Teodor Talowski żył i tworzył w czasach przemian technologicznych, społecznych oraz ideologicznych. Druga połowa XIX wieku oraz początek wieku XX, przyniósł wiele zmian, w Polsce i na świecie. Architekci polscy kształcili się często na uczelniach zagranicznych (Austria, Niemcy, Francja), dopiero kiedy powstała Politechnika Lwowska, mieli możliwość studiowania w kraju. Ale właśnie dzięki tej „emigracji za wiedzą”, byli lepiej zorientowani w trendach, które „obowiązywały” na zachodzie Europy. Konieczna była wówczas perfekcyjna znajomość języka obcego, co umożliwiało podjęcie studiów. Architektom łatwiej było śledzić prasę zagraniczną i pojawiające się nowe teorie estetyczne w różnych państwach. Wzorem innych krajów, także w Polsce, pod koniec XIX wieku zaczęto wydawać czasopisma dotyczące architektury, sztuki, przemysłu, technologii, czy zagadnień budowlanych. Wśród nich było Czasopismo Techniczne, a także Architekt, z którymi związany był Talowski.
Wydaje się zatem, że śledził on na bierząco zmiany w architekturze zachodniej i polskiej, inspirując się pojawiającymi się „nowinkami”. Talowski, także po studiach sporo podróżował, co przyczyniało się do jego rozwoju jako twórcy.
Bardzo możliwe, że Talowski korzystał ze wzorników, jako źródła inspiracji, które w XIX wieku stanowiły dosyć liczną grupę publikacji architektonicznych. Były to prace dokumentujące architekturę historyczną, lub podające przykłady rozwiązań konkretnych detali, ornamentu, dla nowoprojektowanych budynków.
Sytuacja polityczna w Polsce oraz prowadzone w zaborze austriackim działania patriotyczne, również oddziaływały na twórczość Talowskiego. Należał on chociażby do krakowskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Jako architekt wspierał go poprzez swoje projekty (nie biorąc za nie wynagrodzenia), które doczekały się realizacji w Krakowie i Jarosławiu.
Talowski był płodnym twórcą, świadczy o tym liczba zrealizowanych obiektów architektury świeckiej i sakralnej. Budynki mieszkalne, budynki użyteczności publicznej, obiekty małej ar-chitektury, liczne kościoły, kaplice i grobowce, są świadectwem jego talentu, oryginalności oraz swobody twórczej.
T e o d o r a T a l o w s k i e g o
Wszystko, co w dziele ludzkiem nie opiera się i nie pochodzi od natury, nie jest powtarzaniem form naturalnych, to co jest oryginalnem, to sposób i siła przetwarzania owych form; jest to siła duchowa artysty i wyrażenie wzniosłości w dziele zależy od tej siły.
III. WAŻNIEJSZE PROJEKTY I REALIZACJE TEODORA TALOWSKIEGO
Celem pracy jest, między innymi, poddanie szczegółowej analizie projektów i realizacji Teodora Talowskiego, powstałych głównie w pierwszej fazie jego twórczości (1885 – 1895). Pierwsze wyróżniające się budynki zrealizowano w Krakowie, dlatego to od nich rozpocznie się charakterystyka – analiza szczegółowa.
III.1. Budynki wielorodzinne – kamienice czynszowe w Krakowie III.1.1. Festina Lente
Jedną z pierwszych realizacji jest kamienica własna Talowskiego z 1887 roku, zbudowana przy ulicy Retoryka 7, zwana Festina Lente od łacińskiej sentencji, umieszczonej na elewacji frontowej.
Pierwotnie był to budynek dwupiętrowy, na którego elewacji można wyznaczyć trzy osie (związane z otworami okiennymi). Wejście usytuowane jest na bocznej osi budynku. Pierwotnie było ono akcentowane przez kamienny, protosecesyjny1 portal oraz usytuowane na tej samej osi, trzy okna o zróżnicowanym
charakterze i wielkościach. Pozostałe dwie osie, znajdują się na lekko wysuniętym ryzalicie ściany. (Ryc.22) Elewacja frontowa budynku została wykonana ze zróżnicowanej fakturo-wo cegły, kamienia łamanego i regularnego. Zastosowano kamienne elementy dekoracyjne w formie fantazyjnych tarcz herbowych, kartuszy, elementów wolut, pilastrów* czy nieregularnych portali okiennych o różnych kształtach. Talowski umieścił na kamienicy dwie sentencje łacińskie: Festina lente, od której kamienica wzięła swoją nazwę oraz Ars longa – vita brevis. Ciekawym elementem dekoracyjnym jest mozaika we fryzie podokapowym wysuniętej części fasady. Są to powtarzające się motywy kwiatowe i wici roślinne na niebieskim tle (nawiązanie do Ruskina - dekoracja mozaikowa). (Ryc.23)
Oprócz zróżnicowanych okien, w elewacji mamy do czynienia z dwoma loggiami. Jedną na parterze – na środkowej osi fasady, z półkolistym zwieńczeniem oraz balustradą z kamiennymi tralkami* i drugą, większą – na drugim piętrze z płaskim zwieńczeniem oraz stalową balustradą.
