Literatura o tematyce imigracyjnej – definicja pojęcia

Dokonując selekcji literatury źródłowej borykałam się z problemem wydzielenia rodzaju literackiego, który ogarniałby całość zgromadzonego materiału, który będę analizować, poniewaŜ w przypadku autorów ze środowiska imigrantów moŜemy mówić przede wszystkim o literaturze imigracyjnej. Polskie słowniki terminów literackich oraz kompendia nie wydzielają oraz nie definiują literatury imigracyjnej czy migracyjnej. Ten rodzaj literatury nie rozwinął się w naszym kraju ze względu na nieznaczną ilość imigrantów w Polsce oraz stopień ich wkładu w kształtowanie naszej ojczystej literatury i kultury. W literaturze polskiej spotykamy się wyłącznie ze zjawiskiem literatury emigracyjnej, tworzonej przez naszych rodaków na obczyźnie. Przez lata sytuacja polityczna i ekonomiczna w kraju zmuszała Polaków do poszukiwania lepszych warunków Ŝycia. Emigranci byli często osobami wykształconymi, które po opuszczeniu Polski tworzyły poza granicami kraju, nierzadko opisując swoje emigranckie doświadczenia. Poszukując odpowiadającej tematowi mojej pracy definicji literatury imigracyjnej odniosłam się do definicji odnalezionych w angielskiej, niemieckiej i norweskiej literaturze tematu.

Pojęcie literatura migracyjna dotyczy pozycji, które same w sobie traktują o problemie zetknięcia się ze sobą dwóch róŜnych kultur poprzez migracje z jednej

strefy kulturowej do drugiej. Norweski literaturoznawca Jørgen Magnus Sejerstad definiuje literaturę migracyjną tak:

Pojęcie ”literatura migracyjna” rozumiem jako tematyczną definicję literatury (tutaj literatury pięknej) która traktuje o problematyce kulturowej która powstaje gdy jednostka lub grupa z danego kręgu kulturowego wchodzi w (trwały) kontakt z inna, i z załoŜenia obcą, kulturą. OdróŜnia się ten typ literatury od kategorii „literatura imigracyjna”, która zakłada, Ŝe autor ma doświadczenie imigracyjne. ¹⁵²

Literatura migracyjna to zatem twórczość styku kulturowego. W literaturze imigracyjnej jej twórcami są publicyści, pisarze lub krytycy literaccy, wywodzący się najczęściej ze środowiska imigrantów, natomiast w literaturze migracyjnej takich ograniczeń natury etnicznej nie ma. O stykach kulturowych i wzajemnym przenikaniu dóbr kulturowych (inaczej dyfuzji) moŜe pisać zarówno Norweg jak i np. Pakistańczyk. W pojmowaniu problematyki owe rozgraniczenia obydwu rodzajów literatury mogą być mniej ostre, mniej podlegające formalnym ograniczeniom. Pojęcie literatury migracyjnej funkcjonujące w literaturoznawstwie angielskim (migrant literature) i niemieckim (Interkulturelle Literatur) dotyczy tych dzieł, których autorzy mają doświadczenia emigranckie/imigranckie lub pochodzącą z kręgów wielokulturowych, natomiast w mniejszym stopniu same poruszają tematykę migracyjną¹⁵³. Terminy te odnoszą się do twórczości, która powstała wskutek masowych migracji w XX wieku, przede wszystkim migracji w okresie postkolonialnym z byłych kolonii do Europy, migracji z Europy do Ameryki Północnej oraz Australii, migracji w celach zarobkowych (z niemieckiego zjawisko tzw. gastarbeiterów, wspomniane we mnie w rozdziale 2 w odniesieniu do pracowników z Pakistanu przybywających do Norwegii) oraz wysiedleń. Literatura migracyjna skupia się przede wszystkim na przedstawieniu warunków politycznych i społecznych w ojczyźnie migranta, które zmuszają go do zmiany miejsca zamieszkania, następnie na podróŜy do wybranego kraju emigracji, a wreszcie na

152

J.M. Sejerstad, Norsk migrasjonslitterarur [w:] Norsk litterær årbok 2003, Det norske Samlaget, Oslo 2003, s. 80

