Symbole w budynkach użyteczności publicznej

Trzecią analizowaną grupą stanowią budynki użyteczności publicznej. W przypadku takich obiektów, architekt musi inaczej podejść do zadania projektowego, ponieważ użytkowników jest znacznie więcej, pochodzą oni z różnych sfer. Symbole jakich chciałby użyć, powinny być więc zrozumiałe dla przeciętnego obywatela. Dodatkowym aspektem jest projekt otoczenia tych obiektów.

1. Przebudowa budynku Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Krakowie – miała miejsce w 1894 roku, a polegała na powiększeniu budynku, w kierunku zakola rzeki Rudawy. W 1891 roku Talowski skończył „zabudowę” ulicy Retoryka, budynek Sokoła uzyskał w ten sposób inny kontekst. Część pierwotnej dobudówki zamykała optycznie tą ulicę, dlatego szczęśliwie się stało, że to on mógł zaprojektować przebudowę – zakończenie perspektywiczne dla „swojej” ulicy.

Talowski w projekcie nawiązał materiałowo i stylistycznie do istniejącego obiektu – korpusu głównego oraz przybudówki, wzbogacając go o elementy malowniczego historyzmu.

Ryc. 85. Podcień narożny rozbudowanego przez Talowskiego budynku Sokoła w Krakowie

/fot. autora, 2009/

Fig. 85. The corner arcade of the Falcon building in Kraków - extension designed by Talowski /photo by author, 2009/

Ryc. 86. Herb Krakowa z sokołem na zwieńczeniu Ściany szczytowej /fot. autora, 2012/

Fig. 86. Cracow blazon with falcon on the gable /photo by author, 2012/

Część rozbudowana została przysunięta w stronę ulicy Piłsudskiego, tworząc uskok. Talowski nawiązał do podziałów w pierwotnej przybudówce (podział osiowy, forma wejścia, szczyt dachu) Interesującym był zabieg umiejscowienia na piętrze loggii (przy istniejącym obiekcie), która była podparta kolumną. W ten sposób powstał prześwit, przez który widać okno ostatniej osi korpusu głównego. (Ryc. 85) Talowski zastosował kilka charakterystycznych, preferowanych elementów dekoracyjnych. Ozdobną kolumnę z głowicą o motywach kwiatowych, na narożniku loggii, ozdobne kotwy stalowe, narożniki wykończone kamieniem. Na symbolicznej granicy szczytu dawnej przybudówki i nowej, umieszcza Talowski dekoracyjne sterczyny z kolumienkami i ozdobną wolutą.

Pozostałe elementy dekoracyjne, znajdują się na elewacji ze ścianą szczytową. Na trzech środkowych osiach w półkolistych polach nad oknami piętra, znajdują się trzy freskowe obrazy z przedstawieniem kolejno: zapasów, Victorii wieńczącej wawrzynem zwycięzcę i jazdy konnej. Wszystkie przedstawienia są stylizowane na wzór antyczny.

Ponad drugą i czwartą osią, przesunięte lekko do środka, znajdują się dwie puste tarcze herbowe. Na zwieńczeniu szczytu znajduje się kartusz herbowy, ozdobiony gałązkami oliwnymi, motywami roślinnymi z sokołem i herbem Krakowa (Ryc. 86) (jego projekt został umieszczony w pracy Talowskiego pt. Projekta kościołów z 1897 roku).

Elementy dekoracyjne stosowane w tym projekcie służą m.in. uczytelnieniu różnicy pomiędzy budynkiem istniejącym i nowym. Można powiedzieć, że są symbolami określonej przestrzeni. Talowski stosuje także elementy symbo-liczne tj - sceny związane ze sportem (zapasów, Viktorii, jazdy konnej) oraz herb miasta z sylwetką sokoła, co podkreślało odrębność krakowskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. 2. Budynek Sokoła w Jarosławiu – powstał w 1900 roku. Jest to budynek prostokątny, o spokojnej kompozycji poszczególnych elewacji. Głównymi elementami dekoracyjnymi są trzy ryzality, zwieńczone szczytami z elemen-tami ozdobnymi i symbolicznymi. Ryzalit wejściowy – wschodni, ma kompozycję trójosiową, z podkreśloną osią środkową poprzez najwyższy szczyt ceglany oraz główne wejście. Na górnej części środkowej płyciny, znajduje się napis: POLSKIE TOWARZYSTWO GIMNAS-TYCZNE SOKÓŁ. Ryzalit ściany północ-nej, ma kompozycję jednoosiową, z dużymi, łukowo zwieńczonymi oknami parteru i piętra. Górna część szczytu składa się jakby z dwóch, nałożonych na

siebie ryzalitów. W płycinie, nad oknem piętra znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca dwa gryfy trzymające herb Jarosławia. Powyżej umieszczono herb orła z koroną, otoczonego wieńcem (wawrzynu). (Ryc. 87) Na szczycie, znajduje się postać prawdopodobnie archanioła z włócznią w lewej dłoni i sztangą w prawej. Sztanga była jednym z symboli Towarzystwa Gimnastycznego Sokół. Natomiast sama postać mogła wiązać się z jeszcze innymi symbolami. Trzeci ryzalit z ozdobnym szczytem znajduje się na elewacji zachodniej. Podobnie, jak w przypadku elewacji północnej, posiada on nad oknem piętra, płaskorzeźbę z herbem Jarosławia,

Ryc. 87. Ryzalit elewacji północnej z herbem Jarosławia, a powyżej orła w koronie /fot. autora, 2010/

Fig. 87. Wall projection of northern façade with blazon of Jarosław city and eagle with crown above

trzymanego przez dwa gryfy. Ponad nim znajduje się herb Pogoni, a szczyt wieńczy rzeźba sokoła z uniesionymi skrzydłami.

