IV.5. Podsumowanie – elementy języka form Teodora Talowskiego
IV.5.2. Elementy języka form Talowskiego
Analiza twórczości Talowskiego pozwala wyodrębnić elementy składające się na indywidualizm architektury i na jego język form. Podstawowe elementy cechujące jego stylistykę to:
1. Forma:
a. spoistość uformowań, a zarazem swoboda w kształtowaniu poszczególnych elementów. W kamienicach krakowskich występują prawie kwadratowe elewacje z głównym punktem kulminacyjnym, któremu podporządkowana jest kompozycja. Mamy więc do czynienia z formami silnymi i zamkniętymi. To dążenie jest jednocześnie osłabiane pojawieniem się dodatkowego akcentu z przeciwnej strony, asymetrią, lub zmianą proporcji i kształtu – np. okien.
b. konflikt pomiędzy płaszczyznowością, a blokowością. Talowski potęguje wrażenie trójwymiarowości, dodając wykusze, rzeźby, loggie, „guzy” ceglane etc., aby uzyskać efekt światłocieniowy. Równocześnie zabiegi te nie wpływają znacząco na rzut budynku, czy jego układ funkcjonalny – np. spiętrzenie brył w strefie wejściowej do kościoła, ma na celu podkreślenie rangi tego miejsca i nadanie mu cech symbolicznych. c. stosowanie form zamkniętych – jako całości, która pozornie jest chaotyczna kompozycyjnie. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem entropii, czyli wewnętrznego chaosu - elewacje posiadają kompozycje wielokierunkowe, różne punkty ciężkości kompozycji. Punkty te rozmieszczone w różnych miejscach, stanowiąc większe i
35
Zwoliński A. Obraz w relacjach społecznych, wyd. WAM, Kraków 2004, s. 93, 94.
36
mniejsze dominanty, znajdują się we wzajemnej równowadze. Elewacje, są więc symetryczne – pojęcie symetrii rozumiane jako zgodność części składowych.
2. Treść:
a. Talowski jest przedstawicielem historyzmu (lub eklektyzmu). Znajduje się on w stosunku do niego w relacji analogiczności - przyjmując własną interpretację stylów historycznych, motywów i ich znaczeń.
b. jego budynki cechuje malowniczość: - szorstkość faktury zewnętrznej - „ruchliwość” elementów kompozycji
- nieregularność - swobodna kompozycja bryły – asymetria, formy otwarte - zróżnicowanie - unikanie powtarzalności i jednostajności fasad
- zawiłość form i układu wnętrza
- stosowanie elementów bliskich stylistyce secesyji (dekoracje, formy portali ect.). c. nowatorstwo – przez własną, twórczą interpretację historyzmów (analogiczność),
realizuje założenia malowniczości. Wprowadza elementy bliskie secesji, początkowo w stosowanych motywach, materiałach (mozaika), później także w projektach (bliższy był secesji wiedeńskiej). Przygotowywał dla niej grunt w środowisku krakowskim, wyprzedzając twórców Młodej Polski. Pokazywał odważnie „nagi” materiał, który przez zróżnicowanie kolorystyczne i fakturowe, był „prawdziwy” i autentyczny. Czasami materiał ten był nawet wynaturzony – poprzez ceglane „guzy” umieszczane w przemyślany sposób na elewacjach, co potęgowało wrażenie malowniczości, łącznie z „przerysowanymi” motywami rzeźbiarskimi. Równocześnie Talowski doceniał znaczenie zieleni, projektowanej integralnie z budynkiem.
3. Symbolika
Architekt stosuje z jednej strony dosłowność znaków, z drugiej zaś strony ukryte, bardziej symboliczne treści. Starając się uzyskać efekt „dawności” – stosuje „starożytny” materiał (cegła, kamień). Nad wejściem do kościoła często pojawia się krzyż i symbol Ducha Świętego. Na grobowcach pojawiają się wizerunki śmierci, czaszki oraz motywy egipskie, symbolizujące upływ czasu i przemijanie. Na budynkach pojawiają się sentencje, herby mieszkańców, fundatorów, czy miast (budynki użyteczności publicznej). Symbole bywają także przedmiotem interpretacji. Zdarza się, że czasem trudno dociec, co zostało przedstawione (szczyt willi Pod Kozłem w Bochni) – wskutek przerysowania elementów herbu.