153 dane zaczerpnięte ze strony angielskiej i niemieckiej Wikipedii

http://en.wikipedia.org/wiki/Migrant_literature, http://de.wikipedia.org/wiki/Interkulturelle_Literatur

opisaniu konfrontacji cywilizacji, kultur i mentalności, prowadzących do powstawania pytań o toŜsamość jednostkową i poczucie przynaleŜności narodowej. Literatura migracyjna rozróŜnia między twórczością emigracyjną, w której autorzy skupiają się na przeŜyciach związanych z opuszczeniem ojczyzny i tęsknotą za nią, a twórczością imigracyjną, w przypadku której najbardziej istotne jest przedstawienie konfrontacji z nowym światem oraz procesu integracji, akulturacji i asymilacji. Kluczowymi terminami dla literatury migracyjnej są „przemieszczenie” czy „wyobcowanie” (z ang. displacement), które odnoszą się do okoliczności fizycznej zmiany miejsca zamieszkania, ale równieŜ do poczucia obcości społeczno-kulturowej; kolejnym waŜnym terminem jest „hybrydowość” (z ang. hibridity), którym to terminem określa się złoŜoną kulturowo osobę imigranta drugiego pokolenia, który mając świadomość przynaleŜności do dwóch kultur, jednocześnie poszukuje swoich korzeni. Główną cechą „hybrydowości” jest dwujęzyczność osób, które jej podlegają. Terminy takie jak „przemieszczenie” („wyobcowanie”) czy „hybrydowość” uŜywane są przede wszystkim w odniesieniu do literatury postkolonialnej, z którą literatura migracyjna posiada wiele cech wspólnych. Literaturoznawstwo niemieckie wyróŜnia równieŜ odmianę literatury migracyjnej jaką jest literatura gastarbeiterów (z niem. Gastarbeiterliteratur), która rozwinęła się na obszarze niemieckojęzycznym (Niemcy, Austria, Szwajcaria) w latach 70-tych i 80-tych XX wieku. Głównymi twórcami tego typu literatury są przybyli w celach zarobkowych Turcy oraz Rosjanie.

W najnowszym norweskim literaturoznawstwie funkcjonuje pojęcie literatury imigracyjnej. Niekiedy określa się ją jako literaturę imigrantów (z norw. innvandrerlitteratur). Według norweskiej badaczki literatury Ingeborg Kongslien, literatura imigracyjna to:

...literatura piękna napisana przez osoby, które imigrowały do Norwegii, ewentualnie przez reprezentantów drugiego pokolenia, w których przypadku sytuacja przynaleŜności do dwóch kultur jest widoczna. ¹⁵⁴

Zwraca więc uwagę, Ŝe jest to literatura publicystów, pisarzy, krytyków literackich zazwyczaj dwujęzycznych, oscylujących pomiędzy kulturą rodzimą a przyswojoną –

154 I. Kongslien, Dei nye stemmene i norsk samtidslitteratur. Innvandrar litteratur i Norge [w:] Norsk

norweską. Twórcy literatury imigracyjnej to osoby, które przybyły do nowego kraju i tam rozpoczęły lub kontynuowały swoją działalność literacką – autorami literatury imigracyjnej są więc sami imigranci.

W przypadku wybranych przeze mnie pozycji literackich, autorami są zarówno imigranci jak i Norwegowie, natomiast wszystkie powieści pisane są z punktu widzenia imigrantów. Oznacza to, Ŝe równieŜ Norwegowie będą pisali ze stanowiska politycznego, kulturowego i mentalnego imigrantów. Nie kaŜde natomiast dzieło literackie autorstwa imigranta opowiada o Ŝyciu imigrantów na obczyźnie. Wielu pisarzy, którzy wyemigrowali ze swoich krajów, lub którzy zmuszeni byli opuścić swoje ojczyzny i udać się na uchodźstwo, po przybyciu do docelowego kraju imigracji czy uchodźstwa, tworzyli nadal w ojczystym języku. Twórczość ich była konsekwentną kontynuacją rozpoczętej jeszcze przed zmianą miejsca zamieszkania podejmowanej tematyki. Z drugiej strony takŜe osoby pochodzenia cudzoziemskiego, które pisały w języku norweskim, nierzadko skupiały się na problematyce zgoła innej niŜ analiza obrazu Ŝycia imigrantów na obczyźnie. Często poruszały tematykę róŜnorodną, zupełnie odległą od przedstawień codzienności. Kongslien opisuje to tak:

Wiele tekstów mówi bezpośrednio o byciu imigrantem i o sytuacji imigrantów w czasach współczesnych w Norwegii, inne traktują temat bardziej pośrednio poprzez symbole czy alegorie, a jeszcze inne odnoszą się całkowicie do kraju pochodzenia autora.¹⁵⁵

Zachodzi swoisty literacki mechanizm przenikania z kraju ojczystego doświadczeń nabytych i tych nowych – norweskich. Natomiast Sejerstad w swoim artykule odnosi się do tematu w następujących słowach:

