Zatrudnienie
Rolnicze Spóádzielnie Produkcyjne od początku lat dziewiĊüdziesiątych, a wiĊc w okresie intensywnych przeksztaáceĔ wáasnoĞciowych w Polsce, charak-teryzowaáy siĊ zbyt wysokim poziomem zatrudnienia w stosunku do pozosta-áych grup gospodarstw wielkoobszarowych. Byá to efekt bardzo maáej elastycz-noĞci czynnika pracy w spóádzielniach, bowiem musiaáy one zapewniü miejsce pracy wszystkim swoim czáonkom. Staáo siĊ to wówczas bardzo trudne, gdyĪ wysokie koszty pozyskania kapitaáu przy niskiej dochodowoĞci prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej praktycznie uniemoĪliwiaáy szybkie powiĊkszenie skali produkcji rolniczej tak, aby w peáni efektywnie wykorzystaü nadwyĪki za-sobów pracy. Początkowo dobrym rozwiązaniem na alokacjĊ siáy roboczej oka-zaáo siĊ rozwijanie przez spóádzielnie dodatkowej dziaáalnoĞci pozarolniczej.
Jednak w dáuĪszej perspektywie czasowej wobec intensywnego upowszechnia-nia praco-oszczĊdnych technik staáo siĊ ono niewystarczające. W związku z tym RSP zmuszone byáy rozpocząü proces ograniczania zatrudnienia, by poprawiü ekonomiczną efektywnoĞü prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej (tabela 2).
W pierwszej kolejnoĞci redukcje zatrudnienia dotknĊáy gáównie pracow-ników nie bĊdących czáonkami spóádzielni. Redukcja zatrudnienia czáonków przebiegaáa znacznie wolniej, gáównie jako wynik ich przechodzenia na emery-turĊ lub rentĊ.
Tabela 2 PrzeciĊtne zatrudnienie w badanych RSP w latach 1995-2008
(osoby peánozatrudnione na 100 ha UR) Lata Wyszczególnienie
1995 1998 2000 2004 2005 2006 2007 2008 DziaáalnoĞü rolnicza 7,3 5,8 5,1 4,0 4,5 4,4 4,3 4,3 DziaáalnoĞü pozarolnicza 3,3 4,1 3,9 2,5 1,3 1,3 1,2 1,0 w tym przetwórstwo 0,7 0,7 0,6 0,5 0,3 0,3 0,3 0,3
Razem 10,6 9,9 9,0 6,5 5,8 5,7 5,5 5,3
ħródáo: badania wáasne.
W latach 1995-2004 ograniczanie zatrudnienia w analizowanej próbie po-stĊpowaáo w doĞü znacznym tempie, Ğredniorocznie osiągającym poziom 4,3%.
W latach 2005-2008 proces ten ulegá spowolnieniu, gdyĪ spóádzielnie zmniej-szyáy zatrudnienie Ğrednioroczne o okoáo 3%. Z pewnoĞcią obok poczynionych w tym okresie znacznych nakáadów inwestycyjnych substytuujących pracĊ kapi-taáem, spadek zatrudnienia powiązany byá równieĪ z otwarciem rynków niektó-rych krajów piĊtnastki na napáyw siáy roboczej z Polski oraz z intensywnym przyrostem nowych miejsc pracy w rozwijającej siĊ polskiej gospodarce.
NajwiĊkszy spadek zatrudnienia nastąpiá w spóádzielniach o dziaáalnoĞci pozarolniczej, co poniekąd potwierdza tezĊ o odgrywaniu przez nie roli bufora w procesie redukcji zasobów pracy.
W latach 2007-2008 zaobserwowano pewną stabilizacjĊ zatrudnienia w dziaáalnoĞci rolniczej RSP. Mogáo to byü efektem rozwijania w spóádzielniach produkcji zwierzĊcej, dla której pierwsze lata czáonkowstwa Polski w UE przy-niosáy korzystne warunki ekonomiczne. PostĊpujący regres, zwáaszcza w ostat-nim 2008 roku, wykazywaáo natomiast zatrudnienie w dziaáalnoĞci poza-rolniczej. Kolejny raz zdaje siĊ potwierdzaü teza, iĪ rozwijane przed 2004 ro-kiem dziaáalnoĞci pozarolnicze stworzyáy miejsca pracy dla nadmiaru siáy robo-czej w RSP. Pod tym wzglĊdem naleĪaáoby tu jednak wydzieliü z dziaáalnoĞci nierolniczych prowadzonych przez spóádzielnie dziaáalnoĞü przetwórczą, w któ-rej na przestrzeni ostatnich 3 lat nie obserwowano znaczących ruchów kadro-wych, co z pewnoĞcią Ğwiadczy o osiągniĊciu w tej gaáĊzi zadowalającej efektywnoĞci.