Elewacja frontowa jest skomponowana asymetrycznie. Trójosiowy podział elewacji przebiega wzdłuż okien, które jednak nie są usytuowane symetrycznie względem całej fasady*. Następuje lekkie przesunięcie elementów w lewą stronę, tam gdzie jest strefa wejścia. Praktycznie każde okno jest innej wielkości i różnego kształtu. Nie wszystkie otwory okienne są umieszczone dokładnie na osi. Rozmieszczenie kamiennego detalu jest tylko pozornie
1
Za: Beiersdorf Z. Architekt Teodor... op. cit.
Ryc. 22. Kamienica Festina Lente, rysunek 1887
przypadkowe. Był to, bowiem zabieg świadomy, który dodaje całości charakteru m a l o w n i c z o ś c i .
Poprzez różną „inten-sywność” rozmieszczenia detalu, Talowski komponuje fasadę, która zwraca uwagę, wprowadza widza w niepew-ność i prowadzi z nim grę intelektualną. Budynek wy-daje się być obiektem wielokrotnie przerabianym, „starożytnym”, a opatrzenie łacińskimi sentencjami do-daje mu stateczności i powagi.
Największe „stłoczenie” form występuje na osi wej-ściowej, która przez to zostaje formalnie podkreś-lona.
Kamienica Festina Lente w 1929 roku została rozbudowana o dodatkowe piętro. Zmianie uległa wtedy fasada budynku, zniszczono także protosecesyjny portal wejściowy i przebudowano znajdujące się nad nim otwory okienne kolejnych pięter. Powiększono także otwór wejściowy, nad nim utworzono balkon, i zamiast dwóch okienek w strefie drugiego piętra, wstawiono jedno większe. Nastąpiła w ten sposób zmiana kompozycji, która osłabiła dynamikę kompozycji elewacji.
III.1.2. Pod Pająkiem
Kolejnym charakterystycznym obiek-tem jest narożna kamienica Pod Pająkiem, u zbiegu ulic Karmelickiej 35 i Batorego, wybudowana w 1889 roku. Jest to chyba najbardziej rozpoznawalny budynek Talow-skiego w Krakowie.
(Ryc. 1,2) W przewodniku Śladami Młodej Polski, czytamy o nim, że: stanowi oryginalny przykład wolnej interpretacji
historycznych stylów dokonanej przez
Talowskiego2. Autorki tego opracowania
zwracają uwagę na nawiązania formalne elewacji do gotyku, neorenesansu flaman-dzkiego – od strony ulicy Karmelickiej oraz do attyki* sukiennic – od strony ulicy Batorego.
Warto podkreślić, iż kamienica Pod Pająkiem była początkowo także własnością Talowskiego i jego żony Anny. Jest to powód, dla którego autor mógł z taką swobodą traktować kompozycję rzutów i elewacji tego obiektu. Oczywiście kształt parceli oraz istniejące obiekty determinowały gabaryty budynku, ale poza tym miał wolną rękę. Kamienica ta została zaprojektowana jako 3-piętrowa (taka jest do dziś), ze ściętym narożnikiem, który został podkreślony za pomocą wielobocznej wieżyczki. Rzut budynku jest nieregu-larny, a układ przestrzenny zawiły3. (Ryc.24)
2
Sobieska T., Sobieska K., Blondiau G., Śladami Młode j Polski op.cit., s. 81.
3
Beiersdorf Z. Architekt Teodor... op. cit. s. 205.
