Willa w Bochni

Inaczej Willa pod Kozłem¹³, została zaprojektowana w 1895 roku dla dr Mieczysława Dębowskiego¹⁴. W Czasopiśmie Technicznym Lwowskim z 1900 roku napisano: Przy projektowaniu tej willi (...) zaszedł dość rzadki przypadek, że klient zgodził się na oryginalny sposób projektowania i pozostawił projektantowi całą swobodę pod względem rozwiązania form architektonicznych.¹⁵

Willa, obok kamienic własnych Talowskiego, może posłużyć więc jako przykład modelowy dla zdefi-niowania języka form w kompozycji i detalu, stosowanego przez niego w pierwszej fazie twórczości. (Ryc.32) Pierwotnie willa była budynkiem parterowym (oprócz wysuniętej części budynku – „przybudówki” z głównym wejściem), częściowo podpiwniczonym. Korpus główny nakryto czterospadowym dachem, a wysunięta część z malowniczym szczytem przekryta jest dachem dwuspadowym. Elewacja wykonana jest z różnorodnych materiałów – od cegieł o zróżnicowanej fakturze i

kolorze, z przepalonymi „guzami”, przez gładkie bloki kamienne na narożnikach i na poziomych pasach wzdłuż elewacji, po chropowaty i nieregularny w kształcie kamień na cokole. Kamienne są również detale w ozdobnym szczycie, kolumny w arkadach przy wejściu, kartusze herbowe oraz portale prowadzące na werandę. Element dekoracyjny stanowią również stalowe kotwy i balustrady.

Willa została zaprojektowana w kształcie litery L, z wejściem głównym od północnego zachodu, od ulicy Konstytucji 3-go Maja i wejściem gospodarczym po stronie północno-wschodniej. Dzięki takiemu usytuowaniu na działce uzyskano korzystne warunki nasłonecznienia. Strefa reprezentacyjno-wejściowa znalazła się więc na północy, a część rekreacyjna z ogrodem znajdowała się po stronie południowej. Wysunięta część budynku z głównym wejściem mieści w sobie podcień ze schodami zewnętrznymi. Prowadzi on do przedsionka i pokoju pana, posiadającego dodatkowo niezależne wejście. Za przedsionkiem znajduje się przedpokój, z którego na wprost wchodzi się do strefy kuchenno-gospodarczej, a na

12

Identyfikacja herbów, w oparciu o: http://www.genealogia.okiem.pl

13

Nazwa zaczerpnięta z artykułu: Sołtysik, A. (2010). Teodor Talowski i jego Willa pod Kozłem w Bochni. „Przestrzeń i forma”, 12/2009.

14

W różnych publikacjach pojawia się to nazwisko w dwóch wersjach, jest to „Dembowski”, lub „Dębowski”. Po analizie dokumentów archiwalnych przyjęto tą wersję, gdyż w jednym z pism urzędowych nazwisko to zostało poprawione na „Dębowski”. Także w Przeglądzie Technicznym z 1908 roku (tom XLVI, nr 31, s.381) jest wymieniona „Willa d-ra Miecz. Dębowskiego w Bochni”

15

Bałus W., Pałace, dwory i wille Teodora Talowskiego, [w:] Teka Komisji Urbanistyki i Architektury T.XXI, 1987

Ryc. 32. Willa Pod Kozłem w Bochni, ok. 1900

prawo do dwuprzestrzennego salonu, doświetlonego oknami od strony północno-zachodniej. Wejście boczne prowadzi przez sień, skąd jest dostęp do toalety i części kuchennej. Z salonu można wejść bezpośrednio na werandę, do jadalni i na klatkę schodową, a także do ogrodu. Od strony południowo-wschodniej znajduje się sypialnia i pokoje domowników, a od strony południowo-zachodniej jest weranda otwarta na ogród dwoma portalami i dwoma arkadami, doświetlającymi wnętrze, co integruje ją z ogrodem, dając cień i osłonę od wiatru i deszczu. Ze względów bezpieczeństwa w otwartych arkadach zamontowano ażurową balustradę. (Ryc.33) Tak jak w przypadku wspomnianych wcześniej kamienic krakowskich, także w willi Pod Kozłem Talowski zaprojektował zieleń związaną z budynkiem. W wyznaczonych miejscach posadzono winorośl, która pięła się po nim, integrując go z ogrodem, co dodatkowo potęgowało wrażenie „starożytności”. Willa pochodzi jakby z innej epoki, za sprawą zastosowanych materiałów i różnorodnych form dekoracyjnych.

