Krakowie
Przebudowa siedziby Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Krakowie miała miejsce w 1894 roku. Pierwotny budynek neogotycki został wzniesiony w 1889 roku, według projektu Karola Knausa. (Ryc.42) W tamtym czasie położenie budynku było niekorzystne z uwagi na bliskie sąsiedztwo rzeki Rudawy. Usytuowanie na zakolu rzeki stanowiło dodatkową trudność i ograniczenie dla prac budowlanych.
W 1894 roku, budynek został rozbudowany przez Teodora Talowskiego, który wcześniej został powołany do Komisji Budowlanej Sokoła. Oprócz niego weszli do niej: Dr Styczeń, Dr Koy, Beringer, Gołąb, Matusiński, Ekielski, Plesnar i Piotrowski21. Uchwałą komisji przyjęto projekt Talow-skiego, który polegał na dodaniu, od strony
rzeki Rudawy, dwóch szatni o 27 m długości i 5,5 m szerokości. Przesunięto ścianę poprzedniej przybudówki w stronę rzeki, do linii regulacyjnej oraz podwyższono jej dach. W ten sposób powiększono szatnię, toaletę na I piętrze oraz uzyskano przestrzeń na dodatkową salę gimnastyczną o wymiarach 22 m na 10 m.(Ryc. 43)
Talowski zmienił charakter zaprojektowanej „przybudówki”, nadając jej formy malowniczego historyzmu22. Przesunął elewację od strony ulicy Piłsudskiego w stronę jezdni (Ryc. 21), przez co utworzył się uskok – wyraźna granica pomiędzy starym a nowym budynkiem. O strony rzeki, został on zaopatrzony w bogaty szczyt z: trzema freskowymi
obrazami23. Ozdobny szczyt posiada pięć osi, rozmieszczonych symetrycznie, z trzecią osią na
środku elewacji. Na dwóch skrajnych osiach, nanizane są prostokątne okna parteru i piętra. Na drugiej i czwartej osi znajdują się również okna parteru i piętra, ale te drugie są większe, z bardziej dekoracyjnym, kamiennym obramieniem. Na osi trzeciej – środkowej, znajduje się wejście z naświetlem, okno piętra (takie jak na sąsiednich osiach) oraz okno – triforium, doświetlające poddasze. Nad nim góruje „korona” ściany szczytowej w postaci trójczłonowych,
21
Pamiętnik Sokoła ... op.cit. s.24
22
Beiersdorf Z., Sokolnie w krajobrazie... op. cit. s. 364.
23
Ibidem, s. 364.
Ryc. 42. Budynek Sokoła, zaprojektowany przez Karola Knausa w 1889
Fig. 42. The building of Falcon, designed by Karol Knaus in 1889
Rys. 43. Budynek Sokoła po rozbudowie, widok od str. istniejącej wtedy rzeki Rudawy
Fig. 43. The Falcon building, after extension, view from non-existent Rudawa River
rozbudowanych blanek z kartuszem herbowym na środku. Kartusz ten znajduje się we wspominanej pracy Talowskiego Projekta kościołów z 1897 roku.
Szczyt ozdobiony jest, po obu stronach triforium, dwoma pustymi tarczami herbowymi, a także dekoracyjnymi kotwami stalowymi. (Ryc. 44) Na krawędziach ściany szczytowej, umieszczone są symetrycznie sterczyny z motywem woluty (pomiędzy pierwszą i drugą oraz czwartą i piątą osią), co podkreśla trzy środkowe osie jako miejsce formalnie ważne.
Budynek krakowskiego Sokoła zmienił swoje proporcje, nowa „przybudówka” jest większa od pierwotnej, konkurując rozmiarem i dekoracyjnością z korpusem głównym, tworząc jednak razem spoistą całość. Elewacja od strony ulicy Piłsudskiego (dawniej Wolska), jest skomponowana lekko asymetrycznie.
Można wyróżnić na niej pięć osi – trzy pierwsze (patrząc od lewej strony) są powtórzeniem osi pierwotnej przybudówki, z podobnymi oknami piętra oraz portalem wejściowym z naświetlem na trzeciej osi. Na piętrze pierwszej osi znajduje się loggia z narożną kolumną z głowicą o motywach roślinnych.
