Niniejsze opracowanie ma za zadanie podsumowania piĊcioletniego okre-su badaĔ prowadzonych na zbiorowoĞci rolniczych spóádzielni produkcyjnych (RSP) w Zakáadzie Ekonomiki Gospodarstw Rolnych IERIGĩ-PIB. Celem ba-daĔ byáo zobrazowanie zmian, jakie zaszáy w tej grupie gospodarstw wielkoob-szarowych od momentu integracji Polski z Unią Europejską. Z uwagi na dobór próby badawczej badania te byáy w pewnym stopniu kontynuacją tematu rozpo-czĊtego w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej na po-czątku lat osiemdziesiątych ubiegáego wieku. Analizowano wtedy spóádzielnie wchodzące w skáad losowo dobranej próby 100 RSP z terenu caáego kraju [Czyszkowska-Dąbrowska 1983].
CelowoĞü wspóáczeĞnie prowadzonych badaĔ potwierdza fakt, iĪ po pra-wie 20 latach od rozpoczĊcia w naszym kraju transformacji systemowej (ustro-jowej), i po 5 latach funkcjonowania w ramach wspólnego rynku rolnego UE spóádzielnie produkcji rolnej wciąĪ stanowią znaczący element naszego rolnictwa [Dzun 2009].
Wszystkie spóádzielnie, w tym równieĪ i spóádzielnie rolnicze, definiowaü moĪna jako autonomiczne zrzeszenia osób fizycznych, które zjednoczyáy siĊ dobrowolnie celem zaspokojenia swoich aspiracji i potrzeb ekonomicznych [Brzozowski 2005]. Podstawą dziaáalnoĞci gospodarczej tych jednostek są zapi-sy ustawy „Prawo spóádzielcze” oraz zarejestrowane statuty.
Warto podkreĞliü, iĪ spóádzielnie rolnicze są podmiotami áączącymi cechy dwóch grup gospodarstw rolniczych wystĊpujących w Polsce, mianowicie go-spodarstw indywidualnych oraz przedsiĊbiorstw osób prawnych. Cechą áączącą spóádzielnie z gospodarstwami indywidualnymi jest fakt opierania dziaáalnoĞci tych jednostek gáównie o pracĊ wáasną. NaleĪy przy tym pamiĊtaü, iĪ RSP pod-legają równieĪ szeregom róĪnorodnych przepisów wynikających z ich osobowo-Ğci prawnej. Mimo tych podobieĔstw, rolnicze spóádzielnie charakteryzują siĊ zdecydowanie odmiennymi od pozostaáych grup gospodarstw funkcjami celu.
Przede wszystkim podstawowym celem dziaáalnoĞci RSP jest zapewnienie czáonkom pracy oraz wynagrodzenia na poziomie przez nich akceptowalnym [Guzewicz i inni 2007]. Spóádzielnie nie są wiĊc nastawione tylko na maksyma-lizacjĊ zysków, tak jak np. inne gospodarstwa osób prawnych.
Drugą charakterystyczną cechą RSP jest sposób podejmowania waĪniej-szych decyzji: kaĪdy czáonek ma jednakowe prawo decydowania, niezaleĪnie od wysokoĞci wniesionego kapitaáu. Obowiązuje w nich bowiem stara zasada
„jeden czáonek – jeden gáos”.
Kolejna specyficzna cecha RSP wynika z dualnej roli czáonków. WystĊ-pują oni zarówno w roli pracobiorcy, jak i pracodawcy bowiem to oni sami, Ğwiadcząc pracĊ na rzecz spóádzielni, decydują o poziomie uzyskiwanego przez siebie wynagrodzenia.
Wszystkie te czynniki sprawiają, Īe jednostki spóádzielcze nie mogą byü porównywane do innych form prawnych gospodarstw. Spóádzielnie rolnicze musiaáy jednak, podobnie jak wszystkie inne gospodarstwa w Polsce, przysto-sowaü siĊ do zmian systemu wsparcia produkcji rolnej oraz speániü wszystkie wymagania naáoĪone w związku z objĊciem polskich gospodarstw Wspólną Po-lityką Rolną.