Herby Orła i Pogoni zestawione obok siebie, były herbem Polski i Litwy w czasie ich unii. Był on również oficjalnym herbem podczas Powstania Listopadowego w 1832 roku. Natomiast herb złożony z Orła po lewej stronie, Pogoni po prawej stronie i Archanioła (symbol Rusi) pomiędzy nimi, poniżej, był oficjalnym herbem Powstania Styczniowego w 1863 roku. Archanioł z herbu trzyma tarczę i miecz. Postać na ryzalicie północnym trzyma włócznię (broń) oraz sztangę (zamiast tarczy). Mogła to być personifikacja sportu jako postać uskrzydlonego młodzieńca. Ale także symbolika herbów i rzeźb umieszczonych na budynku Sokoła w Jarosławiu, może mieć wydźwięk silnie patriotyczny. Towarzystwo Gimnastyczne miało za cel podnieść kondycję fizyczną i kulturalną młodzieży, ale wiadomo także, że z biegiem lat zmieniało się w organizację paramilitarną, przygotowując tym samym młodych ludzi do walki o niepodległość. 3. Szkoła w Okocimiu – powstała w 1896 roku, na zlecenie Jana Goetz-Okocim-skiego. (w 1897 roku powstała dla tej samej rodziny kamienica na ul. Św. Jana 3 w Krakowie) Głównym elementem dekoracyjnym, dominantą formalną i treściową jest wysunięta część frontu budynku z fantazyjnie ukształtowaną ścianą szczytową. Szeroka, ślepa arkada stanowi obramienie dla napisu: SZKOŁA

PODSTAWOWA IM. JANA GOETZ

OKOCIMSKIEGO.

W miejscu podstawy ozdobnego łuku, z obu stron wychodzą, wijąc się do góry, esownice. Rozpoczynają się dużymi wolutami, z główkami sów w ich środku. Sowa pojawia się wcześniej w kamienicy Pod Pająkiem, ale w przypadku szkoły symbol ten ma raczej inne znaczenie niż marność i przemijanie. Sowa jako symbol mądrości i wiedzy jest tu zgodna z funkcją tego obiektu. Zwężając się ku górze, esownice kończą się małą wolutą z potrójnym motywem liści (motyw podobny do użytego w przebudowie Sokoła krakowskiego) Ryzalit zwieńczony jest małymi sterczynami. (Ryc. 88) Ponad arkadą, znajduje się bogato zdobiony motywami roślinnymi kartusz z napisem informującym o dacie budowy szkoły: ANNO DOMINI MDCCCXCVI – czyli: 1896.

Ponad kartuszem, na małej kolumience stoi figurka (najprawdopodobniej) Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz gołębicą (obecnie mało widoczną) czyli Duchem Świętym (podobny motyw pojawił się także na kamienicy przy ulicy Batorego 26 w Krakowie).

Dekoracyjny szczyt szkoły w Okocimiu zawiera prawie wszystkie informację związane z tym obiektem. Znajduje się tutaj nazwisko fundatora, rok budowy, symbol mądrości i wiedzy w postaci sowy, a także powierzenie się opiece Matki Boskiej i Duchowi Świętemu. Zabrakło jedynie nazwiska architekta, ale projekt znajduje się w pracy Projekta Kościołów Talowskiego, więc nie ma wątpliwości, co do jego autorstwa.

Ryc. 88. Dekoracyjny szczyt szkoły w Okocimiu, projekt z 1895

Fig. 88. Decorative gable of school in Okocim with relief of the Holy Virgin with Jesus, Holy Spirit above, construction date in picturesque cartouche and two

4. Wiadukt kolejowy z murami oporowymi podkopu, przy ulicy Lubicz w Krakowie – był realizowany w latach 1896-1898. Architekt musiał połączyć tutaj walory estetyczne z funkcjo-nalnymi (komunikacją).

Charakterystycznym elementem, pojawiającym się w narożnych słupach z obeliskami, jest motyw sercowatych wycięć narożników, podpartych kolumienką, które dodają lekkości i wprowadzają motyw światłocieniowy. Motyw ten powtarza się wielokrotnie w realizacjach Talowskiego.

Głównymi elementami deko-racyjnymi, obok narożnych słupów kamiennych z obeliskami, są umieszczone na nich metalowe aplikacje z motywami roślinnymi oraz cesarskimi (motyw korony). (Ryc. 89) Na metalowej balustradzie wiaduktu, umieszczono ażurowy emblemat cesarza Franciszka Józefa I z wieńcem z gałązką dębową z lewej strony i gałązką oliwną z prawej strony. Ponad nimi znajduje się napis: FJ I z takim samym motywem korony jak na obeliskach. Poniżej na wiadukcie jest umieszczona niewielka metalowa tablica z rokiem oddania do użytku wiaduktu: 1898.

Obiekty użyteczności publicznej, również są pretekstem do prezentacji treści symbolicznych. Są to najczęściej herby fundatorów, miast, lub symbole związane z użytkowaniem obiektu. Często pełnią one podwójną funkcję – ozdobną oraz „informacyjną”, przykła-dowo trzy freskowe obrazy (przedsta-wienia: zapasów, Viktorii, jazdy kon-nej) na ścianie szczytowej Sokoła w Krakowie.

IV.4.7. Symbole w obiektach