Kolejne dwie osie są bardziej rozstrzelone, należą do „nowej kubatury”, okna parteru i piętra są powtórzeniem okien piętra – drugiej i trzeciej osi.
Wszystkie osie (także w ścianie szczytowej) są oddzielone od siebie deko-racyjnymi przyporami. Rozbudowa Sokoła wprowadza swoiste „poruszenie” form oraz dodatkowe walory światłocienia. Węższy rozstaw pierwszych trzech osi elewacji przy ulicy Piłsudskiego, powoduje zagę-szczenie form na styku starego i nowego budynku Sokoła. Talowski do spokojnej formy budynku Knausa, wprowadza „ożywienie” i nowe elementy malowniczości, korespondujące z budynkami zaprojektowanymi na pobliskiej ulicy Retoryka.
III.3.2. Budynek Sokoła w Jarosławiu
Obiekt ten, powstał w latach 1899 – 1900. Jako budynek z przełomu drugiej i trzeciej fazy twórczości, jest bardziej zwarty i surowy. Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Jarosławiu, powstało w 1889 roku, a starania o własny budynek rozpoczęło w 1892 roku.
Bryła budynku jest zwarta, o prostym rzucie, opartym na planie prostokąta (nie biorąc pod uwagę ryzalitów), jest dwukondygnacyjna, podpiwniczona, z poddaszem w stromym, mansardowym dachu. W tym obiekcie, jak i w wielu innych (chociażby w willi w Jaśle), Talowski zastosował kominy ceglane, zadaszone dwuspadowymi daszkami w formie średniowiecznych blankowań, połączonych ze sobą schodkowo. Budynek posiada trzy ozdobne ryzality: na elewacji północnej – równoległej do ulicy, na wschodniej – z wejściem głównym oraz na elewacji zachodniej. Ich szczyty mają charakter historyzujący, neogotycki, z geometrycznym detalem. Pierwotnie elewacja północna była bardziej odsunięta od ulicy, oddzielał ją od niej chodnik i pas zieleni. (Ryc. 45, 46, 46a)
Ryc. 44. Elewacja wschodnia Sokoła, widok współczesny /fot. autora, 2008/
Fig. 44. Eastern elevation of Falcon now. /photo by author, 2008/
Pocztówka z 1901 roku wskazuje, że na piętrze od strony zachodniej, znajdował się wtedy taras, z dachem wspartym na kolumnach. W wyniku późniejszych prze-róbek budynku, przestrzeń ta została zabu-dowana.
Materiały, jakie zastosowano w tym obiekcie to kamień i cegła. Mają one gładką fakturę i jednorodną tonację kolorystyczną. Pasy jasnego tynku w cokole, ustępują miejsca surowej cegle na piętrze. Horyzontalne podziały elewacji, są przecinane ryzalitami z dekoracyjnymi szczytami ceglanymi, z kamiennymi ele-mentami blankowania, kolumienek, rzeźb, ect.
Podobnie jak w willi jasielskiej, zastosowano tu tynk imitujący elementy kamienne. Było to zapewne spowodowane ograniczonymi środkami na budowę i wykończenie siedziby Sokoła. Należy pamiętać, że budowa takiego budynku była zwylke możliwa dzięki ofiarności lokalnej społeczności, a projekt był wykonywany za darmo przez członków Towarzystwa Gimnastycznego. Cieszy fakt, iż Talowski, także członek Towarzystwa, uzyskał tu możliwość kompleksowej realizacji swo-jego projektu. Niestety koncepcja zapro-ponowana dla Sokoła w Jaśle nie miała tego szczęścia, bowiem ostatecznie zrealizowano tam projekt Bolesława Mańkowskiego24.
Kompozycja elewacji północnej i wschodniej jest symetryczna, południowa i zachodnia ma inną kompozycję, ze względu na taras piętra. Ozdobne ryzality są symetryczne, to właśnie w zwień-czeniach ścian szczytowych Talowski pokusił się o malowniczość. Swobod-niejsza kompozycja geometrycznych elementów, spowodowała tu „poruszenie”, dając szczytom dodatkowe walory światłocieniowe. Są to miejsca „zagę-szczenia” form, służące zbudowaniu dominanty. Każdy z nich jest także noś-nikiem treści. Ryzalit wejściowy jest naj-bardziej rozbudowany, podkreślając fun-kcję reprezentacyjną wejścia do budynku. Budynek Sokoła w Jarosławiu wyraźnie nawiązuje do secesji wiedeńskiej, poprzez spokojne, geometryczne podziały fasady, pasowe boniowanie i trochę monumentalne ryzality z ozdobnymi szczytami. Na ich zwieńczeniach znajduje się rzeźba sokoła, lub uskrzydlonej
24
Beiersdorf Z., Sokolnie w krajobrazie kulturowym... op. cit.