Jak wspomniano, w analizie skoncentrowano siĊ gáównie na latach 2005- -2008, czyli okresie po wstąpieniu Polski do UE. NiezbĊdne dane empiryczne uzyskano z przeprowadzanych corocznie badaĔ ankietowych obejmujących wybraną grupĊ jednostek RSP. Aby umoĪliwiü zobrazowanie przemian, w czĊĞci analizy posáuĪono siĊ równieĪ wynikami badaĔ z okresu przed-akcesyjnego.
W 2004 roku w badaniach ankietowych uczestniczyáo 46 spóádzielni roz-mieszczonych na terenie caáego kraju. Byáy one czĊĞcią losowo dobranej próby 100 RSP z roku 1980. Pozostaáa czĊĞü tych jednostek, w wyniku pogorszenia koniunktury, ulegáa likwidacji. W 2005 roku podjĊto wiĊc decyzjĊ o poszerzeniu badanej zbiorowoĞci o osiem nowych spóádzielni, dobranych losowo spoĞród 118 RSP biorących udziaá w rankingu spóádzielni w 2004 roku [Guzewicz i inni 2006]. W badanych jednostkach, podobnie jak w caáej zbiorowoĞci RSP w dal-szym ciągu trwaá jednak proces likwidacji, w wyniku którego w latach 2005- -2008 z nowej zbiorowoĞci 54 spóádzielni ubyáo szeĞü jednostek. Sytuacja ta wymusiáa ograniczenie w okresie 2005-2008 analiz do panelu 48 RSP. Prezen-towane dane mogą zatem nieznacznie odbiegaü od zamieszczonych w poprzed-nich publikacjach.
Dla celów analizy zbiorowoĞü RSP poddano grupowaniu pod kątem wiel-koĞci ekonomicznej gospodarstw wyraĪanej w europejskich jednostkach – ESU1 (tabela 1). WskaĨnik ten charakteryzuje siĊ znaczną przydatnoĞcią w porówny-waniu gospodarstw o róĪnych typach produkcyjnych [Józwiak 2005]. WielkoĞci ESU dla danej spóádzielni byáy sumą iloczynów rozmiarów prowadzonych dzia-áalnoĞci i wspóáczynników standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej (SGM). Wiel-koĞü zastosowanych wspóáczynników SGM2 „2004” byáa zaleĪna od makrore-gionu, w którym dana spóádzielnia prowadziáa dziaáalnoĞü rolniczą [ZiĊtek 2008].
1 ESU – Europejska jednostka wielkoĞci (European Size Unit).
2 SGM – Standardowa nadwyĪka bezpoĞrednia (Standard Gross Margin).
Tabela 1 Badane RSP wedáug wielkoĞci ekonomicznej (Ğrednie z lat 2005-2008)
ĝrednio w latach 2005-2008 Kryterium podziaáu
ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ wáasnych.
Dla oceny sytuacji finansowej oraz zobrazowania zaleĪnoĞci pomiĊdzy poziomem przychodów i kosztów wykorzystano zmodyfikowany schemat obli-czania i analizowania rentownoĞci kapitaáu wáasnego wedáug Du Ponta (schemat 1).
Modyfikacja polega w gáównej mierze na wyodrĊbnieniu spoĞród wielu prezen-towanych wskaĨników poziomu kosztów pracy wáasnej spóádzielców w stosun-ku do osiąganych przychodów. Jest to dla oceny gospodarstw spóádzielczych bardzo waĪne, poniewaĪ wysokoĞü opáaty pracy wáasnej czáonków jest jak wia-domo dowolnie przez nich samych ksztaátowana.
