Malowniczość

Pojęcie to zostało wyodrębnione w XVIII wieku przez angielskich teoretyków sztuki. William Gilpin określił malowniczość jako odmianę piękna, którą można uzyskać poprzez zaburzenie harmonii i wprowadzenie zmienności oraz surowości. Sir Uvedal Price uznał z kolei malowniczość jako trzecią kategorię estetyczną obok piękna i wzniosłości. Cechy

8

Za: Bałus W., Historyzm, analogiczność... op. cit. s.129 (Ricoeur P. Symbol daje do myślenia, Paryż 1960 s.22)

9

Bałus W., Historyzm, analogiczność... op. cit. s.129

Ryc. 62. Elewacja frontowa kamienicy Pod Pająkiem, główne akcenty kompozycji

Fig. 62. The front elevation of a house Under the

przyporządkowane malowniczości to: różnorodność, zmienność, atrakcyjność poprzez zaskoczenie, asymetryczność i zawiłość.

Pojęcie malowniczości było dyskutowane do końca XIX wieku i funkcjonowało jako cecha nie tylko krajobrazu, ale także sztuki (w tym architektury). Wspomniane wcześniej, pięć cech malowniczości według C. L. V. Meeksa, dosyć trafnie charakteryzują sposób tworzenia architektury oraz indywidualny język form, stosowany w realizacjach Talowskiego (szczególnie z pierwszej fazy twórczości). Zostaną więc kolejno omówione, z naciskiem na elementy kształtowania bryły i elewacji.

Szorstkość faktury zewnętrznej:

Przeciwstawia się ona linearności, gładkości w wykończeniu i odnosi się między innymi do rozwiązań materiałowych, które zostaną szerzej opisane w kolejnym podpunkcie rozdziału. Ogólnie rzecz ujmując, faktura stosowanego przez Talowskiego materiału (cegły, kamienia) była zróżnicowana i odgrywała znaczącą rolę w tworzeniu „historii” budynku i jego malowniczości. Chropowaty kamień i cegła, zróżnicowanie kolorystyczne, a także ekspresyjne „guzy” ceglane, jakby wychodzące ze ściany, wpływały na charakter projektowanych obiektów. Szorstka faktura zewnętrzna to także rozczłonkowanie bryły, będące cechą elewacji kamienic krakowskich i budynków wolnostojących, projektowanych przez Talowskiego.

Ruchliwość/ poruszenie w kompozycji elementów:

Przeciwstawia się ona wywarzonym zasadom kompozycji klasycznej. Punkt ten dotyczy zarówno poszczególnych elementów rysunku elewacji, jak i wzajemnej relacji brył w konkretnej kompozycji danego obiektu. Poruszenie ma tu być z a s a d ą ich kompozycji. Talowski stosował wielowidokowość fasad oraz rozbijał spoistość uformowań. W pierwszym przypadku osiągał cel poprzez wprowadzane ryzality, loggie, wykusze, ścięcia narożników, lub skośne wysunięcie jakiegoś elementu, a także rozbudowany detal. Elewacja stawała się wówczas trójwymiarowa i rzeźbiarska z bogatym światłocieniem. Drugi zabieg był również przemyślany. W kamienicach krakowskich mamy na ogół do czynienia z elewacjami frontowymi – prostokątnymi, lub kwadratowymi. Są one zatem formami spoistymi. Talowski wprowadza jednak do nich elementy, które rozbijają tę silną formę, poprzez ich swobodne rozmieszczenie na elewacji, o różnym stopniu zagęszczenia. Na wielu elewacjach elementy są zgrupowane w kompozycyjnie, lub w formalnie ważnych miejscach. Tam też zjawisko entropii (wewnętrznego chaosu) rośnie. Talowski z dużą dozą energii twórczej, komponuje elewacje dynamiczne, powodujące poruszenie także u odbiorcy architektury (tj. w kamienicy Pod Pająkiem)

Poruszenie, zdynamizowanie kompozycji brył, składających się na konkretny obiekt, jest również ważnym zabiegiem. Dzięki niemu architekt zyskiwał dynamizm i „dramaturgię” budynku. Jest to widoczne w obiektach wolnostojących – dworach, willach czy pałacach. Przykładem może być willa w Jaśle, Bochni, czy dwór w Grodkowicach. Taka „ruchliwość” wzbudza niepokój u odbiorcy, ale także ciekawość i chęć poznania.

