Cechy charakterystyczne literatury o tematyce imigracyjnej

Aby określić, czy dana literatura (proza lub poezja) jest twórczością o tematyce imigracyjnej, naleŜy dokonać pogłębionej analizy cech charakterystycznych, które pozwolą nam zaklasyfikować dany utwór literacki do grona dzieł, które mogą stanowić tworzywo literackie dla tej pracy badawczej.

Norweska badaczka literatury migracyjnej, wspomniana Ingeborg Kongslien, w swojej ksiąŜce „Draumen om fridom og jord”¹⁶⁶ („Sen o wolności i ziemi”) przedstawia cechy istotne i charakterystyczne dla powieści imigracyjnej. CzymŜe jest jednak powieść imigracyjna, niŜ jedynie odwzorowaniem cech charakterystycznych dla powieści emigracyjnej? Określając zespół cech, jakie są właściwie dla powieści imigracyjnej, mogę posłuŜyć się badaniami Ingeborg Kongslien nad powieścią emigracyjną, odnosząc wyciągnięte przez nią wnioski do literatury, którą zamierzam badać w tej pracy.

Według Kongslien, utwór emigracyjny (w przypadku jej rozwaŜań, powieść emigracyjna) jest moŜliwa do zdefiniowania, jeśli określimy temat wiodący takiego utworu:

… to jest opowieść o człowieku, który oderwał się od korzeni, i powędrował ze znanego sobie obszaru na obszar nieznany. Porzucił ojczyznę, aby stworzyć sobie nowe warunki Ŝycia w nieznanym kraju. Oderwanie od korzeni jest spowodowane uciskiem i wizją/snem o wolności i samorealizacji; to są siły sprawcze, które napędzają rozwój wydarzeń.¹⁶⁷

Kongslien podkreśla więc chęć zmiany warunków Ŝycia, jaką wyraŜa jednostka – tutaj bohater literacki. Zmiana ta, wymuszona czy dobrowolna, jest motywowana pragnieniem polepszenia swojej sytuacji, najczęściej ekonomicznej, ale takŜe zapewnienia sobie lub swoim bliskim bezpieczeństwa lub wolności przekonań czy wyznania. W swojej definicji badaczka nie stara się stworzyć nowego gatunku literackiego. Według Kongslien literatura emigracyjna (tym samym imigracyjna) to łączący dane dzieła motyw wędrówki ze znanego w nieznane. Motyw ten pojawia

166 Kongslien, Draumen om fridom og jord. Ei studie i skandinaviske emigrantromanar, Det norske samlaget, Oslo 1989

167

się w literaturze od zarania dziejów (chociaŜby wzięta z Biblii wędrówka Izraelitów do „ziemi obiecanej” – przyp. aut. pracy). Literatura mówiąca o wędrówce ludów nie jest więc literaturą odrębnego gatunku, a jedynie stanowi pewien wyodrębniony motyw charakterystyczny w literaturze pięknej w ogóle. Dla potrzeb badawczych w kategoriach zjawiska migracji, „literacki” emigrant, dostrzegany z jednej perspektywy, staje się literackim imigrantem, widzianym z perspektywy odwrotnej. Kongslien przedstawia nam proces migracji jako temat w literaturze w następujący sposób:

Pokazuje jednostkę lub w tym przypadku (w przypadku konkretnych rozwaŜań autorki – przyp.aut.pracy) grupę, która wyruszyła, aby zrealizować projekt, stworzyć lepsze warunki Ŝycia dla siebie i swoich bliskich, motywowana przez prześladowanie, i napędzana snem o wolności.¹⁶⁸

W kolejnym rozdziale autorka stwierdza, Ŝe taka charakterystyka pozwala nam określić kryteria, wobec których dane dzieło jest powieścią emigracyjną/imigracyjną, zarówno tematycznie, jak i formalnie. Tematycznie, powieść emigracyjna/imigracyjna nawiązuje do wspomnianej przez mnie biblijnej opowieści o wędrówce Izraelitów. Formalnie, to grupowa migracja sprawia, Ŝe poszczególne jednostki stają się reprezentatywne dla swoich grup etnicznych¹⁶⁹. Kongslien nie określa jednak cech charakterystycznych dla powieści imigracyjnej.