Ryc. 23. Festina Lente – detale architektoniczne /fot. autora, 2009/
Fig. 23. Festina Lente – architectural details /photo by author, 2009/
Ryc. 24. Dom Pod Pająkiem, rzut parteru
Elewacje frontowe są rozwiązane dwojako. Elewacja przy ulicy Batorego (Ryc.25) posiada skromniejszy detal i spokojniejszą kompozycję. Okna są rozmieszczone wzdłuż pięciu osi, mają ten sam rozmiar i kształt.
Urozmaicenie stanowi parter, gdzie mamy do czynienia ze strefą wejściową do lokali użytkowych. Pierwotnie w projekcie zakładano tylko jeden portal wejściowy do lokalu na parterze, na najbardziej skrajnej osi po lewej stronie (przy kamienicy na ulicy Batorego 26, która również była własnością Talowskiego – projekt z 1885 roku). W późniejszej wersji był również drugi portal, na piątej osi. Okna znajdujące się na tej osi, są umieszczone nieco wyżej, w stosunku do okien poszczególnych pięter, pozostałych osi. Pierwotny projekt zakładał generalnie nieco inne rozmie-szczenie okien, z szerszymi oknami na osi środkowej, a także nie przewidywał narożnej wieżyczki. Jeszcze przed budową projekt ulegał zmianom i przeróbkom, a później miało to miejsce ze względu na zmieniających się właścicieli. Zatem w elewacji przy ulicy Batorego, dzisiaj na parterze mamy do czynienia z dwoma dodatkowymi portalami wejściowymi (a właściwie witrynami sklepowymi) na drugiej i trzeciej osi. Elementami ozdob-nymi na tej fasadzie są wątki z białego wapienia (użytego głównie do portali okiennych i wejściowych), zróżnicowana fakturowo cegła – od stosunkowo gładkiej
i jasnej, po ciemne, przepalone, ceglane „guzy”. Występują też ozdobne kotwy stalowe, a górna część posiada elementy odnoszące się do średniowiecza (ceglany krenelaż* z kamiennymi otworami strzelniczymi), a także do renesansu (fragment attyki nawiązujący, poprzez umieszczonego tu maszkarona, do attyki sukiennic). Elementem dominanty jest schodkowy ceglany szczyt* z umieszczoną na nim kamienną tarczą herbową. Z prawej strony, kompozycja elewacji jest zamknięta poprzez wieloboczną (a tak naprawdę czworoboczną) wieżyczkę, która od strony ulicy Karmelickiej jest zlicowana ze ścianą. Wieżyczka posiada okna, na każdej kondygnacji od parteru po trzecie piętro. Jest elementem oddzielającym dwa różne rozwiązania kompozycyjne. Oglądając kamienicę od strony ulicy Batorego nie spodziewamy się dynamicznej kompozycji przy ulicy Karmelickiej i na odwrót, malownicza fasada nie zapowiada uspokojenia elewacji z drugiej strony.
Elewacja frontowa (przy ulicy Karmelickiej) jest główną fasadą budynku, podkreśla to jej wyjątkowa dekoracyjność. Jest ona prawie kwadratowa, natomiast kilka zabiegów powoduje jej optyczne „rozbicie”. Podobnie jak w elewacji przy ulicy Batorego, tutaj również mamy do czynienia z pięcioma osiami, wzdłuż których usytuowano okna (Ryc.26).
Ryc. 25. Dom Pod Pająkiem – elewacja przy ulicy Batorego /fot. autora, 2008/
Fig. 25. The house Under the Spider – elevation on Batorego Street /photo by author, 2008/
Nad drugą i trzecią osią utworzono dominujący element szczytu, z dwoma oknami, zwieńczonymi łukowo, a nad nimi umieszczono dwa małe okienka, przesunięte względem osi „do środka” szczytu. Usytuowanie okien na elewacji jest bardziej swobodne, występują przesunięcia, zróżnicowanie w wielkości i w formie, szczególnie na czwartej i piątej osi.