Nieregularność poprzez kompozycję swobodną bryły – asymetria i forma otwarta:

Przeciwstawia się ona formie zamkniętej. Nieregularność jest natomiast cechą związaną z poprzednim punktem, bo czy ruchliwość bryły można uzyskać w układzie symetrycznym? Być może tak, ale na pewno połączenie z asymetryczną kompozycją zwielokrotnia efekt malowniczości. Rzuty kamienic krakowskich, wolnostojących domów mieszkalnych, jak i budynków użyteczności publicznej, są u Talowskiego często asymetryczne. Wynikało to ze względów funkcjonalnych, kompozycyjnych, a także warunków lokalizacji działki budowlanej. Asymetria wynikała także z podziału funkcjonalnego na część gospodarczą, komunikacyjną i reprezentacyjną. Przykładem może być dwór w Grodkowicach, gdzie część związana z kuchnią jest parterowa, a jej parter jest obniżony względem parteru pozostałej części budynku. Pokój pana został również wyróżniony w bryle, jest to jakby jednokondygnacyjna przybudówka. Pozostała część budynku jest dwukondygnacyjna, a główna dominanta znajduje się po drugiej stronie (od strony ogrodu), gdzie jeden z narożników został zaakcentowany wieżą. (Ryc. 39, 63)

Asymetria łączy się z pojęciem organiczności, czyli pewnego rodzaju swobody naturalnej. Natura zaś, mimo swobody w kształtowaniu swojej własnej formy, jest przy tym bardzo logiczna. Jej formy kształtowały się przez miliony lat, a „funkcjonalność” była warunkiem prze-trwania.

Zwolennikiem organiczności był wspominany już Morris, który wraz z Webbem zaprojektował swoją rezydencję Red House w Bexleyheath. Organiczność rzutu i bryły polegała na dowolności kształtu, w zależności od funkcji. Jak na owe czasy (1859 rok), był to budynek bardzo nowoczesny, ze względu na swoją f i l o z o f i ę . Czerpał wprawdzie inspirację z gotyku, ale polegała ona na syntezie formalnej i na rodzaju użytego materiału. Dlaczego Talowski stosował asymetrię w kompozycji brył, rzutów, elewacji? Co skłoniło go do innowacji w traktowaniu tych elementów (w miejscu i czasie, w którym przyszło mu tworzyć)? Może czegoś mu brakowało w uporządkowanej, historyzującej zabudowie Krakowa? Miał to szczęście, że mógł zrealizować własne kamienice, w których pokazał swoją interpretację stylów historycznych, pod koniec XIX wieku. Jego język form powstał przez syntezę, być może tylko intuicyjną, ale właściwą jemu, analizę form, motywów, funkcji, wymogów, w r a ż e ń , jakie architektura może wywierać u odbiorcy.

Czy Talowski stosował formę otwartą? Na pewno realizacje Talowskiego są trudniejsze do zdefiniowania, klasyfikacji i oceny od innych, symetrycznych, „logicznych” kompozycji. Juliusz Żórawski w pracy pt.: O budowie formy architektonicznej, analizując istotę budowy formy, pisze: Szczególnie budownictwo XIX wieku obfituje w nielogiczności formalne. Wynikły one z wyraźnej antynomii* istniejącej w stosunku funkcji do kontynuacji tradycyjnych form. Funkcja w przeważającej ilości wypadków wymaga swobodnych układów architektonicznych. Forma oparta była o naśladownictwo zespołów spoistych renesansu i baroku. Pogodzenie tych dwóch tendencji okazało się niemożliwe.¹⁰ Wydaje się, że Talowski nie trzymał się kurczowo stylów historycznych, częściowo właśnie przez względy funkcjonalne i kompozycyjne. Forma swobodniejsza jest przy tym ciekawsza. Jak pisze dalej Żórawski: Gra formą architektoniczną

polega na takim dozowaniu spoistości lub swobody formalnej, która odpowiada funkcji.¹¹ Jeżeli

do tego zostanie dodany talent, wrażliwość i wyczucie kompozycji, powstają obiekty warte uwagi i późniejszych analiz.