...istnieje duŜo literatury napisanej przez imigrantów, które nie nawiązują tematycznie do przeŜyć związanych z migrowaniem, w związku z czym nie moŜemy ich nazwać literaturą migracyjną. Jednocześnie istnieje duŜo

155 I. Kongslien, Invandrarlitteratur i Norge [w:] S. Gröndahl (red.) Litteraturens gränsland., Centrum for Multietnisk Forskning, Uppsala Universitet, Uppsala 2002, s.245

literatury o przeŜyciach związanych z migrowaniem napisanych przez osoby naleŜące do kultury gospodarzy kraju migracji(...).¹⁵⁶

PowyŜsze względy przemawiają za tym, aby za literaturę imigracyjną uznać te dzieła literackie, które traktują o problemie imigracji, integracji, asymilacji i zetknięcia się kultur, napisane przez autorów imigrantów, podczas gdy migracyjna traktuje o zetknięciu się dwóch róŜnych kultur, zwracając się zarówno ku doświadczeniu opuszczenia ojczyzny (emigracji), procesowi podróŜy oraz przeŜyciom w kraju docelowych (imigranckim).

Grupę utworów literackich, które stanowią podstawę źródłową badań mojej pracy, nazwę w związku z tym literaturą o tematyce imigracyjnej. W rozumieniu autora tej rozprawy, współczesna literatura norweska o tematyce imigracyjnej to zbiór utworów literackich z gatunku epiki i liryki, które w centrum swojego zainteresowania stawiają kwestię zachowania się jednostki w interakcji z obcym sobie i róŜnym kulturowo i etnicznie światem.

Literatura norweska, którą we wcześniejszym rozdziale nazwałam imigracyjną, to zbiór kilku zaledwie pozycji literackich. W czym tkwi przyczyna owego ubóstwa literackiego? Większość przybyłych do Norwegii imigrantów było ludźmi niewykształconymi (np. z krajów islamskich), często zapewne niepiśmiennymi, co uniemoŜliwiało im jakąkolwiek twórczość literacką, szczególnie w języku, którego nie znali, i którego - dodajmy - wielu z nich nie nauczyło się do dnia dzisiejszego. Tworzyli głównie w języku kraju pochodzenia, a utwory, o róŜnej wartości literackiej, na język norweski były przekładane. Wspomniana juŜ norweska badaczka Kongslien zauwaŜa:

Początkowo było wspomniane Ŝe teksty otrzymywały swój norweski kształt na róŜne sposoby: tłumaczenie, tłumaczenie we współpracy z autorem lub były pisane w języku nowego kraju czyli norweskim.¹⁵⁷

Pierwsza powieść autorstwa imigranta całkowicie w języku norweskim – „Pakkis”¹⁵⁸ napisana przez Khalida Hussaina, pojawiła się na rynku wydawniczym

156 J.M. Sejerstad, dz. cyt., s.80

157

w 1986 roku. To głównie pokolenie dzieci imigrantów było tym, które miało swój wkład w powstawanie literatury autorstwa imigrantów w Norwegii.

Powieścią podobną, ale pisaną z perspektywy kobiety, była wydana w prawie dziesięć lat później powieść „Izzat. For ærens skyld” (1996) autorstwa Nasim Karim. Opisując w swoim artykule pokolenie, do którego naleŜeli m.in. Khalid Hussain i Nasim Karim (autorka powieści „Izzat. For ærens skyld.”), wspomniana Ingeborg Konslien¹⁵⁹ zauwaŜa:

Oboje są reprezentantami pokolenia, które najczęściej nazywa się drugim, ale które moŜna równie dobrze nazwać pokoleniem pośrednim lub pokoleniem 1.5, jak zaproponował pewien socjolog¹⁶⁰. Ci reprezentanci pokolenia 1.5 to osoby, które spędziły dzieciństwo, lub ewentualnie wczesne lata dojrzewania, w kraju pochodzenia, ale które przeŜyły część swojego dorastania i chodziły do szkoły w kraju imigracji. Te osoby róŜnią się w swojej naturze zarówno od imigrantów pierwszego pokolenia jak i drugiego pokolenia, jak najczęściej kategoryzuje się ludność imigrancką. (…) O Hussainie i Karim moŜna powiedzieć, Ŝe naleŜą do tej grupy, i problematyka w ich dziełach jest zakorzeniona w takiej właśnie sytuacji. Autorzy skupiają się na spotkaniu kultur, gdzie niekoniecznie moŜemy mówić o dominującej i podporządkowanej kulturze, ale o zjawisku zazębiania się dwóch kultur i tego, co mogą wnieść w Ŝycie jednostki naleŜącej do pokolenia 1.5.¹⁶¹

Ingeborg Kongslien wprowadza więc pojęcie imigranckiego „pokolenia pośredniego” (pokolenia 1.5).