Jedynie 23% spóádzielni wykazywaáo w latach 2007-2008 potrzebĊ ogra-niczenia zatrudnienia. Na przestrzeni lat 2005-2006 redukcjĊ zatrudnienia za-powiadaáa Ğrednio co 4 spóádzielnia. W ostatnich dwóch latach wystąpiáo zatem niewielkie ograniczenie planowanych zwolnieĔ (na poziomie 2 p.p.) w stosunku do dwóch lat wczeĞniejszych. Zdecydowanym zmianom ulegáa natomiast skala planowanych redukcji. Podczas gdy w latach 2005-2006 ksztaátowaáa siĊ ona na przeciĊtnym poziomie 6-7 osób, to w okresie 2007-2008 planowane zwolnienia miaáy dotyczyü przeciĊtnie 1 do 2 osób. Tak ostroĪne ruchy kadrowe z pewno-Ğcią byáy spowodowane zmniejszeniem siĊ podaĪy odpowiednio wykwalifiko-wanych pracowników na rynku lokalnym. W 2008 roku spóádzielnie nieznacz-nie zredukowaáy równieznacz-nieĪ plany odnoĞnieznacz-nie potrzeb zwiĊkszania dotychczasowego zatrudnienia. Udziaá jednostek, w których poziom zatrudnienia okreĞlano jako niewystarczający spadá o 3 p.p. i ksztaátowaá siĊ na poziomie 7%.
W latach 2005-2007 w badanej grupie RSP obserwowano rosnące nakáady pracy najemnej. Udziaá pracowników najemnych w strukturze zatrudnienia zwiĊkszaá siĊ, osiągając w kolejnych latach: 5,4% (2005 r.), 7,5% (2006 r.), 8,4% (2007 r.). W 2008 roku udziaá ten zatrzymaá siĊ na poziomie 8,3%. Byá to z pewnoĞcią efekt zapoczątkowanego w tym roku spowolnienia gospodarczego.
Spóádzielnie bowiem powiĊkszaáy nakáady pracy najemnej, lokując je w gáównej mierze w dziaáalnoĞci pozarolniczej.
KoniecznoĞü racjonalnego wykorzystania pracy w warunkach braku moĪ-liwoĞci radykalnej zmiany struktury i liczby zatrudnionych czáonków wymaga od zarządów spóádzielni poszukiwania rozwiązaĔ pozwalających w sposób optymalny wykorzystywaü wszystkie czynniki produkcji. W analizowanych latach 2005-2008 coraz wyraĨniej widaü dąĪenia spóádzielni do takiej racjonali-zacji. Proces ten jest zjawiskiem zróĪnicowanym i zaleĪy od lokalnych uwa-runkowaniaĔ funkcjonowania spóádzielni. NiemoĪliwe jest zatem sprowadzenie go do jednego schematu. Z pewnoĞcią jednak szansĊ wiĊkszej stabilizacji dla spóádzielni, jak równieĪ wiĊkszej ich konkurencyjnoĞci, stwarza moĪliwoĞü or-ganizowania przez nie grup producentów [Adamski i inni 2009].
Wielokrotnie wspominano juĪ w przeprowadzanych analizach, iĪ bar-dzo korzystne z punktu widzenia przyspieszania procesów dostosowawczych byáoby objĊcie czáonków spóádzielni instrumentami dającymi moĪliwoĞü skrócenia okresu pracy poprzez renty strukturalne. Staáyby siĊ one skutecz-nym bodĨcem mobilnoĞci podstawowego czynnika produkcji, jakim jest pra-ca. Uáatwiáyby takĪe pozyskanie nowych pracowników o specjalistycznej wiedzy, co w konsekwencji pozwoliáoby na elastyczny dobór kierunku pro-dukcji, technologii i technik wytwarzania. Czynnik liczby, wiedzy i umiejĊt-noĞci zatrudnionych czáonków przestaáby byü jednym z elementów ogranicza-jących rozwój, a tym samym optymalizacjĊ efektywnoĞci gospodarczej w ba-danych spóádzielniach [Guzewicz i inni 2007].
