Kościoły, jak i inne obiekty sakralne stanowią dużą część dorobku projektowego Talowskiego. W grupie tej także znajdujemy elementy języka form, stosowanego w budynkach świeckich. Wybrane przykłady sygnalizują ten związek formalny.
III.4.1. Kościół w Dobrzechowie
Był to pierwszy budynek sakralny, zrealizowanego przez Talowskiego (wybu-dowany w latach 1893, projekt z lat 1888-1895 – razem z projektami elementów wyposażenia wnętrza, m.in. amboną z 1895 roku). Inwestorem był Roman hr. Michałowski (właściciel Dobrzechowa oraz założyciel cegielni funkcjonującej w Dobrzechowie od 1870 roku), dla którego Talowski projektował w 1890 roku pałac. Hrabia Michałowski po projekcie kościoła, zlecił mu zaprojektowanie własnej rezydencji, która według opisu była nowoczesna i wygodna jak na owe czasy26 (pałac niestety nie zachował się do dnia dzisiejszego).
Kościół w Dobrzechowie był ważną realizacją, bo zapoczątkował serię późniejszych kościołów, projektowanych tak licznie w kolej-nych latach. Projektując go Talowski wzorował się prawdopodobnie na innych, znanych mu kościołach. Wojciech Bałus zwraca tu uwagę na kościół Św. Elżbiety w Wiedniu, budowany w latach 1859-1868, autorstwa Hermanna Bergmanna27. Zważywszy na fakt, iż Talowski studiował w Wiedniu, to faktycznie mógł znać ten obiekt. Kościół Bergmanna jest trójnawową
26
Za: Bałus W., Pałace, dwory i wille... op. cit.
27
Bałus W. Architektura sakralna... op. cit.
Ryc. 53. Wieża kościoła w Dobrzechowie /fot. autora, 2011/
Fig. 53. Tower of a church in Dobrzechów /photo by author, 2011/
Ryc. 53a. Detal maswerku w kształcie krzyża
pseudobazyliką, z transeptem, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium oraz wejściową dominantą czworobocznej wieży, usytuowaną na osi. Wewnętrzny podział przestrzenny dokonano za pomocą kolumn z kwiatowymi motywami głowic. Kościół jest neogotycki, wykonany z cegły i ciosów kamiennych, które użyto także do konstrukcji przypór i formowania elementów dekoracyjnych, takich jak portale, obramienia okienne, maswerki, rzeźby ect. Kościół w Dobrzechowie ma podobny układ przestrzenny. Wysoka, czworo-boczna wieża jest ozdobiona dużym, ka-miennym krucyfiksem.
Forma krzyża jest tu podwojona – jako forma okna, wypełnionego maswerkiem, a także jako kamienna rzeźba Chrystusa na krzyżu, który jest jego częścią. Motyw kamiennego krucyfiksu występuje również w kościele Bergmanna na ścianie transeptu.
W dużej grupie kościołów projek-towanych później przez Talowskiego, motyw wieży oraz krucyfiksu nad wejściem, będzie się powtarzał. (Ryc. 53)
Kościół w Dobrzechowie jest obiektem prostym i oszczędnym w detalu. Wykonany został ze zróżnicowanej kolorystycznie cegły oraz kamienia (cokół, elementy dekoracyjne). Tak jak kościół wiedeński, jest to trójnawowa pseudobazylika, z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium*. Integralną jego częścią były elementy wyposażenia wnętrza, które Talowski projektował nieco później, bo w 189528 roku (ambona - z motywem narożnych kolumienek z sercowatym wycięciami, ławka kolatorska, świecznik sześcioramienny kuty z żelaza). Natomiast według informacji zamie-szczonej w kościele, Talowski projektował również ołtarz główny oraz cztery ołtarze boczne, a także dwa neogotyckie konfesjonały oraz dwa feretrony.
Drewniane ołtarze oraz konfesjonały zostały wyrzeźbione przez Wojciecha Samka z Bochni (znanego także z realizacji kamiennych elementów dekoracyjnych willi w Bochni), który pracował nad nimi od ok. 1899 do 1911 roku. Natomiast elementy kamienne, ambona i krucyfiks w oknie, zostały wykonane przez Mieczysława Banieckiego. (Ryc. 53a, 54) Z historii kościoła, dowiadujemy się także, iż brama główna, prowadząca na teren kościoła, została zakupiona za „4000 złp” i przywieziona (w 1924 roku) z pałacu Michałowskich w
28
Projekty zamieszczone w: Projekta Kościołów Talowskiego op. cit.
Ryc. 54. Projekt ambony dla kościoła w Dobrzechowie, 1895
Fig. 54. Design for the pulpit in church in Dobrzechów, 1895 with characteristic detail for Talowski of
a corner heart-shaped cut-out with column
Ryc. 55 Projekt ambony dla kościoła w Suchej Beskidzkiej, 1901
Fig. 55. Design for pulpit in church in Sucha Beskidzka, 1901
Dobrzechowie. Była ona także projektowana (po roku 1890) przez Teodora Talowskiego, a wykonana przez J. Goreckiego. Bramy i murki tworzące strefę wejściową, przypominają stylistykę elementów dekoracyjnych willi w Bochni.