Ryc. 45. Budynek Sokoła w Jarosławiu, ok. 1918
Fig. 45. The Falcon building in Jarosław, approx. 1918
Ryc. 46. Budynek Sokoła, elewacja północna i zachodnia, ok. 1901
Fig. 46. The Falcon building, northern and western elevation, approx. 1901
Ryc. 46a. Budynek Sokoła, zdjęcie po II wojnie światowej, mieszczący wtedy kino Gdynia.
Fig. 46a. The Falcon building, photo after World War II, at that time there was Gdynia cinema
postaci, występują również herb Jarosławia, a także inne elementy symboliczne. Użyte formy są proste i geometryczne, a materiały gładkie. Budynek oddziałuje na widza swą masą, rytmicznymi podziałami osiowo rozstawionych okien oraz horyzontalnym podziałem ścian. III.3.3. Szkoła w Okocimiu
Projekt Szkoły dwuklasowej w Okocimiu pochodzi z 1895 roku. Został on umieszczony w pracy pt.: Projekta Kościołów Talowskiego, a zrealizowany w 1896 roku – według napisu umieszczonego w kartuszu herbowym na szkole. Budynek ufundował właściciel browaru w Okocimiu, Jan II Goetz, który w ten sposób uczcił 50-tą rocznicę powstania browaru. Według projektu był to niewielki budynek parterowy, podpiwniczony, w kształcie litery „L”, z ozdobnym szczytem na części budynku wysuniętej w stronę (obecnej) ulicy dojazdowej. Na parterze znajdowały się dwie sale lekcyjne, dwa pokoje nauczycielskie, szatnia, kuchnia, spiżarka, klatka schodowa oraz wejście główne. Poddasze było doświetlone niewielkimi lukarnami w połaciach dachu, nie pełniło ono funkcji użytkowych. Dach był czterospadowy, a nad „przybudówką” dwuspadowy. Budynek został ostatecznie wybudowany na planie litery „T”. W ten sposób układ asymetryczny stał się symetrycznym, a szkoła zyskała więcej sal. Brak ozdobnych kotew na ścianie parteru po lewej stronie „przybudówki”, może jednak świadczyć o nieco późniejszym powstaniu tej części. Być może już w trakcie budowy zdecydowano, iż szkoła będzie większa niż zakładał to projekt. Elementy dekoracyjne parteru, takie jak gzyms wieńczący, czy łukowe obramienia okien po obu stronach budynku, wydają się jednak pochodzić z tego samego okresu.
W latach 30-tych nadbudowano I piętro, co zmieniło pierwotny charakter całości, przytłaczając oryginalną „przybudówkę” z ceglanym szczytem, który od początku miał być głównym akcentem i ozdobą szkoły. Został on wykonany według projektu Talowskiego. Analizując dokładniej wygląd tego
budynku, można zauważyć wyraźny podział na elewację frontową i pozostałe, mniej ważne. Budynek jest prostokątny z wysuniętą środkową częścią – „przybu-dówką” z dekoracyjnym szczytem. (Ryc.47)
Elewacja frontowa głównego korpusu posiada sześć osi kompo-zycyjnych dla okien parteru i piętra. Elementy dekoracyjne są proste, architekt przyjął ich horyzontalny układ w postaci pasów – cokołu z gładkiego kamienia, wąskiego, kamiennego pasa w połowie wysokości ściany ceglanej parteru oraz ozdobnego fryzu ceglanego pod okapem. Dodatkowym elementem zdobniczym są żelazne kotwy po prawej stronie przybu-dówki, wykonane dokładnie według
projektu z 1895 roku. Przez naprzemienny układ materiału i prosty detal, osiągnięto ciekawy efekt plastyczny. Rozwiązanie to przywodzi na myśl elewacje willi w Bochni, w których w podobny sposób zostały zakomponowane ściany korpusu głównego. W Okocimiu Talowski nie zastosował przepalonych „guzów” ceglanych, chociaż kolorystyka cegieł także jest zróżnicowana. Analizując dalsze podobieństwa obu realizacji, możemy porównać rzuty budynków oraz element „przybudówki” i ozdobnego szczytu. (Ryc. 48) W Okocimiu jednak, pierwotny zamysł układu budynku w kształcie litery „L” nie został ostatecznie zrealizowany, a malowniczy szczyt nie stanowi tak silnej dominanty, jak w budynku Bocheńskim. Również w Okocimiu nadbudowano jedno piętro, materiałem i uproszczonym detalem nawiązując do pierwotnej wizji budynku.