Szwedzki badacz literatury migracyjnej, Lars Wendelius, w swoim opracowaniu monograficznym „Den dubbla identiteten” („Podwójna toŜsamość”) podaje więcej cech charakterystycznych dla powieści migracyjnej niŜ Kongslien. Charakteryzując literaturę imigracyjną pisze:

W wielu utworach emigracyjnych uczucie oderwania od korzeni i wyobcowania odgrywa centralną rolę, co jest często skonkretyzowane w obrazie samotnego imigranta, wyrzuconego na obcy brzeg, i który tęskni za rodzinną ziemią. On lub ona porzucili stary świat i nie udaje im się dopasować do nowego. Utwory te opowiadają więc o Ŝyciu pomiędzy

168 I. Kongslien, dz.cyt., s. 40

169

kulturami i toŜsamością, co jest odczuciem charakteryzującym równieŜ stosunek mniejszości historycznych do ludności przewaŜającej na danym obszarze. ¹⁷⁰

Według szwedzkiego znawcy literatury migracyjnej istotnymi cechami takiego utworu są literackie obrazy ojczyzny jako kraju wyidealizowanego („Drömmen om hemlandet” – „Sen o ojczyźnie”, tłum. aut. pracy¹⁷¹), konfrontacja kulturowa oraz problem podwójnej toŜsamości. Porusza równieŜ kwestię pozycji kobiet w literaturze o tematyce migracyjnej, co będzie istotne takŜe w analizie literackiej w mojej rozprawie. Według Wendeliusa to właśnie te cechy – oprócz własności wymienionych przez Kongslien - pozwalają nam wyróŜnić dane dzieło jako utwór migracyjny, czy teŜ tworzony przez osiadłych na danym terenie imigrantów z innego kraju lub obszaru.

Inny z kolei badacz, Jørund Mannsåker, porusza kwestię utworów lirycznych w swojej ksiąŜce „Emigrasjon og dikting” („Emigracja i poezja”). O emocjach towarzyszących porzuceniu kraju ojczystego pisze następująco:

Szczególnie wyrazisty nastrój emocjonalny uzyskuje ta rozłąka, gdy wydaje się ostateczna, i uczucie, Ŝe zostawia się dom i ojczyznę za sobą na dobre, co było z pewnością powszechne wśród emigrantów, szczególnie w czasach pierwszych emigracji. ¹⁷²

Mannsåker podkreśla więc element nostalgii w utworach tworzonych przez osoby emigrujące ze swojej ojczyzny. W swojej ksiąŜce przedstawia lirykę o tematyce imigracyjnej jako wyraz głębokiej rozpaczy wynikającej z uczucia oderwania od ojczyzny, jednocześnie wyraŜając nadzieję na ponowne jej ujrzenie, co stanowi niejako największe marzenie podmiotu lirycznego. Taka ojczyzna to często kraj wyidealizowany (o czym wspomina teŜ Wendelius), i taki obraz kraju rodzinnego powstaje poprzez kontrast z warunkami zastanymi w kraju dobrowolnej lub wymuszonej emigracji.