Kościół w Dobrzechowie był pierwszym z cyklu realizacji sakralnych Talowskiego. Mimo prostego potraktowania układu wnętrza i bryły, występują w nim elementy języka form, takie jak materiał, czy malowniczość detali (krucyfiks, ambona), stosowane również w innych jego realizacjach.
III.4.2. Kościół w Suchej Beskidzkiej
Jest on realizacją późniejszą (projekt 1895 i 1896, budowany w latach 1896-190129), w której widać dużą swobodę formalną. W pracy Projekta Kościołów, Talowski umieścił dwa projekty tego kościoła. W obu przypadkach, jego rzut jest oparty na krzyżu łacińskim, natomiast późniejszy (zrealizowany) ma bardziej rozbudowaną część prezbiterialną z obejściem, zakończoną na osi ośmioboczną kaplicą. Kościół ten jest mieszanką stylów neogotyckiego i neoromańskiego, z indywi-dualną interpretacją i syntezą detalu historyzującego. Głównym akcentem bryły jest czworoboczna wieża, znajdująca się na głównej osi, przy wejściu do nawy. Jej forma jest znacznie bardziej dynamiczna od wieży w kościele dobrzechowickim.
Oprócz bardziej rozbudowanego detalu, w górnej części przechodzi ona w ośmiobok, co jest zaakcentowane figurami świętych na narożach. Na froncie znajduje się kamienna rzeźba ukrzyżowanego Chrystusa, nad którym widnieje Duch Święty w postaci gołębicy. Wieża jest zwieńczona wielobocznym hełmem z iglicą i krzyżem (w projekcie była latarnia) (Ryc. 56) Strefa wejściowa, wraz z wieżą tworzy dynamiczną kompozycję, złożoną ze spiętrzających się form przypór, bocznych wieżyczek schodów, bogatej dekoracji i przeplatających się materiałów – cegły i kamienia. Architekt zastosował, bowiem dodatkową dekorację w postaci pasów kamienia
i cegieł, ułożonych w geometryczne wzory, a także ceglanego fryzu arkadkowego, usytuowanego pod gzymsem wieńczącym. Ściany szczytowe, obramienia okien oraz narożniki mają dekorację z elementów kamiennych i ceglanych.
Talowski zaprojektował również wzór, ułożony z różnobarwnych dachówek, biegnący wzdłuż dachu nawy głównej i transeptu. Dzięki tym prostym zabiegom, uzyskał bogato zdobiony kościół o szczególnym i niepowtarzalnym charakterze.
Okna są zdobione kamiennymi maswerkami – uwagę zwraca portal okienny transeptu, mający lekko secesyjny maswerk oraz biforialne okna z niesymetrycznymi trójkątnymi zwieńczeniami. Różne są materiały stosowane przez Talowskiego w kościele suskim – od gładkiego kamienia i zróżnicowanych kolorystycznie cegieł, po cegły chropowate, a nawet formy „guzów” ceglanych.
29
Za: Bałus W. Architektura sakralna Teodora Talowskiego. [w:] Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego MXL, Prace z historii sztuki, zeszyt 20, Kraków 1992.
Ryc. 56. Kościół w Suchej Beskidzkiej /fot. autora, 2011/
Fig. 56. Church in Sucha Beskidzka /photo by author, 2011/
Talowski szczególną wagę przykładał do wykończenia tego kościoła, tak na zewnątrz, jak i wewnątrz. Jednym z elementów, które zaprojektował, jest kamienna kazalnica. (Ryc.55) Wnętrze ma bardziej zróżnicowany detal niż kościół w Dobrzechowie. Zindywidualizowanym elementem jest ściana chóru oddzielająca nawę główną od strefy wejściowej, z kamienno-ceglanym portalem o podwójnych, neoromańskich kolumnach.
Projekt kościoła w Suchej Beskidzkiej jest przykładem swoistej malowniczości w kompozycji brył i dekoracji. Jest przykładem oryginalnej inwencji twórczej Talowskiego, który przecież wpisywał się w powszechnie obowiązujące kanony projektowania kościołów na przełomie XIX i XX wieku.
III.4.3. Kaplica Szkolna Kolonii Robotniczej w Nowym Sączu30
Jest to przykład nieco mniejszego kościoła, obecnie pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa, zwany Kościołem Kolejowym (wybudowany w 189831 roku).
Pierwotnie była to budowla o planie centralizującym, na planie krzyża greckiego, z nieco krótszym ramieniem transeptu. Kościół ten posiada od frontu czworoboczną wieżę z kamiennym portalem wejściowym i z oknem o kwiatowym maswerku oraz bocznymi wieżyczkami ze schodami prowadzącymi na chór.
W najwyższej partii wieży znajduje się kamienny krzyż z figurą Chrystusa. Wieża jest zwieńczona czworobocznym hełmem, u góry przybierającym formę ośmioboku, zakończonego latarnią z krzyżem. (Ryc.57) Ciekawą formę mają ściany szczytowe transeptu, które również są formami silnymi w kompozycji bryły.