Ryc. 47. Szkoła w Okocimiu, elewacja frontowa /fot. autora, 2012/
Fig. 47. School in Okocim, the front elevation /photo by author, 2012/
Najbardziej dekoracyjnym elementem fasady frontowej (północnej) jest symetryczny, ceglany szczyt (ściana szczytowa). Dużą powierzchnię ściany zajmuje ślepa arkada, zakończona półkolistym kamienno-ceglanym nadprożem. Arkada ta jest ujęta z obu stron wydłużonymi esownicami (dość swobodnie pnącymi się po elewacji), zwężającymi wizualnie szczyt (archiwolta jest ozdobiona elementami pseudo tryglifów*, zestawionych naprzemiennie z pseudo-metopami*). - Esownice u góry są zakończone kamiennymi sterczynami – wychodzącymi ponad połać dachu.
Narożniki ściany szczytowej wieńczą również kamienne sterczyny. Szczyt jest ozdobiony kilkoma symbolicznymi detalami, o których będzie mowa w osobnym rozdziale. W ścianie szczytowej znajdują się dwa niewielkie, prostokątne okna z kamiennymi obramieniami, rozmieszczone symetrycznie, nieco poniżej owalnego kartuszu. Przybu-dówka posiada dwa okna na parterze od strony wschodniej.
Elewacja wschodnia korpusu głównego nie posiada okien. Jedynymi elementami ozdobnymi są kamienne i ceglane pasy (cokół, pas międzyokienny, dekoracyjny fryz), które biegną dookoła całego budynku. Tylna elewacja (południowa) ma dziewięć osi, na których rozmieszczono okna i drzwi. W pierwotnym projekcie miało być tylko pięć osi. Obramienia okien i drzwi są uproszczone, adekwatne do estetyki obiektu, zwieńczone ceglanymi, łukowymi nadprożami z ceramicznym detalem w górnej części. Elewacja zachodnia posiada jedno okno, usytuowane niesymetrycznie względem środka. Wszystkie okna I piętra zostały usytuowane w osiach okien i drzwi parteru.
Szkoła w Okocimiu to przykład niewielkiego kubaturowo obiektu, ukazu-jącego konsekwencję form, stosowanych przez Teodora Talowskiego. Jego zindy-widualizowany charakter (malowniczy szczyt), umiejscawia go stylowo pomiędzy historyzmem a secesją. Wprawdzie nie jest on „rozedrgany” przez zróżnicowanie faktury czy elementów dekoracyjnych, ale mimo to należy do obiektów prezentujących indy-widualizm twórczy Talowskiego.
Należy w tym miejscu wspomnieć o innych szkołach, które w stylistyce przypominają szkołę okocimską. Przykładem może być projekt „typowy” (jak się zdaje) szkoły w miejscowości Twierdza (koło Frysztaku) oraz w Gliniku Charzewskim (koło Strzyżowa). Budynek w Twierdzy, pochodzi prawdopodobnie z przełomu XIX/XX wieku. Jest to budynek utrzymany w stylu neogotyckim, zaprojektowany na planie krzyża, z dłuższym ramieniem równoległym
Ryc. 48. Szkoła w Okocimiu, ściana szczytowa, /fot. autora, 2011/
Fig. 48. School in Okocim, the front gable, /photo by author, 2011/
Ryc. 49. Szkoła w Twierdzy /fot. autora, 2011/
Fig. 49. School in Twierdza, designer unknown /photo by author, 2011/
do ulicy. Ramię prostopadłe jest krótsze, usytuowane niesymetrycznie względem korpusu głównego, zakończone od strony ulicy dekoracyjnym, ceglanym szczytem. (Ryc. 49) Ogólna stylistyka, element dominanty, jakim jest ozdobny szczyt, nawiązuje do szkoły w Okocimiu. Odzwierciedla ona tendencje panujące na przełomie XIX i XX wieku, w projektowaniu budynków użyteczności publicznej nie tylko w miastach, ale również w mniejszych miejscowościach. Ukazuje także powszechność prądów architektonicznych oraz prądów ideowych i patriotycznych. To właśnie dzięki powszechnej edukacji naród mógł „rosnąć w siłę”, mimo iż Polska znajdowała się pod zaborami.