170

L. Wendelius, Den dubbla identiteten. Immigrant- och minoritetslitteratur på svenska 1970-2000, Centrum för Multietnisk Forskning, Uppsala Universitet, Uppsala 2002, s.71

171 L. Wendelius dz.cyt., s.84

172 J. Mannsåker, Emigrasjon og dikting. Utvandring til Nord-Amerika i norsk skjønnlitteratur, Det norske samlaget, Oslo 1971, s.23

Podsumowując, zestaw cech istotnych dla utworu o tematyce imigracyjnej, zgodnie z opiniami wymienionych badaczy współczesnej literatury skandynawskiej, to przede wszystkim:

- oderwanie imigranta od korzeni i osiedlenie się na nieznanym obszarze; - nastawienie się na poprawę warunków Ŝycia;

- konfrontacja kulturowa;

- problem tzw. „podwójnej” toŜsamości, czyli identyfikacji narodowo-kulturowej; - nostalgia za krajem ojczystym (relacja uczuciowa za opuszczoną ojczyzną)

Powstaje jednak pytanie, czy wszystkie te cechy są niezbędne, aby utwór określić jako stanowiący odpowiedni imigrancki materiał literacki do mojej rozprawy. Biorąc pod uwagę, iŜ nie analizuję tylko i wyłącznie prac imigrantów pierwszego pokolenia, ale takŜe ich dzieci, czyli osoby naleŜące do pokolenia nazwanego we wcześniejszym rozdziale pokoleniem 1.5 lub do pokolenia dzieci imigrantów, lub teŜ rdzennych Norwegów, niektóre z tych cech okaŜą się nieistotne lub wręcz niemoŜliwe do literackiego wykorzystania.

NaleŜy jednakŜe zwrócić uwagę na okoliczność, Ŝe literatura, którą będę analizować, jest literaturą o tematyce imigracyjnej, a nie literaturą stricte imigracyjną. Tworząc więc zestaw cech charakterystycznych dla literatury o tematyce imigracyjnej, zakładam, Ŝe takie analizowane literacko utwory posiadają następujące własności:

- relacjonują oderwanie od korzeni i osiedlenie się imigranta na nieznanym obszarze;

- podkreślają najczęściej komponent konfrontacji kulturowej;

- zwracają uwagę na problem identyfikacji toŜsamościowej na poziomie narodowo-kulturowym;

- przedstawiają wyidealizowany obraz kraju ojczystego imigranta.

W wybranych przeze mnie utworach stanowiących tworzywo literackie moŜna odnaleźć i skonfrontować te właśnie cechy, o czym piszę przedstawiając poszczególne utwory literackie, oraz analizując wybraną przeze mnie literaturę w rozdziale 4 mojej pracy.

Podsumowując charakterystykę literatury o tematyce imigracyjnej pozwolę sobie wysnuć wniosek, Ŝe jest to typ literatury, który jest dopiero w początkowej fazie swojego rozwoju, gdyŜ pierwsze znaczące współczesne migracje rozpoczęły się w okresie postkolonialnym, o czym wspominałam juŜ w tym rozdziale. NaleŜy

zwrócić uwagę na fakt, Ŝe twórcami utworów, który moŜemy zaliczyć do nurtu migracyjnego, są często osoby niewykształcone, po raz pierwszy sięgające po pióro i podejmujące próby literackie, by podzielić się doświadczeniami emigranta/imigranta. Utwory takie w nielicznych przypadkach posiadają znaczącą wartość estetyczną. Jest to raczej literatura faktu, forma zapisu autobiograficznego, raczej niŜ literatura piękna. Nietrudno jest zauwaŜyć, Ŝe poruszana w literaturze autorstwa migrantów tematyka jest uniwersalna. Problemy wynikające z konfrontacji kultur i postaw są wszędzie te same, niezaleŜnie od faktu jakie cywilizacje czy mentalności spotykają się ze sobą. W przypadku literatury migracyjnej moŜemy więc mówić o literaturze typowej dla współczesnego zglobalizowanego świata, w którym waŜny jest rozwój komunikacji i mobilność, i w którym ludzie podróŜują częściej i szybciej niŜ kiedykolwiek dotychczas. Utwory naleŜące do literatury migracyjnej posiadają duŜą wartość dokumentalną zarówno dla badań historycznych i socjologicznych, ale równieŜ literackich. Pozostałą część tego rozdziału poświęcę na przybliŜenie sylwetek twórców literatury o tematyce imigracyjnej w Norwegii oraz ich dzieł.