W latach 30-tych XX wieku, po zmianie właściciela, w wyniku adaptacji parteru na drukarnię, willa zostaje nadbudowana o jedną kondygnację, przeznaczoną na cele mieszkalne. Nadbudowa wyraźnie zmieniła proporcje budynku, natomiast forma dachu, materiały oraz stylistyka fasad, zostały zachowane, dzięki czemu obiekt nie zmienił znacząco swojego charakteru. (Ryc.34) Pozostałe elewacje korpusu głównego nie są może tak ozdobne, ale powtarzają zasadę stosowania materia-łów ze skrzydła wejściowego. Patrząc na elewację północno-zachodnią (tam gdzie był salon na parterze), widzimy nieregularny kamień przyziemia, prze-chodzący w gładszy kamień na wysokości łuków nadokiennych, aż do cegły powyżej. Kamienny gzyms, nad parterem, biegnie wzdłuż budynku, w korpusie głównym jest nieco skrom-niejszy. Łuki nad oknami są złożone naprzemiennie z cegły, łamanego kamienia i ponownie z cegły, ościeża otworów okiennych są również wykonane z kamienia. Zabieg ten sprawia, że budynek wydaje się być „cięższy” i solidniejszy, nabierając charakteru zamkowego.

Niezwykle ważnym elementem nadawania wyrazu budynkom przez Talowskiego jest detal, który w tym przypadku jest wyjątkowo dopracowany. Najbardziej charakterystyczny w willi Pod Kozłem jest szczyt z kamiennymi detalami, nad skrzydłem wejściowym. Występują w nim elementy herbu Jelita z fantazyjną głową kozła, żłobionymi jak koźle rogi wolutami i hełmem z koroną na szczycie. Po prawej stronie znajduje się ceglany komin, który wcześniej był zakończony głowicą z motywami kwiatowymi i kulą. Dzisiaj, komin jest skrócony, a kamienna kula leży, pozostawiona w ogrodzie. Komin jest skotwiony kutym, żelaznym prętem z kamienną głową herbowego kozła. Poniżej, z prawej strony szczytu, znajduje się okno w formie triforium z ceglanymi półkolistymi łękami i spłaszczonym łękiem odciążającym powyżej. Rozmieszczenie elementów ściany szczytowej, jak i ona sama, jest niesymetryczne. Z prawej strony gzyms przybudówki zaczyna się znacznie wyżej niż z lewej strony – tj. strefy wejściowej. Zastosowano tu zwieńczenie ukośnym fryzem* pilastym. Powtórzono je w uskoku budynku, znajdującym się za strefą wejściową.

Po prawej stronie okna parteru, umieszczony został kartusz z nazwiskiem architekta. Dynamizm elewacji został osiągnięty dzięki zróżnicowaniu kompozycji i użytych materiałów. Cokół został wykonany z nieregularnych, prawie surowych kamieni, z regularnych bloków kamiennych w narożach, a powyżej poziomu parteru jest nierównomiernie wypalona cegła tzw.

Ryc. 33. Rzut parteru willi Pod Kozłem, ok. 1895

Fig. 33. Ground floor of villa Under the Billy-goat, approx. 1895

zendrówka* z zeszkliwionymi „guzami”, uroku całości dodają dekoracyjne, żelazne kotwy. Podcień wejściowy, od strony północno-wschodniej, jako element szczytu i przybudówki, tworzą dwie arkady, z których każda posiada inne detale. Pierwszy łuk od strony ulicy opiera się na kwadratowym filarze z głowicą z liśćmi akantu, z bazą z kamienną wolutą.