III.3.4. Wiadukt i podkop przy ulicy Lubicz w Krakowie
Ciekawą konstrukcją inżynierską, połączoną z założeniem architektonicznym, jest wiadukt kolejowy z murami oporowymi podkopu ulicy Lubicz w Krakowie.
Było to pierwsze skrzyżowanie dwupoziomowe w mieście, które zostało zrealizowane ze względów funkcjonalnych.
Ważnym momentem rozwoju kolei żelaznej na obszarze Galicji, było otwarcie połączenia Krakowa z linią Warszawsko – Wiedeńską w 1847 roku25.
W 1850 roku linia krakowska została zakupiona przez Cesarstwo Austriackie, które chciało rozbudować linię biegnącą na wschód – przez Tarnów, do Lwowa. Linię, która miała znaczenie strategiczne dla monarchii austriackiej, otwarto w 1856 roku.
Ulica Lubicz natomiast była ważnym szlakiem komunikacyjnym dla mieszkańców Krakowa i osób przyjezdnych. Pełniła ona funkcję arterii wylotowej z Krakowa– na północ i wschód, była jedyną drogą prowadzącą do Ogrodu Towarzystwa Strzeleckiego oraz budowanych wtedy fortyfikacji (bastionu IV – w południowej części cmentarza Rakowickiego). Był to również szlak konduktów żałobnych, podążających na Cmentarz Rakowicki oraz szlak pielgrzymkowy prowadzący do Mogiły.
Linia kolejowa początkowo przecięła ulicę Lubicz, tworząc w ten sposób uciążliwą barierę komunikacyjną, hamującą rozwój miasta. Od lat 70-tych XIX wieku próbowano rozwiązać ten problem. W 1878 roku Rada Miasta odrzuciła pierwszy projekt koncepcyjny wiaduktu, przygo-towany przez wiedeńskiego inżyniera Petrosiego. W latach 1880-90 powstał kolejny projekt, tym razem wiaduktu i podkopu, przedstawiony przez inżyniera Haunolda, jednak nie spełniał on w pełni stawianych przed nim wymogów.
W 1892 roku podjęto ostateczną decyzję budowy dwupoziomowego skrzyżowania linii kolejowej i ulicy Lubicz. Inżynier Stanisław Przybyłka był odpowiedzialny za przeprowadzenie budowy, natomiast (znany już wtedy) Teodor Talowski miał opracować założenie architektoniczne. Prace budowlane rozpoczęły się w 1896 roku, a zakończyły w 1898 roku. (Ryc. 50) Przyjęte rozwiązanie miało być funkcjo-nalne, ale z drugiej strony reprezentacyjne, adekwatne do miejsca i jego rangi.
25
Płuska I. Konserwacja dekoracyjnych murów oporowych oraz wiaduktu kolejowego przy ul. Lubicz w Krakowie. [w:] Pismo Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków Wiadomości Konserwatorskie nr 21/2007, s. 34 – 44.