Kompozycję tej fasady możemy określić jako w i e l o k i e r u n k o w ą . Zagęszczenie elementów dekoracyjnych (woluty, esownice, elementy gzymsów, pilastrów, kwiatonów, rzeźb) prowadzi do głównej dominanty – ozdobnego, lekko asymetrycznego szczytu (którego punkt ciężkości jest przesunięty w prawą stronę). Jest to ważny element, ze względu na umieszczony w nim symbol kamienicy – pająka na sieci, zegara słonecznego oraz daty budowy kamienicy. Nazwisko architekta znajduje się poniżej, pod gzymsem wieńczącym z lewej strony szczytu, obok smoka niejako podtrzymującego tą część układu kompozycyjnego elewacji. Na czwartej osi został umieszczony element mniejszej dominanty – wykusz na pierwszym piętrze, powodujący rozbicie kompozycyjne wprowa-dzając niepokój u odbiorcy. Na parterze drugiej osi został zaprojektowany niewielki podcień*, co również powoduje akcent światłocieniowy. Budynek jest zaprojektowany tak, by sprawiał wrażenie starszego niż jest w rzeczywistości, co dodatkowo podkreślała zieleń, która pięła się pierwotnie po ścianie budynku (poprzez specjalnie zaprojektowane kanały w grubości muru).
Materiałem użytym w tej elewacji był biały wapień, cegła (zróżnicowana kolorystycznie, fakturowo, z przepalonymi „guzami” ceglanymi), a także ozdobne kotwy stalowe.
Elewacja została później przebudowana w strefie parteru, z uwagi na zmianę sposobu użytkowania. Wejście główne do kamienicy znajdowało się na czwartej osi, pod wykuszem (ochrona przed deszczem), na drugiej i piątej osi też pojawił się portal wejściowy do lokali na parterze. W późniejszym czasie poszerzono portal na piątej osi (uzyskując witrynę sklepową), oraz dorobiono portal wejściowy na trzeciej osi, również związany z witryną sklepu.
Podsumowując, warto przytoczyć opinię autorek książki pt. Śladami Młodej Polski: W domu Pod Pająkiem zobaczymy nieregularny plan, niesymetryczne elewacje i przełamaną linię zabudowy, fasady ożywione stylizowanymi elementami dekoracyjnymi, wklęsłymi lub wypukłymi, o różnych formach, z kontrastujących materiałów. Wszystkie te elementy
podkreślają malarską ekspresyjność budynku.4 Budynek ten prezentuje dużą swobodę
projektową Talowskiego, który mógł w swoim własnym domu pokazać swój styl – własny język architektoniczny.
III.1.3. Pod Śpiewającą Żabą
Budynkiem prezentującym charakterystyczne cechy twórczości Teodora Talowskiego, jest kamienica narożna przy ulicy Piłsudskiego 26 (dawniej Wolska) i Retoryka, zwana Pod
Śpiewającą Żabą, wybudowana w latach 1889-1890 dla Sylwestra Richtera.
Pierwotnie był to obiekt dwupiętrowy, do którego na początku XX wieku (projekt 1909) dobudowano trzecie piętro (autorem rozbudowy był Aleksander Biborski).
4
Sobieska T., Sobieska K., Blondiau G., Śladami Młode j Polski op. cit., s. 81, 82.
Ryc. 26. Dom Pod Pająkiem – elewacja Przy ulicy Karmelickiej
Fig. 26. The house Under the Spider – elevation on Karmelicka Street
Kamienica posiada nieregularny plan oraz nieco zawiły układ przestrzenny. Również w tym przypadku, mamy do czynienia z dwoma elewacjami. Od ulicy Piłsudskiego jest to elewacja z podziałem na cztery osie. Okna pierwszego i drugiego piętra są takiej samej wielkości i kształtu, zwieńczone są łukowo, a okna parteru mają półkoliste zwieńczenia, przy czym okna na drugiej i trzeciej osi są większe. W późniejszym czasie okno pierwszej osi, na pierwszym piętrze, przerobiono na balkon. Tak jak w kamienicy Pod Pająkiem, narożnik został ścięty i w ten sposób utworzono skośną ścianę, na której zostały umieszczone dwa rzędy okien na pierwszym piętrze, analogicznie na parterze, z tą różnicą, że jedno z nich było bramą wejściową. Doświetlenie drugiego piętra było zapewnione przez wykusz z dwoma oknami, pierwotnie był on zakończony spiczastym hełmem i pełnił funkcję akcentu narożnikowego.(Ryc. 3)
Elewacja od ulicy Retoryka jest najbardziej urozmaicona. Fragment fasady został cofnięty w głąb działki, co spowodowało poszerzenie strefy wejściowej. Narożny podcień (pierwotnie zwieńczony daszkiem) poprzedzał wejście główne. W 1906 roku, nad podcieniem utworzono balkon pierwszego piętra. Okna wysuniętego ryzalitu, na parterze i piętrze usytuowane są wzdłuż dwóch osi, natomiast okna drugiego piętra są rozmieszczone inaczej. (Ryc.27)Na tym piętrze, nastąpiło symetryczne przesunięcie dwóch okien na zewnątrz i trzecie okno umieszczono na osi środkowej, nad którą znajduje się półokrągła lukarna* doświetlająca poddasze, z kwiatonem i rzeźbą żaby na szczycie. Jest to również zwieńczenie szczytu, utworzonego przez biegnące od pierwszego piętra, po obu stronach, dwie pary esownic. Okna cofniętego ryzalitu są rozmieszczone wzdłuż jednej osi, jako okna doświetlające klatkę schodową, znajdują się na innych poziomach niż okna poszczególnych kondygnacji. Kształt okien fasady od ulicy Retoryka jest zróżnicowany, okna parteru oraz okno środkowe drugiego piętra, mają nadproża półokrągłe. Pozostałe okna mają nadproża o łuku spłaszczonym.