Drugi łuk opiera się na okrągłej kolumnie z podobną głowicą. Kolumna i filar mają przysadziste proporcje i na pierwszy rzut oka nie zauważamy, że jedna w rzucie jest okrągła, a druga prostokątna. Naroż-nik ściany przy schodach został ścięty, znajduje się tam okno parteru. Jest to charakterystyczne dla Talow-skiego, który stosował: wielowido-kowość, osiąganą poprzez stoso-wanie narożnych wież czy wykuszy, usytuowanych (względem rzutu) pod kątem 45° w stosunku do głównych

ścian budynku.¹⁶ Patrząc na budynek

od strony północno-zachodniej (na strefę wejścia), dostrzegamy spięt-rzenie brył. W przód wychodzi bryła

budynku ze strefą wejściową, pokojem pana i malowniczym szczytem, za nią fragment budynku, wypiętrza się ponad dach, powtarzając część elementów szczytu, natomiast w tle widzimy bryłę korpusu głównego (której obecny widok de facto jest wynikiem późniejszej nadbudowy). Charakter asymetrii, poruszenia, wielowidokowości został zachowany i wywiera mocne wrażenie.

Warte uwagi jest zadaszone wyjście z salonu. (Ryc. 35)Zadaszenie skonstruowane jest na planie kwadratu, podparte narożną kolumną z głowicą zdobioną motywami kwiatowymi. Kamienny murek, stanowiący balustradę jest ustawiony skośnie względem ściany i zakończony kamienną kulą. Na ten niewielki taras prowadzi sześciostopniowy bieg schodów. Podobnie – malowniczo i bardzo starannie – uformowany został narożnik wejściowy werandy od strony ogrodu (od południa). Jest to podcień utworzony przez dwa portale i ozdobiony narożnym kartuszem. Portal północno-zachodni jest bardziej ozdobny i rozbudowany. Wieńczy go kamienny gzyms oraz łukowaty tympanon* zdobiony elementami roślinnymi, draperią* i stylizowaną muszlą. Niżej, po obu stronach portalu umieszczono dwie kamienne, uskrzydlone główki aniołków. Narożnik filara między obu portalami jest zaakcentowany przyporą zwieńczoną kamienną wolutą. Portal południowy jest nieco skromniejszy, z pojedynczym gzymsem z ząbkowaniem i wolimi oczkami. Supraporta* zdobiona jest elementami roślinnymi (gałązka palmowa) i kamiennym, niesymetrycznie ulokowanym stylizowanym kartuszem. Powyżej obu portali narożnik ściany zdobi fantazyjny Kartusz herbowy z inicjałami M.D.

Kamienne detale willi Pod Kozłem wykonał Wojciech Samek z Bochni - właściciel

Zakładu Rzeźby Artystycznej¹⁷. Wykonane przez niego elementy architektoniczne i rzeźbiarskie

cechuje wspaniały warsztat i wielka wrażliwość artystyczna. Kamieniarz, rzeźbiarz - artysta, doskonale uzupełnił tu pomysłowość i talent plastyczny architekta. Jest to dowód na owocną współpracę Talowskiego z rzemieślnikami oraz na ogromną rolę, jaką odgrywali (i nadal przecież odgrywają) poszczególni wykonawcy (murarze, kamieniarze, snycerze ect.) w tworzeniu budynków. To od nich także zależy ostateczny kształt i jakość architektury. Warto dodać, że Wojciech Samek współpracował z Talowskim także m.in. w realizacji projektów wyposażenia kościoła w Dobrzechowie, na początku XX wieku.

16

Bałus W., Historyzm, analogiczność...- op. cit.

17

Flasza J., Bochnia-przewodnik po mieście, Bochnia 1998.

Ryc. 34. Willa Pod Kozłem w Bochni, ok. 2000 roku

Fig. 34. Villa Under the Billy-goat in Bochnia, approx. 2000

Po II wojnie światowej mieszcząca się w willi drukarnia, została upaństwowiona. Obecnie właścicielem willi jest syn Samuela Silberringa – Adam, który w latach 90-tych, jako spadkobierca właściciela, odzyskał prawa do tego obiektu. Parter jest wynajmowany Archiwum Państwowemu w Bochni, jednak część pomieszczeń na piętrze nadal zajmują dawni lokatorzy, wprowadzeni przez miasto przed 1989 rokiem.