Według Oskara Hansena forma zamknięta, to ta: (...) w której ładunek formalny a często i treściowy jest raz na zawsze określony.¹² Dalej pisze także: Forma zamknięta – decyzja powzięta za mnie – stoję obok akcji. Nie sposób tutaj odszukać siebie – swego JA. Wszystko to są czyjeś pamiątki, czyjeś wzruszenia, czyjeś osiedla i domy.¹³ Hansen uznał za właściwe tworzenie budynków i przestrzeni publicznych otwartych na oddziaływanie przeciętnych uczestników, dla których de facto, są one projektowane. Chodziło o tworzenie bardziej organicznej sztuki, w której architekt/ artysta tworzy bazę formy otwartej, która będzie ulegać przemianom wewnętrznym (w budynkach) i zewnętrznym, na skutek interakcji z użytkownikami. Hansen sformułował swój manifest w 1959 roku – czyli pół wieku po śmierci Talowskiego.

10

Żórawski J. O budowie formy... op. cit. s. 99

11 Ibidem, s. 99

12

Hansen O. Manifest [w:] "Przegląd Kulturalny", 1959 rok. http://teatrnn.pl/leksykon/node/1561/oskar_hansen_manifest

13

Hansen O. Manifest... op. cit.

Ryc. 63. Dwór w Grodkowicach, elewacja południowa /fot. autora, 2011/

Fig. 63. Manor-house in Grodkowice, southern elevation /photo by author, 2011/

Budynkom projektowanym przez Talowskiego nie można jednak odmówić i n t e r a k c j i z odbiorcą/ użytkowni-kami. Szczególnie niektóre kamienice krakowskie, jak i budynki wolnostojące, opowiadają swoją historię w malowniczy i symboliczny sposób, używając indy-widualnego języka. Może są to historie zmyślone, ale nawet po 100 latach chętnie ich „wysłuchujemy”.

W 1962 roku Umberto Eco wydał książkę pt. Dzieło Otwarte. Kładzie w niej nacisk na otwartą interpretację dzieła (sztuki). Każdy odbiorca jest nieco inny, ze względu na swoje cechy indywidualne (kulturę, gust, wrażliwość, wykształcenie etc.), dlatego interpretacja dzieła jest praktycznie za każdym razem (dla każdego odbiorcy) nieco inna: W tym sensie każde dzieło sztuki, ukończone i z a m k n i ę t e niby doskonale zbudowany organizm, jest równocześnie dziełem o t w a r t y m , poddającym się stu różnym interpretacjom, zresztą nie naruszającym w niczym jego niepowtarzalnej istoty. Każda percepcja dzieła jest, więc zarazem interpretacją i wykonaniem, gdyż w trakcie każdej z nich dzieło odżywa na

nowo w oryginalnej perspektywie.¹⁴

Zgodnie z taką koncepcją, realizacje Talowskiego otrzymują wiele nowych interpretacji, intrygują, prowadząc jakby dialog z odbiorcami. Dlatego z różnych względów są one dziełami otwartymi. (Ryc. 64)

Zróżnicowanie - unikanie

powtarzalności i jednostajności fasad:

Przeciwstawia się ono powtarzaniu takich samych motywów. Jest to cecha charakterystyczna dla wielu obiektów projektowanych przez Talowskiego. Stosuje on zróżnicowanie materiału, wielkości i kształtu elementów (obramień okien, portali drzwi, wolut, esownic, kolumn, etc.), asymetryczną kompozycję fasad oraz ich wielowidokowość. Fasady projektowane przez tego architekta nie są powtarzalne ani jednostajne (w omawianej grupie obiektów). Chociaż elementem często pojawiającym się jest s p o s ó b tworzenia budynków i ich wyraz estetyczny i symboliczny. Natomiast motywy dekoracyjne są zróżnicowane, nawet kolumny w kolejnych arkadach potrafią mieć inną formę, jak ma to miejsce w willi Pod Kozłem w Bochni. (Ryc.65)

Zawiłość form i układu wnętrza

Przeciwstawiono zagadnieniu czytelności kompozycji form i układu wnętrza. Jak już było wspomniane, zawiłość form wynikała najprawdopodobniej z powodów funkcjonalnych, które były dla Talowskiego ważniejsze niż sztywne rozwiązania stylów historycznych. Przytoczony wcześniej cytat wypowiedzi Władysława Ekielskiego ukazuje jego krytycyzm wobec rozwiązań

14

Eco U. Dzieło Otwarte /Opera aperta/, Warszawa wyd. W.A.B., 2008, s.70

Ryc. 64. Fragment elewacji kamienicy Pod Pająkiem z rzeźbą smoka, jednym z wielu elementów symbolicznych