4. Detal – elementy typowe dla stylistyki Talowskiego: a. Elementy formalne:
- zróżnicowany fakturowo materiał – cegła, kamień, fantazyjne kotwy stalowe
- horyzontalny podział elewacji (poprzez różnicowanie materiału, kolorystyki, faktury, układu boniowania, ozdobne, ceglane gzymsy wieńczące)
- ściany zakończone ozdobnym szczytem - elementy blankowania, krenelażu i attyki - stosowanie wykuszy
- stosowanie loggii – pojedynczych i podwójnych, z arkadami, lub bez - podcienia narożne (wejściowe) z kolumną narożną
- ścięcia narożników (wielowidokowość) - sfazowania - sercowato wycięte narożniki z kolumienką
- ozdobne portale okienne i drzwiowe
- stosowanie okien biforialnych i triforialnych
- tympanony różnego kształtu z płaskorzeźbami (nad oknami, jako element portalu) - kartusze herbowe z tarczą oraz tablice z rokiem budowy i nazwiskiem architekta - motyw pustego herbu, z ozdobnym kartuszem – element intrygujący, tajemniczy - sentencje łacińskie (także polskie) związane z filozofią życia, lub biblijne
kwiatonów, żabek, sterczyn, kul, kolumn, maszkaronów, płaskorzeźb. - preferowane formy bazy, kapitelu i głowicy w kolumnach (narożnych) b. Symbole formalne:
- płaskorzeźba, lub rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem (lub bez), symbol Ducha Świętego w postaci gołębicy – występujący w obiektach o różnym przeznaczeniu.
- motyw krucyfiksu – rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa, lub w formie okna - motyw anioła (archanioła)
- motyw jaszczura (smoka) - głowa sowy (puchacza) - motyw pająka
- motyw pawia - motyw żaby - symbole solarne
- motywy egipskie (solarny dysk egipski, sfinks, piramida) - motywy muzyczne (żaba z mandoliną, pięciolinia z nutami) - głowa lwa
- głowa osła - motyw sokoła
- motywy herbów właścicieli, fundatorów, miast - fantazyjne motywy roślinne
Oczywiście wymienione elementy, składające się na język form Teodora Talowskiego, były stosowane przez wielu twórców. Tu jednak istotny jest s p o s ó b , w jaki łączy on te wszystkie elementy ze sobą. Jako architekt – poeta posiadał bowiem intuicję, talent, dodatkowy zmysł, dzięki któremu nadawał swoim realizacjom wspólny poetycki m i a n o w n i k . Jak czytamy w Języku Wzorców Christophera Alexandra:
Różnica między prozą a poezją nie wynika z używania odmiennych języków, lecz z innego sposobu wykorzystywania tego samego języka. Wypowiedzi potoczne składają się z jednoznacznych słów, a zdania mają proste znaczenie – i tak też są rozumiane. W poemacie znaczenie jest o wiele bardziej zagęszczone. Każde słowo jest wieloznaczne, a zdanie jako całość niesie niezwykłą gęstwinę wzajemnie powiązanych znaczeń, które zebrane razem, rozjaśniają całość.37
Można powiedzieć, że realizacje Talowskeigo są z a g ę s z c z o n e , poprzez formę, treść i symbole, jakie się w nich znajdują. Są poematami, które można interpretować na różny sposób, gdzie autor posiada prawo do licentia poetica, gdzie symbole, alegorie, wyolbrzymienia są stosowane przez podmiot liryczny według jego intencji.
Forma, treść, symbolika i katalog najczęściej używanych elementów składają się więc na indywidualizm twórczości Talowskiego, stanowiąc zarazem punkt wyjścia do dalszych rozważań i analiz porównawczych z twórczością innych projektantów i z pracami teoretyków architektury.
/Ilustracje do IV.5.2. – Tabela 3/
37
Alexander Ch. Język Wzorców (A Pattern Language), Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2008, s. LV.
zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements 1. zróżnicowany fakturowo materiał – cegła, kamień, fantazyjne kotwy stalowe 1. differentiation of material texture – brick,
stone, steel anchors
6. stosowanie loggii – pojedynczych i podwójnych, z arkadami,
lub bez
6. loggias (single or double, with or without arcades)
2. horyzontalny podział elewacji (poprzez ułożenie materiału, kolorystykę) 2. horizontal partition of the elevation (by arrangement of material, color) 7. podcienia narożne (wejściowe) z kolumną narożną
7. corner (entrance) arcades with column
3. ściany zakończone ozdobnym szczytem
3. decorative gable wall
8. ścięcia narożników (wielowidokowość) –
sfazowania
8. cut-out of wall corners – three-dimensional elevations 4. elementy blankowania, krenelażu i attyki 4. elements of mouchette (crenellation), attic, pinnacle decoration 9. sercowato wycięte narożniki z kolumienką
9. corner heart-shaped cut-out with column
5. stosowanie wykuszy (elementów wystających
poza lico ściany)
5. usage of oriels (elements standing out
from elevation)
10. ozdobne portale okienne i drzwiowe
10. decorative window and door portals
Tab.3.A. ELEMENTY JĘZYKA FORM T. TALOWSKIEGO – DETAL ARCHITEKTONICZNY (FORMALNY)
zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements 11. stosowanie okien biforialnych i triforialnych 11. apart from rectangular (or round
arched) window openings, also coupled
and three-light windows
15. sentencje łacińskie (także polskie) związane z
filozofią życia, lub biblijne
15. Biblical or Latin maxims, connected with philosophy of life
12. tympanony różnego kształtu - proste, lub z płaskorzeźbami (nad oknami, jako element portalu) 12. small tympanums (e.g. in window portals) of different shapes, geometrical (simple) or with relieves 13. kartusze herbowe z tarczą oraz tablice z rokiem
budowy i nazwiskiem
architekta
13. blazons, cartouches, stone plates with the name
of an architect and construction date 16. kamienne elementy dekoracyjne w formie: wolut, esownic, gzymsów odcinkowych, kwiatonów, żabek, sterczyn, kul, kolumn, maszkaronów, płaskorzeźb. 16. Stone, decorative elements, such as:
volutes, s-form elements, segmental cornices, finials, crockets, columns, mascarons, etc. 14. motyw pustego herbu, z ozdobnym kartuszem – element intrygujący, tajemniczy 14. ‘empty’ cartouche – element of mysteriousness 17. preferowane formy bazy, kapitelu
i głowicy kolumn (kwiatowy, lub
geometryczny motyw)
17. preferred forms of base (geometric), shaft
(smooth), capital (geometric or with floral decoration) in
(corner) columns
TAB.3.A. ELEMENTY JĘZYKA FORM T. TALOWSKIEGO – DETAL ARCHITEKTONICZNY (FORMALNY)
zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements 1. płaskorzeźba, lub rzeźba Matki Boskiej (z Dzieciątkiem),
symbol Ducha Świętego (w postaci gołębicy)
1. relief or sculpture of the Holy Virgin (with
Jesus), symbol of the Holy Spirit (figure of a
dove) 6. motyw pająka 6. spider 2. motyw krucyfiksu – rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa, lub forma
okna 2. crucifix (Jesus, window partition) 7. motyw pawia (indyka?) 7. peacock (turkey?) 3. motyw anioła (archanioła) 3. angel/ archangel 8. motyw żaby 8. frog 4. motyw jaszczura (smoka) 4. salamander/ dragon 9. symbole solarne 9. solar symbols 5. sowa (puchacz) 5. owl/ eagle-owl 10. motywy egipskie (solarny dysk egipski,
sfinks, piramida)
10. Egyptian motifs (solar discus, sphinx,
pyramid)
TAB.3.B. ELEMENTY JĘZYKA FORM T. TALOWSKIEGO – STOSOWANE SYMBOLE
zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements zdjęcie/ rysunek photo/ drawing Kolejne elementy The elements 11. motywy muzyczne (żaba z mandoliną, pięciolinia z nutami)
11. music motifs (frog with mandolin, staff lines
with melody) 14. motyw sokoła 14. falcon 12. głowa lwa 12. lion (head) 15. motywy herbów właścicieli, fundatorów, miast 15. blazons of the owners, founders, cities
13. głowa osła
13. donkey (head)
16. fantazyjne motywy roślinne
16. fancy, organic, floral motifs
TAB.3.B. ELEMENTY JĘZYKA FORM T. TALOWSKIEGO – STOSOWANE SYMBOLE - CD
f o r m a l n a i t r e ś c i o w a
Architektura obejmuje szeroką koncepcję całokształtu fizycznego środowiska
życia ludzkiego; nie możemy pomijać jej, skoro uczestniczymy w kształtowaniu
kultury, gdyż architektura stanowi całość przemian i przekształceń dokonywanych na powierzchni ziemi stosownie do potrzeb ludzkich...
V. TALOWSKI I ARCHITEKCI JEGO EPOKI