Ryc. 50. Podkop i wiadukt kolejowy – ulica Lubicz w Krakowie /fot. autora, 2008/
Fig. 50. Underground passage and railway viaduct - Lubicz Street, Cracow /photo by author, 2008/
Mury oporowe z wieńczącymi je żelaz-nymi balustradami, wznoszą się tu uskokowo w miarę obniżania ulicy Lubicz. Wykonano je z kamienia (piaskowiec z podkarpacia), w dolnej części (cokołowej) rustykowanego*, a wyżej boniowanego*, co sprawiało wrażenie surowości i solidności konstrukcji. Bloki kamienne od strony wewnętrznej podkopu (ulicy Lubicz) są nierówne i posiadają chropo-watą, „dłutowaną” strukturę. Mur jest zwieńczony gzymsem o obłej formie z prostym fazowaniem*. Mur oporowy jest podzielony na segmenty, oddzielone od siebie niskimi, masywnymi słupami, które w murze wychodzą nieznacznie poza jego lico, a ponad gzymsem są zwieńczone szyszkowymi „czapami”. Oprócz deko-racji, służą one do zamocowania ażurowej balustrady. Przy schodach, prowadzących od poziomu ulicy, na teren przy dworcu – od północy i po przeciwległej stronie ulicy, architekt zastosował dekoracyjne akcenty w postaci latarni-pylonów. Narożne słupy przy wejściach na schody, mają sercowate wycięcia, z niewielką, narożną kolumienką. Dodaje to lekkości i potęguje efekty światłocieniowe. Słupy te są zwieńczone kamiennymi pylonami z obręczą złoconych liści i ażurową koroną na szczycie, na których zamocowano trzy metalowe latarnie. Motyw sercowatego wycięcia w słupie z narożną kolumienką powtarza się w kilku realizacjach Talowskiego, między innymi w projekcie portalu grobowców w Łańcucie z 1896 roku.
Najistotniejszym konstrukcyjnie elementem jest sam wiadukt, wykonany z nitowanych blachownic stalowych, zwieńczony po bokach ozdobną balustradą. Został on podparty dwoma rzędami kamiennych kolumn (po osiem z każdej strony). Ich silna forma została wzbogacona prostą dekoracją i podziałami na masywną bazę, trzon i głowicę.
Kolumny te stoją w linii muru oporowego, jednak między nimi a murem jest jeszcze przejście piesze. Mur oporowy pod wiaduktem, został więc lekko rozsunięty, rozwiązując problem komunikacji po stronie południowej (dwa biegi schodów, usytuowane równolegle do muru, umożliwiają przejście pod wiaduktem i wyjście na wyżej położony teren nad murem oporowym) (Ryc. 51)
Oprócz projektowanych form muru oporowego podkopu i wiaduktu, architekt zadbał o zieleń miejską. Została ona
zaprojek-towana w formie wąskich pasów, ponad murami oporowymi, obsadzonych trawą i drzewami. Talowski przywiązywał szcze-gólną wagę do zieleni, która była elementem projektowanym integralnie z budynkami. (Ryc. 52)
Konstruktor wiaduktu, jak i architekt sprostali postawionemu zada-niu, dając funkcjonalne i estetyczne rozwiązanie komunikacji poziomej i pionowej. Wraz z placem przed dwor-cem, a także Ogrodem Towarzystwa Strzeleckiego, podkop stał się świadkiem ważnych wydarzeń narodowych i tłem dla uroczystości pogrzebowych wielkich Polaków np.- uroczystości związane z pochówkiem Juliusza Słowackiego na Wawelu w 1927 roku.
Ryc. 51. Fragment muru oporowego ze schodami zewnętrznymi /fot. autora, 2012/
Fig. 51. Fragment of retaining wall with external stairs /photo by author, 2012/
Ryc. 52. Uroczystości pogrzebowe J. Słowackiego, mur oporowy aut. Talowskiego, posłużył jako tło
wydarzeń z 1927
Fig. 52. Forming of funeral procession of J. Słowacki, retaining wall by Talowski was a background
of this historical event in 1927
Zastosowane tu przez Teodora Talowskiego rozwiązania materiałowe oraz formalne, ukazują, że nawet w tak odmiennej realizacji, potrafił odcisnąć swoje piętno. Mimo prostoty, jest to obiekt malowniczy, utrzymany w duchu histo-ryzmu, w którym architekt również stosuje swój własny język form.
Budynki użyteczności publicznej są ważną grupą obiektów w dorobku Talowskiego. Dostosowując się do wymogów funkcjonalnych, architekt realizuje budynki reprezentacyjne, w których jest wyraźnie widoczny, specyficzny dla niego, język form, budowania stylistyki malow-niczości, niepozbawionej także elementów symbolicznych.