalić Boga, tylko patrzeć i żyć nie umierać – jako wykrzykniki. Rozwiązania zaproponowane w ISJP zgodne są z przyjętą

44 stosunku do grup z reprezentantem niesfrazeologizowanym ich opis składniowy powinien stanowić przedmiot odrębnych systematycznych badań. Ogólna orientacja w materiale pozwala natomiast wysunąć hipotezę, że infg reprezentowane przez frazeologizm zasadniczo są równoważne składniowo standardowym infg: w zdaniu pełnią takie same funkcje, por. (12) i (12a), (13) i (13a) oraz (14) i (14a).

(12) W końcu miał on już po pięćdziesiątce i musiał czuć w kościach lata morderczej walki

o władzę. NKJP

(12a) W końcu miał on już po pięćdziesiątce i musiał odczuwać lata morderczej walki o

władzę.

(13)…wystarczy tylko sięgnąć po kieliszek, żeby znów pójść w tango. NKJP

(13a)…wystarczy tylko sięgnąć po kieliszek, żeby znów zacząć wielodniowe pijaństwo. (14) Opłaciło mu się smalić cholewki do Doroty.

(14a) Opłaciło mu się zalecać do Doroty.

Hipoteza ta wymaga jednak weryfikacji i udokumentowania materiałowego.