Willa w Jaśle

Powstała ona około 1895 roku¹⁸, dokładna data nie jest znana. Natomiast Andrzej Laskowski określił ją orientacyjnie, na podstawie analizy etapów twórczości Talow-skiego oraz rozwoju budowlanego miasta, związanego z rozwojem kolei oraz przemysłu naftowego. Jak dotąd nie jest znany inwestor, dla którego zrealizowano ten projekt. Nie zachowały się też dokumenty, względnie oryginalne projekty Talowskiego, dotyczące tej rezydencji. Wiadomo jednak z przekazów ustnych oraz z pisanych tekstów prof. Stanisława Szczepańskiego (z przełomu lat 10-tych i 20-10-tych XX wieku), że to właśnie Teodor Talowski był autorem willi w Jaśle, pisze on: (...) odwiedzałem Apolinarego Kotowicza w jego mieszkaniu. Domek, projektowany przez Talow-skiego, wyglądał jak mauzoleum, z dużą latarnią

nad wejściowymi schodami. Okno wychodziło na park miejski.¹⁹

Wracając do aspektu nazewnictwa poszczególnych obiektów, należy zauważyć, że willa ta była określona mianem domku. Nie był to bardzo okazały obiekt, chociaż posiadał ogród, to jednak nie spełniał kryteriów „prawdziwej” willi. Był to raczej dom mieszkalny z budynkiem gospodarczym i ogrodem, a nie wypoczynkowa rezydencja w założeniu ogrodowym o rozbudowanym programie funkcjonalnym. Zostańmy jednak przy określeniu willa, dla budynku jasielskiego, z uwagi chociażby na fakt opisania jej w taki sposób w artykule A. Laskowskiego. Willa w Jaśle jest obiektem częściowo podpiwniczonym, jedno kondygnacyjnym, a częściowo dwu kondygnacyjnym, z poddaszem. (Ryc.37) Charakteryzuje się nieregularnością rzutu oraz specyficznym rozmieszczeniem pomieszczeń (szczególnie parteru). Talowski zastosował tutaj ulubiony materiał – zróżnicowaną fakturowo i kolorystycznie cegłę z „przepalonymi guzami”, w niewielkim stopniu także piaskowiec oraz jasny tynk, który w narożnikach udaje kamienne boniowanie. Tynk zastosowano również w obramieniach okien oraz jasnych, poziomych pasach na elewacji. Kompozycja fasad jest także asymetryczna.

Elewacja frontowa (wschodnia) posiada kilka ważnych elementów. Najbardziej dominującym jest dwukondygnacyjna część budynku, zakończona ozdobnym szczytem z blankowaniem. W środkowym pasie ślepej arkady umieszczono zakończone półkoliście okna parteru i piętra. Pod środkowymi blankami szczytu znajdują się ozdobne machikuły*, ponad którymi znajduje się okrągłe, zaślepione okno. Zwieńczenie szczytu nawiązuje do opisanego szczytu dworu w Michałowicach. Podobnie jak w Michałowicach, również w willi jasielskiej, w elewacji frontowej, oprócz motywów średniowiecznych, mamy do czynienia z renesansowym

18

Laskowski, A. Nieznana willa Teodora Talowskiego w Jaśle. „Rzeszowska Teka Konserwatorska”, tom 1, 1999

19

Za: Laskowski, A. Nieznana willa... op. cit., s. 108, 109

Ryc. 35. Wyjście z salonu do ogrodu, /fot. autora, 2009/

Fig. 35. Exit from the living-room to the garden, /photo by author, 2009/

podcieniem arkadowym oraz z cofniętym podcieniem – wejściowym z okrągłą kolumną na narożniku, z kapitelem o motywach roślinnych. W elewacji frontowej możemy wyróżnić pięć

osi, przebiegających wzdłuż otworów okiennych i drzwiowych. Osie te nie dzielą budynku na równe części. Arkady drugiej i trzeciej osi, służą za ogromny podcień wejściowy, wysunięty poza lico ściany, do którego prowadzą schody od strony południowej.

Elewacja południowa, zakończona również szczytem, jest asymetryczna. Przyczyną jest niesymetryczne położenie kalenicy względem rzutu budynku, co powoduje podwyższenie poddasza od strony wschodniej i różnicuje wysokość gzymsów na elewacji wschodniej i zachodniej. Na elewacji południowej mamy do czynienia z dwoma osiami, na których znajdują się okna parteru. Są one umieszczone w ślepych arkadach, cofnię-tych lekko wgłąb budynku. Tworząc takie urozmaicenie w płaszczyźnie fasady, Talowski uzyskał dodatkowe efekty światłocieniowe. Oprócz tego zastosował boniowania (cegła pokryta tynkiem) oraz poziome pasy tynku, co zostało wzboga-cone przez ceglane „guzy”, nadając ele-wacjom malowniczy charakter. Powyżej, pomiędzy oknami, znajduje się niewielkie okrągłe okno doświetlające poddasze. Zwieńczenie asymetrycznego szczytu tworzą blanki, połączone poziomo niewielką attyką ceglaną. Szczyt ten był dodatkowo zwieńczony ukośnym fryzem pilastym ukształtowanym w cegle i jasnym tynku, który naśladował elementy kamienne. Obecnie jednak w tym miejscu, tynk uległ w dużej mierze zniszczeniu.