W kamienicy Pod Śpiewającą Żabą, Talowski zastosował te same materiały, co w omawianych wcześniej budynkach – różnicowaną kolorystycznie i fakturowo cegłę, wzbogaconą przepalonymi „guzami”, gładki kamień w elementach dekoracyjnych, a także kamień łamany, wręcz surowy, wkomponowany w ścianę. Integralną częścią projektu była również zieleń, w formie pnączy, dla których architekt przewidział odpowiednie kanały w grubości muru. Jest niezrozumiałym, dlaczego przy ostatnim remoncie, pomalowano na jeden
Ryc. 27. Kamienica Pod Śpiewającą Żabą, projekt nadbudowy, 1909
„ceglany” kolor zróżnicowane kolorystycznie elewacje tego budynku, co tak naprawdę zniszczyło jego oryginalny, malowniczy charakter.
Na początku XX wieku miało miejsce kilka przeróbek kamienicy, między innymi nadbudowano trzecie piętro, co zmieniło proporcje i pierwotną kompozycję budynku. Szczególnie jest to widoczne na narożniku, który został wzbogacony o ceglany szczyt, z kamiennymi detalami, nawiązujący do szczytu w kamienicy Pod Pająkiem. Nie jest to jednak element projektowany przez Talowskiego. Na elewacji od ulicy Piłsudskiego, dodano okna – wzdłuż istniejących osi oraz półokrągłą lukarnę, doświetlającą poddasze (na środku elewacji pomiędzy drugą i trzecią osią). Później dodano również dwie półokrągłe lukarny na pierwszej i czwartej osi okien. Na ściętym narożniku nad istniejącym wykuszem, utworzono balkon z dużym półokrągłym oknem. W szczycie umieszczono, mniejsze od pozostałych, okno z półokrągłym nadprożem.
Na elewacji od ulicy Retoryka, na wysuniętym ryzalicie na osiach parteru i piętra, dodano dwa okna (formą i wielkością nawiązujące do okien pierwszego piętra). Później dodano nad nimi dwie półokrągłe lukarny, doświetlające poddasze. Na ścianie bocznej ryzalitu trzeciego piętra, utworzono balkon (analogicznie jak nad wejściem głównym). Na cofniętej ścianie ryzalitu, nad wejściem umieszczono okno z półokrągłym nadprożem, analogiczne jak okna doświetlające klatkę schodową. Na parterze, okno ryzalitu z prawej strony, zostało przerobione na portal wejściowy, umożliwiający korzystanie z części parteru przez odrębnego użytkownika (obecnie bank).
Prawdopodobnie w dwudziestuleciu międzywojennym, dokonano: adaptacji lokalu przy
ul. Retoryka L.1 na szkołę muzyczną im. Wład. Żeleńskiego5. Projekt dotyczył jednego lokalu na
parterze, jego autorami byli Stanisław Filipkiewicz i Juliusz Kolarzowski. Wydaje się zatem, że kamienica Pod Śpiewającą Żabą pierwotnie była budynkiem mieszkalnym i nie pełniła funkcji szkoły muzycznej, jak podają niektóre źródła.