Prezbiterium zakończone prosto-kątnie, jest niższe od pozostałych elementów kościoła. Ściany szczytowe transeptów zostały zaprojektowane schod-kowo, z okrągłym oknem zdobionym kwiatowym maswerkiem. Podcienie bocz-nych wejść posiadają narożną, okrągłą kolumnę. Element ten jest powieleniem narożnego podcienia oraz formy przy-sadzistej kolumny z motywami kwiato-wymi z willi w Jaśle i Bochni. Oprócz dekoracji kamiennej, ważnym motywem zdobniczym są: ozdobny fryz arkadkowy z kamienia i cegieł oraz poziome pasy kamienia na elewacjach. Jest to zabieg urozmaicenia elewacji, podziału dużych płaszczyzn muru na mniejsze powierzchnie. Kościół przez ciekawe rozwiązanie bryły (która była zwarta i silna) oraz detali jest interesującym przykładem budynku sakralnego, projektowanego przez Talow-skiego, z widocznym zastosowaniem jego języka form.
Obecnie budynek kościoła ma nieco inne proporcje przez późniejsze przedłu-żenie korpusu oraz dodanie drugiego, szerszego transeptu.
III.4.4. Portal grobowca przy kościele w
30
Talowski T. Projekta kościołów op. cit., według tej pracy projekt pochodzi z 1896 roku.
31
Za: Zieliński Z. Nowy Sącz, Przewodnik po zabytkach. Koło Przewodników Oddziału PTTK BESKID w Nowym Sączu, Nowy Sącz 1994 r.
Ryc. 57. Projekt kościoła w Nowym Sączu, 1896
Fig. 57. Design for the church in Nowy Sącz, perspective drawing by Talowski, 1896
Łańcucie (pw. Św. Stanisława Biskupa Męczennika)
Teodor Talowski w swojej pracy wzornikowej umieścił również projekt kościoła w Łańcucie. Jednakże przy kościele widnieje tylko informacja o tym, że Talowski był autorem rozbudowy kościoła w latach 1896-1900 (podwyższano go i poszerzano). Porównując projekt oraz stan istniejący kościoła, wyraźnie widać, że został wykonany w innej stylistyce. Natomiast układ rzutu i bryły jest podobny. Przy wejściu, na osi znajduje się czworoboczna wieża z klatkami schodowymi z obu stron. Wysokość naw bocznych, transept i zakończone wielobocznie prezbiterium jest zbliżone do projektu. Wprawdzie elementy te mają nieco inne proporcje względem siebie, ale układ jest porównywalny. Pod gzymsami biegnie ceglany fryz arkadkowy, stosowany także w innych projektach Talowskiego.
Jest on natomiast autorem grobowca przy kościele w Łańcucie i jego portalu wejścio-wego. Był to grobowiec rodziny Potockich (według informacji umieszczonej w kościele: mauzoleum rodowe Lubomirskich i Potockich), został usytuowany na osi głównej, pod prezbiterium. Portal grobowców w Łańcucie32 został zaprojektowany w 1896 roku. Wyko-nano go z kamienia, elewacja wejściowa (ściana szczytowa) w strefie przyziemia jest poszerzona i wielokierunkowa. Dzieje się tak poprzez ukośne wysunięcie cokołów narożnych kolumienek. Element ten jest również charak-terystyczny poprzez sercowate wycięcia muru i podparcie narożników kolumienkami o kapitelu z motywami kwiatowymi. Ściana szczytowa zwęża się ku górze, przybierając formę wimpergi, zwieńczona trójkątnym szczytem ozdobionym żabkami (czołgankami) z kwiatonem na szczycie. Na narożnikach powyżej kolumienek także umieszczono rozbudowaną, stylizowaną secesyjnie formę kwiatonu.
Pośrodku zaprojektowano ozdobny portal kamienny, z płaskorzeźbą anioła w tympanonie i innymi, symbolicznymi detalami. (Ryc.58 portal)
Projekt portalu grobowca został wykonany prawie idealnie, według rysunku Talowskiego. Portal jest symetryczny, o jednolitej fakturze kamienia (jedynie trzon narożnych kolumienek wykonano z polerowanego, czerwonego granitu). Architekt stosuje tutaj wielowidokowość, łączy detale neogotyckie, neoromańskie i secesyjne motywy roślinne. Stosuje przy tym ich własną interpretację, dbając o wywołanie u odbiorcy, zamierzonego przez siebie, emocjonalnego odbioru architektury.
Na podstawie tych kilku przykładów widać, że Talowski jako twórca, rozwijał się w każdej dziedzinie projektowej. Budynki sakralne powstawały równolegle do architektury świeckiej, od 1888 roku, do 1906/1907 roku. Porównanie zaledwie tych czterech obiektów ze sobą, ukazuje w nich z jednej strony pewne zmiany formalne, a z drugiej strony ciągłość w stylistyce malowniczości, prezentowanej przez Talowskiego.