Z grona autorów starszych, naleŜących do pierwszego pokolenia imigrantów politycznych, moŜemy przede wszystkim wymienić Michaela Konůpka i jego powieść „I sin tid” wydaną w 1993 roku. Natomiast twórczość poetycka Bertranda Besigye, niektóre zbiory opowiadań autorstwa pisarzy imigracyjnych oraz „Fars hus” pióra Adelheid Seyfarth (2005) to literatura głównie pokolenia dorastającego w

158 Tłumaczenia tytułów omawianych utworów literackich zamieściłam w podrozdziałach dotyczących poszczególnych dzieł (przyp.aut.pracy)

159 I. Kongslien, Dei nye stemmene..., s.180

160 Chodzi o dzieło amerykańskiego socjologa: Firmat, Gustavo Perez Life on the Hyphen. The

Cuban-American Way. University of Texas. Austin 1994 161

Norwegii (zauwaŜmy, Ŝe Besigye nie urodził się w Norwegii, nie naleŜy zatem do pokolenia 1.5, poniewaŜ całe jego Ŝycie toczyło się w Norwegii).

Wszystkie wymienione utwory literackie autorstwa cudzoziemców, którymi zamierzam zająć się w mojej pracy, zostały napisane całkowicie w języku norweskim (poza pojedynczymi utworami ze zbiorów tekstów „Ord i Bevegelse” oraz „Roser i snø”), oraz powstały od 1986 roku włącznie. Literatura imigracyjna jest zatem w Norwegii twórczością młodą. Nawet zbiory utworów, które napisane były przez pisarzy obu pokoleń imigrantów, wydane zostały po debiucie Hussaina.

W Norwegii literatura imigracyjna pojawiła się zatem stosunkowo późno. Być moŜe ma to związek z tym, Ŝe dopiero pod koniec lat 80-tych XX wieku sytuacja prawna imigrantów w Norwegii zaczęła się klarować, a oni sami poczuli się w nowym kraju zamieszkania bezpieczniej i pewniej. WaŜna była i tak okoliczność, Ŝe dzieci pierwszego pokolenia, które dorastały lub urodziły się i dorastały w Norwegii, stały się częścią krajobrazu społecznego oraz duchowo-kulturowego, w związku z czym imigranci zyskali swoje miejsce w Ŝyciu literackim tego kraju. Zdaniem norweskiej badaczki Ingeborg Kongslien, mamy do czynienia w przypadku literatury imigranckiej z określoną formą i funkcją „przystosowania kulturowego na ziemi norweskiej”, dostrzega ona bowiem Ŝe:

Literatura zawiera w sobie działalność kulturową lub jest wyrazem kultury, i ta literatura była więc silnie związana z dynamiką procesu przystosowania kulturowego.¹⁶²

Norweski działacz na rzecz imigrantów, Khalid Salimi, który jest redaktorem pracy zbiorowej „Roser i snø”wydanej w 1988 roku z duŜym wyczuciem rodzących się sprzeczności w obrębie nowego środowiska intelektualnego na ziemi norweskiej, pisze o odczuciu bycia imigrantem, gdy wspomniana literatura zaczynała dopiero kiełkować w Skandynawii. Zwracał uwagę na utrudnienia i całą złoŜoność spraw w przypadku „zderzenia” kultur imigranckich z norweskim środowiskiem kulturowym. Salimi bowiem podkreślał:

162

Twój przyjazd nie był witany z otwartymi ramionami, twoje ruchy nie są wolne. Twoje myśli wzbudzają podejrzenia. Twoje tradycje są obce. Profesjonalne kryteria dla literatury które powstały równolegle z komercjalizacją sztuki i literatury, mają decydujące znaczenie. MoŜliwości nauczenia się nowego języka są ograniczone. To upokarzające musieć prosić przyjaciół o pomoc przy tłumaczeniu. ¹⁶³

Słowa Khalida Salimi wydają się w treści zwarte i bardzo surowe, a zarazem konkretnie trafne. Trzeba zwrócić uwagę na to, Ŝe właśnie 1988 był rokiem, gdy Norwegia po raz pierwszy określiła prawa i obowiązki imigrantów. Jest czynś oczywistym dla imigrantów, Ŝe moŜliwości publikowania w Norwegii były dla obcokrajowców znacznie ograniczone, zwłaszcza, Ŝe większość z nich nie znała wystarczająco języka norweskiego. Pomimo pojawienia się w przeciągu ostatnich lat kilku znaczących utworów autorstwa imigranckich pisarzy, dziennikarka Ingrid Brekke w opublikowanym w 2005 roku artykule „Pakkis igjen” napisała, Ŝe norweskie wydawnictwa nadal czekają na wielką norweską powieść imigracyjną¹⁶⁴, chodzi bowiem o znaczącą jakość literackiego tworzywa.