Schemat 1 Zmodyfikowany schemat analizy Du Ponta
ħródáo: opracowano na podstawie[Guzewicz i inni 2007; Nieü 1999].
RentownoĞü kapitaáu
Koszty pracy wáasnej w relacji do przychodów
ogóáem
Aktywa ogóáem Kapitaá wáasny
Aktywa ogóáem
Model analizy piramidalnej moĪna uznaü za analizĊ wielowskaĨnikową, gdyĪ oparty zostaá na dekompozycji rentownoĞci kapitaáu wáasnego (ROE), któ-ry przyjĊto za jeden z waĪniejszych wskaĨników opisujących ekonomiczną sprawnoĞü dziaáania [ĩemigaáa 2007].
PoniewaĪ analiza ta ma charakter podsumowujący pewien okres badaĔ, tj. od wstąpienia Polski do UE, postanowiono poddaü równieĪ analizie tempo powiĊkszania wartoĞci poszczególnych RSP. W tym celu rentownoĞü kapitaáu wáasnego odniesiono do jego kosztu, obrazując tym samym postĊp w powiĊksza-niu majątku spóádzielni. W literaturze koszt kapitaáu wáasnego traktuje siĊ zwykle jako stawkĊ procentową wyraĪającą minimalną rentownoĞü, za jaką inwestorzy są gotowi zaangaĪowaü swój kapitaá w dane przedsiĊbiorstwo, aby osiągnąü z niego oczekiwane korzyĞci [Kufel 1992]. W przypadku spóádzielni, której wáaĞcicielami są czáonkowie Ğwiadczący na jej rzecz pracĊ, bardziej trafną definicją wydaje siĊ okreĞlenie go jako granicznej stopy zwrotu niezbĊdnej do za-chowania wartoĞci podmiotu gospodarczego dla jego wáaĞcicieli [Czekaáa1999]. Zgodnie z tymi de-finicjami koszt kapitaáu wáasnego szacuje siĊ zwykle jako moĪliwą do osiągniĊcia stopĊ zwrotu z instrumentów wolnych od ryzyka inwestycyjnego powiĊkszoną o oszacowaną stopĊ premii za ryzyko inwestycyjne.
Wykres 1 RentownoĞü 52 tygodniowych bonów skarbowych (%)
na przestrzeni lat 2005-2008
3 4 5 6 7
2005-01-03 2005-04-03 2005-07-03 2005-10-03 2006-01-03 2006-04-03 2006-07-03 2006-10-03 2007-01-03 2007-04-03 2007-07-03 2007-10-03 2008-01-03 2008-04-03 2008-07-03 2008-10-03
ħródáo: http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/dane.html?page=5&id=74.
W przypadku analizy rolniczych spóádzielni postanowiono jednak ograni-czyü koszt zaangaĪowanego kapitaáu jedynie do poziomu zwrotu z 52 tygo-dniowych obligacji skarbowych bĊdącej odzwierciedleniem stopy wolnej od ry-zyka inwestycyjnego (wykres 1). Uznano bowiem, iĪ wspomniane specyficzne cechy funkcjonowania RSP, choü trudne do kwantyfikacji z pewnoĞcią
prze-wyĪszają wartoĞü premii za ryzyko spóádzielców. Jako dobry przykáad moĪna tu wymieniü chociaĪby gwarancje zatrudnienia.
W przeprowadzonej analizie zaáoĪono, iĪ jeĪeli rentownoĞü kapitaáu wáa-snego danej spóádzielni pokrywa przynajmniej w 90% jego koszt w danym okresie czasu, to pomnaĪa ona swoją wartoĞü w tempie, które powinno zadowa-laü jej czáonków. W innym wypadku natomiast dochodzi w RSP do utraty war-toĞci wáaĞcicielskiej.