Elewacja zachodnia – ogrodowa, jest także zróżnicowana. Posiada dwie części – jedną cofniętą, przed którą znajduje się spory taras ze schodami od południa, drugą wysuniętą w stronę ogrodu, do której również prowadzą schody przy północno-zachodnim narożniku. Część cofnięta, z tarasem posiada, patrząc od prawej strony, dwa okna i drzwi balkonowe zwieńczone półkoliście. Bezpośrednio z tarasu znajduje się drugie wejście do budynku, na ścianie południowej. Część wysunięta posiada również kolejno dwa okna i drzwi, wszystkie zwieńczone półkoliście. Do elewacji zachodniej należy również zachodnia ściana szczytowa części dwukondygnacyjnej, która jest zwieńczona podobną uproszczoną formą szczytu.

Na elewacjach mamy do czynienia z poziomym pasem tynku, który biegnie wzdłuż nich, łącząc ze sobą kolejne portale okienne. Warto zauważyć, że na wschodniej (frontowej) elewacji jest on umieszczony niżej, na południowej wyżej, a na zachodniej i północnej mniej więcej na środku, pomiędzy nimi. Prawdopodobnie to czynniki kompozycyjne zaważyły na takim ich ukształtowaniu.

Ryc. 36. Ulica Czackiego, willa Talowskiego – druga z lewej strony, pocztówka ok. 1904

Fig. 36. Czackiego Street, villa by Talowski – second building on the left, postcard approx. 1904

Ryc. 37. Willa – widok obecny /fot. autora, 2010/

Elewacja północna jest kontynuacją elewacji zachodniej, część parterowa posiada trzy osie, wzdłuż których rozmieszczono okna. Są one usytuowane asymetrycznie, przesunięte w stronę wschodnią. Następna jest oś arkady narożnego wejścia, a piąta oś, z oknem parteru i piętra, należy do części dwukondygnacyjnej.

Do narożnego podcienia wejścio-wego prowadzi osiem kamiennych stopni, które są skośne w rzucie, „zapraszając” do wejścia. Razem z narożną kolumną strefa wejściowa przypomina zadaszone wejście do salonu w willi w Bochni.

Parterowy budynek gospodarczy z poddaszem, równoległy do elewacji zachodniej willi, pochodzi z tego samego okresu, co ona. Świadczy o tym materiał i kompozycja elewacji. Budynek ten jest rozplanowany na rzucie prostokąta, przekryty dachem pulpitowym*.(Ryc.38) Ściana północna posiada trzy okna na parterze, w tym dwa zamurowane oraz jedno zamurowane na poddaszu. Dwa skrajne okna parteru mają nadproże łukowe, a dwa pozostałe okna parteru i poddasza mają nadproża półkoliste. Ściana szczytowa ozdobiona jest ukośnym fryzem pilastym ukształtowanym w cegle i tynku.Elewacja wschodnia posiada dwa portale wejściowe oraz trzy niewielkie okienka, doświetlające wnętrze. Pięć osi elewacji rozmieszczono symetrycznie. Od strony południowej do budynku przylega późniejsza dobudówka, a od zachodniej ogrodzenie.

Bryła budynku willi i układ pomieszczeń są zróżnicowane. Patrząc od frontu, budynek wydaje się być zwarty, a widok od strony przeciwnej, z większego dystansu, ukazuje rozedrganie jego bryły. Dzieje się tak za sprawą zróżnicowanych form i wysokości dachu. Część frontowa ma charakter reprezentacyjny. Wejście przez pojedynczy podcień narożny, prowadzi do części gospodarczej i komunikacyjnej domu. Pokoje, zlokalizowane przy południowo – zachodnim narożniku, posiadają wyjście na taras.

Elewacje budynku są zakomponowane swobodnie. Prawdopodobnie z uwagi na skromniejszy budżet, większość elementów dekoracyjnych została wykonana w cegle i tynku, a nie w kamieniu. Wyjątek stanowi narożny podcień wejściowy (kolumna), a także ściany piwnic i schody. Poprzez lekkie rozrzeźbienie ścian, skomplikowanie bryły, a także zróżnicowanie faktury materiału, powstał malowniczy obiekt, który potwierdza talent i pomysłowość architekta. Mimo iż brakuje w willi jasielskiej przerysowanego detalu, sentencji łacińskich, czy kartuszy herbowych, wydaje się, że to jednak Talowski był autorem tego obiektu.

Willa w Jaśle zachowała się tak jak zaprojektował ją Talowski. Podczas II wojny światowej została spalona więźba dachowa, co jak na ogromne zniszczenia wojenne w Jaśle, było niewielką szkodą. Po wojnie budynek ten służył różnym celom społecznym (tj. przedszkole, pomieszczenia Powiatowego Związku Kółek Rolniczych), a od początku lat 90-tych użytkowany jest przez prywatnych właścicieli.

Oprócz drobnych przeróbek związanych z użytkowaniem i poprawą funkcjonalności oraz wpływu czynników atmosferycznych i czasu, willa jak i budynek gospodarczy zostały zachowane w pierwotnej formie. Nie zachował się natomiast dawny wystrój wnętrza willi.

Ryc. 38. Budynek gospodarczy /fot. autora, 2010/