Za tak ambitną artystycznie uznał swoją ksiąŜkę pt. „Hilal” Norweg Torgrim Eggen, wyraŜając jednak ten pogląd w tonie dość Ŝartobliwym. Norweskie powieści traktujące o świecie imigrantów to po pierwsze powieść Mari Osmundsen „Gutten som slo tida ihjel” z 1990 roku, wspomniany juŜ „Hilal” Torgrima Eggena z 1995 roku oraz „Fundamentalt nå” Steffena Søruma napisane w 2002 roku. Podczas gdy pierwsza z powieści to powieść odnosząca się do realiów swoich czasów - początek lat 90-tych XX wieku, „Hilal” jest fikcją literacką opowiadającą o przewidywanej przez autora niedalekiej przyszłości i związanych z nią wydarzeń, oparta jest jednak na doświadczeniach pisarza i jego specyfiki postrzeganiu problemu. „Fundamentalt nå” („Zdecydowanie teraz” – tłum.aut.pracy) jest natomiast wyrazem pisarskiej pokory wobec braku wiedzy na temat Ŝycia imigrantów, zadziwiająco jest jednak bliskie w nastroju powieści Hussaina.

MoŜna by wnioskować, Ŝe pomimo braku wiedzy czy odpowiednich doświadczeń związanych z przeŜyciami i aspiracjami imigranckimi, autorzy powieści potrafili wykrzesać z siebie uczucia, pragnienia i wizje przyszłości, które

163 K. Salimi, Roser i snø [w:] Roser i snø, Cappelens Forlag, Oslo 1988

164

są udziałem imigrantów. Autorka powieści „Gutten som slo tida ihjel” („Chłopiec, który zabijał czas” – tłum.aut.pracy), Mari Osmundsen, pokazuje tę właśnie dychotomię sytuacji, prowadząc narrację z perspektywy zarówno imigrantki jak i rdzennej NorweŜki.

Literatura imigracyjna, migracyjna czy teŜ o tematyce migracyjnej to specyficzny, zamknięty sam w sobie, dział norweskiej literatury współczesnej, bo to właśnie w obecnych czasach w ostatnich latach ta właśnie literatura przeŜywa okres swojego szybszego rozwoju. Opisując pewne zjawiska społeczne, polityczne, moralne i kulturowe, wspomniana literatura jest jednocześnie narzędziem działania tych zjawisk, ich następstwem, a takŜe swoistym zapalnikiem do ich powstawania.

Norweski krytyk literacki, Ingeborg Konsglien, wspomina w jednym ze swoich artykułów analizujących literaturę imigracyjną w Norwegii problem „nowej narracji” w następujących syntetycznych słowach:

Nowa narracja jest waŜna w kategoriach toŜsamości i integracji. Temat migracji czy wygnania, dwu-kulturowości i dwujęzyczności, opisują proces akulturacji, integracji i tworzenia się toŜsamości. Odniesienia do rzeczywistości i ujęcie toŜsamości wyraŜone w tekstach są kulturową reprezentacją zetknięcia się dwóch obszarów kulturowych.¹⁶⁵

Ponownie odŜywa w jej refleksjach problem „zderzenia kulturowego” norwesko-imigranckiego. Przez nową narrację autorka artykułu rozumie wymienione przeze mnie wcześniej grupy dzieł literackich. Sądzę, Ŝe ciekawym pretekstem do rozwaŜań na temat wyrazu poprzez kulturę (twórczość literacką) zetknięcia się dwóch kultur będzie powieść Søruma, którą zamieściłam wśród literatury źródłowej pracy. W rozwaŜaniach dotyczących wybranej przeze mnie literatury, w ramach problemowych, które przedstawiłam na rysunku w rozdziale 1 tej pracy, zawierać się będą równieŜ problemy jej wzrastania i kształtowania się w dwóch kulturach, czyli w dwóch „ojczystych” kulturach i dwóch języków „ojczystych”. Spraw niezwykle waŜne w okresie tworzenia się toŜsamości jednostki, a takŜe interakcje jednostki ze światem w norweskim środowisku społecznym, politycznym, kulturowo-literackim.

165 I. Kongslien, New Narratives in Norwegian and Nordic Multicultural Literature Or: 'Rewriting What