Pomiaru efektywnoĞci technicznej w analizowanych RSP dokonano przy pomocy nieparametrycznej metody DEA3, okreĞlanej równieĪ mianem analizy obwiedni danych lub analizy granicznej danych. Metoda ta, w przeciwieĔstwie do metody parametrycznej, nie wymaga zaáoĪenia a priori postaci poszukiwanej granicy efektywnoĞci, jest ona bowiem wyznaczana w trakcie analizy.
ZaáoĪenia metody DEA moĪna zobrazowaü za pomocą wzoru:
max
s – liczba efektów uzyskiwanych przez dany obiekt, m – liczba nakáadów ponoszonych przez dany obiekt, μr– wagi dotyczące poszczególnych efektów,
vi– wagi dotyczące poszczególnych nakáadów, E – efekt,
N – nakáad.
W równaniu tym optymalizowane są wspóáczynniki μr i vi bĊdące wagami odpowiednio dla empirycznych wartoĞci efektów oraz nakáadów. Zatem równa-nie ustala moĪliwoĞü maksymalnej redukcji realnych nakáadów lub okreĞlenia ich na takim poziomie, aby otrzymaü wyznaczone efekty [Coeli 2005]. Metoda ta byáa juĪ wielokrotnie wykorzystywana do oceny efektywnoĞci w rolnictwie.
Stosowano ją miĊdzy innymi przy ocenie gospodarstw w Saksonii, okreĞlaniu technicznej efektywnoĞci maáych gospodarstw w centralnej Etiopii, produktyw-noĞci gospodarstw zboĪowych w Mongolii, ocenie efektywproduktyw-noĞci róĪnych grup gospodarstw w Brandenburgii [ĝwitáyk, 1999]. Metoda ta byáa równieĪ szeroko wykorzystywana do oceny efektywnoĞci przedsiĊbiorstw rolnych powstaáych na bazie majątku WRSP [Kulawik 2008].
Aby dokonaü szerszej oceny, nie tylko z perspektywy nakáadów i efektów jednego roku, a caáego okresu od 2005 do 2008 roku, ze gromadzonych danych
3 DEA – Data Envelopment Analysis.
utworzono szereg czasowy. NastĊpnie uĞrednione wartoĞci nakáadów i efektów z tego okresu dla kaĪdej rolniczej spóádzielni okreĞlonej jako DMU4 poddano analizie efektywnoĞci technicznej, która byáa syntetyczną miarą omówionych wag. Jednostki w peáni efektywne, czyli te, które posiadaáy optymalny stosunek nakáadów do efektów w przeciągu ostatnich czterech lat, tworzyáy punkty odsienia. OdlegáoĞü od tego obszaru pozostaáych jednostek okreĞlanych jako nie-efektywne mogáa ksztaátowaü siĊ w przedziale od 0 do 0,99.
W przeprowadzonej analizie posáuĪono siĊ modelem zorientowanym na nakáady o nazwie CCR5. Pozwoliá on oszacowaü, o ile spóádzielnie mogáy ogra-niczyü nakáady, uzyskując taką samą iloĞü efektu przy staáym oddziaáywaniu skali prowadzonej dziaáalnoĞci. Wyznaczono równieĪ efektywnoĞü techniczną analizowanych jednostek przy pomocy modelu BCC6, który w odróĪnieniu od poprzedniego, okreĞlaá moĪliwoĞü redukcji nakáadów bez zmniejszenia efektu przy uwzglĊdnieniu zmiennych efektów skali. OkreĞlenie poziomów stosunku wspóáczynników z modeli o zmiennych oraz staáych efektach skali, dawaáo pod-stawĊ do oceny rozmiarów prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej danej DMU.
Zmienne do konstrukcji modeli okreĞlono w nastĊpujący sposób:
x Efekt – przychody z dziaáalnoĞci operacyjnej skorygowane o zysk lub stratĊ ze zbycia niefinansowych aktywów trwaáych.
x Nakáady:
x1` – powierzchnia uĪytków rolnych jako wkáady czáonkowskie, grunty wáasne oraz dzierĪawione bĊdące w uĪytkowaniu RSP wyraĪone w ha fizycznych
x2` – nakáady pracy – iloĞü peánozatrudnionych x3` – wartoĞü Ğrodków trwaáych (w tys. PLN)
x4` – poniesione koszty tytuáem zuĪycia materiaáów i energii (w tys. PLN).