III.1.4. Pod Osłem
Budynek przy ulicy Retoryka 9 z 1891 roku, znany jako kamienica Pod Osłem, nazywany był także domem Pod Herbem. W artykule Wincentego Łosia czytamy:
I poszliśmy oglądać dom „pod herbem”, który właśnie wtedy wykańczał, i w którym parter, stanowiący mieszkanie Talowskiego, urządzony został z uwzględnieniem potrzeb i wymagań
ptaków.6 Była to również kamienica własna Talowskiego. Jako właściciel mógł, więc pozwolić
sobie na dowolność w kształtowaniu rzutów i elewacji, umożliwiło to swobodne kształtowanie jego indywidualnego stylu.
Kamienica była projektowana jako dwupiętrowa od ulicy Retoryka, natomiast od podwórza architekt zaprojektował trzy piętra. Było to możliwe poprzez obniżenie wysokości części drugiego piętra oraz zmniejszenie kąta nachylenia dachu od podwórza. W ten sposób uzyskano więcej powierzchni użytkowej, zachowując odpowiednią wysokość gzymsu i kalenicy projektowanego budynku (po prawej stronie kamienicy Pod Osłem - była istniejąca już wtedy, również dwupiętrowa kamienica Festina Lente). Elewacja frontowa została podzielona na cztery nierównomiernie rozłożone osie, wzdłuż których rozmieszczono otwory okienne i drzwiowe. (Ryc.28)
Poszczególne elementy nanizane na osie, często są lekko przesunięte względem jednej z nich. Otwory okienne są różnych kształtów i wielkości, nadproża są różnorodnie zdobione. Na pierwszej osi znajduje się, przesunięty lekko na zewnątrz (w lewą stronę), portal wejściowy z naświetlem (kwadratowym oknem). Na pierwszym piętrze mamy do czynienia z obszerną loggią, z dwoma arkadami, które znajdują się jedna na pierwszej, druga na drugiej osi.
5
Informacja z materiałów Archiwum Państwowego w Krakowie.
6
Na drugim piętrze znajduje się prostokątna w kształcie loggia. Na drugiej osi, oprócz wspomnianej wcześniej loggii, znajdują się zróżnicowane okna – na parterze większe, z półkolistym nadpro-żem, na drugim piętrze z prostokątnym obramieniem i łukowym łękiem nadokiennym. Oś trzecia jest najbardziej harmonijna, nanizane są na nią trzy okna, kolejno parteru (takie jak na drugiej osi), pierwszego piętra (prostokątne, zwień-czone gzymsem) oraz drugiego piętra (powtórzenie okna z drugiej osi). Pod oknem pierwszego piętra widnieje podłużny kartusz z nazwiskiem architekta: fecit Theodorus Talowski Architectus. Czwarta oś znajduje się na lekko cofniętym ryzalicie. Na narożniku Talowski umieścił skośnie, prostokątny wykusz z oknem, doświetlający pomie-szczenie pierwszego piętra. Nad nim, na ściętym narożniku ściany widnieje nadnaturalnej wielkości głowa osła. Wykusz podtrzymywany jest przez krótką, kamienną kolumienkę, której baza
kończy się na wysokości parapetu okien parteru. Największe zagęszczenie form występuje wzdłuż czwartej osi. Na parterze (obniżonym) znajduje się osobne wejście, które poprzez sień i schody, prowadzi do jednego z pokoi na parterze oraz okienko doświetlające sień wejściową. Oba otwory są prostokątne, opatrzone skromnym detalem kamiennym. Powyżej, na parterze, znajduje się drugie okno z półkolistym nadprożem (mniejsze niż okna parteru z drugiej i trzeciej osi). Na pierwszym piętrze zostało zaprojektowane prostokątne biforium* z ozdobnym gzymsem wieńczącym oraz kartuszem herbowym pod parapetem, na którym widnieje rok budowy kamienicy.
Na drugim piętrze znajduje się prostokątne okno z półkolistym łękiem*, analogiczne do pozostałych okien tego piętra, tylko nieco mniejsze.
Kamienica Pod Osłem (lub Pod Herbem) jest przykładem oryginalnej interpretacji historyzmu, autorstwa Talowskiego. Kompozycja fasady, stosowane elementy, detale architektoniczne, zróżnicowany materiał są częściami składającymi się na język formalny, wypracowany przez niego w kolejnych realizacjach.
W rejonie ulicy Retoryka i Smoleńsk, w bliskim sąsiedztwie powstało najwięcej budynków Talowskiego. W 1891 roku ulice te należały do dzielnicy III Nowy Świat. Cytowany