/fot. autora, 2008/

Fig. 64. Fragment of elevation in the house Under the Spider with dragon sculpture, one of many symbolic details

/photo by author, 2008/

Ryc. 65. Podcień wejściowy w willi Pod Kozłem w Bochni /fot. autora, 2009/

Fig. 65. Arcades of exterior staircase in villa Under the

układu wnętrz, jaki stosował Talowski: wnętrza były nie dość obmyślone i nie dość wykwintnie

traktowane.¹⁵ Można z tym stwierdzeniem polemizować, szczególnie iż nie wiemy czy

„wykwintnie” dla Ekielskiego znaczyło „funkcjonalnie”.

Układem rzutów Talowski dostosowywał się do funkcji, ale także do działki, jaką miał do dyspozycji (szczególnie w przypadku kamienic krakowskich). Oprócz tak racjonalnych przesłanek, dochodzi jeszcze inwencja twórcza autora i jego wrażliwość plastyczna połączona z nietuzinkowym talentem. Zawiłość form budynków wolnostojących wynikała z tych samych czynników, natomiast dawały one więcej możliwości w kształtowaniu bryły. Więcej elementów decydowało o charakterze obiektu, inna była też skala rozwiązań projektowych.

W 1836 roku Pugin w swojej pracy „Kontrasty” zwrócił uwagę na ważny aspekt funkcjonalności budynków, która powinna być najważniejsza w projektowaniu. Był zdania, że należy projektować integralnie funkcję i formę, natomiast nie należy malowniczości podporządkowywać całego projektu. Przykładem takiego podejścia do projektowania jest wspominany dom Red House, Williama Morrisa.

Willa w Bochni i Jaśle, dwór w Michałowicach czy Grodkowicach są przykładami złożonych kompozycji, które mimo pozornego chaosu i zawiłości form są silnymi i w pewnym sensie spoistymi formami budynków prywatnych rezydencji. Zawiłość form dotyczy również elementów dekoracyjnych tj. portale, woluty, esownice, kolumny, rzeźby, kartusze herbowe kotwy stalowe czy „guzy” ceglane. Wszystkie te elementy w różnych realizacjach Talowskiego są często wybujałe, ekspresyjne i zawiłe. (...) Zdaniem bowiem Meeksa malowniczość jest przede wszystkim postawą romantyczną, antyklasyczną i antyakademicką. Taką właśnie postawę

zajmował niewątpliwie Teodor Talowski¹⁶.

Malowniczość jest z kolei integralną częścią secesji. Była ona przecież buntem przeciwko historyzmowi i eklektyzmowi, miała być nowym stylem, który czerpał inspiracje z motywów organicznych. Nie było łatwo zaprzeczyć historii tysiącleci i stworzyć zupełnie coś nowego. Dopiero druga połowa XX wieku dała możliwości konstrukcyjne i materiałowe, które pozwalały na tworzenie amorficznych budynków, faktycznie nie przypominających niczego znanego wcześniej w historii architektury.

Bartłomiej i Maciej Gutowscy wymieniają pięć cech wyróżniających secesję, są to: - asymetria

- linia krzywa oraz wyraźny kontur - operowanie płaską plamą barwną - różnorodność stosowanych materiałów

- ornamentyka odnosząca się do świata przyrody

Niekiedy także jest to: wzorowanie się na siłach natury przez tworzenie bajkowo –

fantastycznego świata flory i fauny.¹⁷ To ostatnie stwierdzenie odnosi się również do dekoracji

symbolicznych, jakie stosował Talowski w swoich realizacjach, głównie w obiektach mieszkalnych. Kamienica Pod Osłem, Pod Śpiewającą Żabą czy Pod Pająkiem, posiada takie właśnie bajkowe elementy, podobnie jak willa Pod Kozłem w Bochni.

Secesja jest nierozerwalnie związana z pojęciem malowniczości. Szczególnie niektóre odmiany secesji i część twórców charakteryzuje się swobodą i organicznością układów. Odmiana secesji wiedeńskiej jest zaś bardziej geometryczna i statyczna i to właśnie do niej Talowski nawiązuje w części swoich późniejszych realizacji. Przykładowo - projekt pomnika Ossarium (1900), czy budynek Sokoła w Jarosławiu (1899 – 1900).