Uzyskane wyniki efektywnoĞci technicznej poáączono z wynikami fi-nansowymi poszczególnych spóádzielni, wykorzystując metodĊ portfelową.
Tym sposobem stworzono macierz korelacji pomiĊdzy efektywnoĞcią tech-niczną a finansową. Do najbardziej rozpowszechnionych przykáadów metod portfelowych naleĪy macierz BCG7 udziaáu w rynku. Przy jej zastosowaniu otrzymano cztery tzw. strategiczne obszary biznesowe, obrazujące sytuacjĊ
4 DMU – (Decision Making Unit) jednostka decyzyjna.
5 CCR – skrót od nazwisk autorów pierwszej aplikacji DEA (Charnes, Cooper, Rhodes).
6 BCC – skrót od nazwisk autorów drugiej aplikacji DEA (Banker, Charnes, Cooper).
7 BCG – macierz korelacji pomiĊdzy efektywnoĞcią techniczną a finansową stworzona przez Boston Consulting Grup.
jednostek na poziomie efektywnoĞci technicznej i rentownoĞci. Na potrzeby analizy RSP macierz tĊ poddano pewnej modyfikacji polegającej na utoĪsa-mieniu obszaru, w jakim znalazáa siĊ dana jednostka, z ryzykiem jej likwidacji w najbliĪszej przyszáoĞci (schemat 2).
Spóádzielnie produkcyjne w obszarze okreĞlanym mianem „Liderów” to przykáad znakomitego zarządzania, zarówno jeĪeli chodzi o strategiĊ finansową, jak i poziom produktywnoĞci. Do grupy tej zaliczano jedynie DMU osiągające dodatnią rentownoĞü majątku wáasnego oraz z poziomem efektywnoĞci miesz-czącym siĊ w przedziale od 0,98 do 1.
Spóádzielnie rozwojowe to potencjalni kandydaci do poprawy efektywno-Ğci, a tym samym uzyskiwania jeszcze lepszych wyników finansowych. Spóá-dzielnie z tej zbiorowoĞci miaáy stabilną sytuacjĊ finansową, stwierdzono w nich jednak moĪliwoĞci zredukowania ponoszonych nakáadów (efektywnoĞü tech-niczna poniĪej 0,98).
Schemat 2 Strategiczne obszary decyzyjne wyznaczone na podstawie analizy portfelowej
zaproponowane przez Boston Consulting Grup
RentownoĞü sprzedaĪy
Spóádzielnie rozwojowe Liderzy
Jednostki w najwiĊkszym
Spóádzielnie problemowe stopniu zagroĪone likwidacją
EfektywnoĞü
techniczna ħródáo: opracowano na podstawie[Guzewicz i inni 2007; Zalewska 2005].
W kolejnym obszarze lokowane byáy spóádzielnie z problemami finan-sowymi, które ponadto wykazywaáy siĊ nieefektywnoĞcią prowadzonej dzia-áalnoĞci. Podstawowa róĪnica miĊdzy tą grupą a zbiorowoĞcią spóádzielni roz-wojowych polega na tym, iĪ aby utrzymaü siĊ na rynku, jednostki te muszą pod-jąü kroki w kierunku poprawy efektywnoĞci.
W najtrudniejszej sytuacji znalazáy siĊ spóádzielnie zagroĪone likwidacją.
Byáy one nierentowne mając zarazem optymalne z punktu widzenia modelu re-lacje nakáadów i efektów.
2. Rolnicze spóádzielnie produkcyjne w zbiorowoĞci spóádzielni