Do tej pory czynnik pracy, wykazywany obok niektórych skodyfikowa-nych zasad spóádzielczych, dotyczących miĊdzy innymi przyjmowania i wykluczania czáonków, podziaáu nadwyĪki finansowej, wycofywania wkáadów organizacji oraz zarządzania, uwaĪany byá za gáówny przejaw sáaboĞci tych jed-nostek [Mierzwa 2005]. W przyszáoĞci kapitaá ludzki moĪe siĊ jednak okazaü najcenniejszym skáadnikiem majątku, jakim spóádzielnie dysponują [BrodziĔski 2009]. Zapewnia im on bowiem przewagĊ nad gospodarstwami opartymi o na-jemną siáĊ roboczą, które w wypadku wystąpienia zaáamania podaĪy pracy mogą siĊ okazaü zmuszone do ograniczania prowadzonej produkcji.
Ziemia
Badaną zbiorowoĞü spóádzielni pod wzglĊdem skali zasobów ziemi bez wątpienia naleĪy zaliczyü do gospodarstw wielkoobszarowych. W przeszáo 96%
badanej zbiorowoĞci prowadzona byáa dziaáalnoĞü rolnicza na powierzchni przekraczającej 100 ha uĪytków rolnych. W RSP, podobnie jak w przypadku zasobów pracy, struktura zasobów ziemi równieĪ odbiega od tej powszechnie znanej w innych grupach gospodarstw. OtóĪ obok gruntów stanowiących wáa-snoĞü spóádzielni, uĪytkowane są takĪe grunty bĊdące wáasnoĞcią jej czáonków (tzw. wkáady czáonkowskie). Dodatkowo gospodarstwa spóádzielcze, podobnie jak inne grupy gospodarstw, uĪytkują równieĪ ziemiĊ jako posiadacze zaleĪni.
Grunty dzierĪawione przez spóádzielnie w przewaĪającej mierze są wáasnoĞcią Agencji NieruchomoĞci Rolnych (ANR), pozostaáe dzierĪawy pochodzą gáów-nie od osób prywatnych.
Rok 2008 byá kolejnym, w którym spóádzielnie ograniczaáy powierzchniĊ posiadanej ziemi. NaleĪy jednak zauwaĪyü, iĪ tempo ubywania gruntów w RSP począwszy od 2006 roku wyraĨnie sáabnie. Analizując pod tym kątem strukturĊ wáasnoĞci widaü, iĪ ograniczenia dotyczyáy zarówno gruntów wáasnych, jak i dzierĪawionych. Przy czym Ğrednią powierzchniĊ gruntów wáasnych i wkáa-dów czáonkowskich w ciągu ostatnich 4 lat systematycznie zmniejszano. Grun-ty dzierĪawione po ograniczeniu powierzchni w 2006 roku utrzymywane byáy na staáym poziomie (tabela 3).
Tabela 3 Powierzchnia ogólna oraz Ĩródáa pochodzenia gruntów w badanych RSP
w latach 1995-2008 (w ha na 1 RSP – stan na 31 XII) Lata
Wyszczególnienie
1995 1998 2000 2004 2005 2006 2007 2008 Powierzchnia ogóáem 454 422 441 445 440 422 415 410
z tego: dzierĪawa 74 69 90 83 80 69 69 69
wkáady czáonk. 90 67 76 91 100 96 96 92 ziemia wáasna 290 286 275 271 260 257 250 249
ħródáo: badania wáasne.
W 2008 roku obrót ziemią nie byá w badanej zbiorowoĞci zjawiskiem rzadkim, gdyĪ dotyczyá przeszáo 60% spóádzielni, jednak w stosunku do roku poprzedniego wyraĨnie zmalaá (spadek o 10 p.p.). Szczegóáowe analizy
wykaza-áy równieĪ znaczące zmniejszenie jego skali. W ostatnim roku badawczym 12%
ogóáu zbiorowoĞci powiĊkszyáo posiadany obszar (Ğrednio o 10 ha), zaĞ co dru-ga spóádzielnia zadeklarowaáa jego zmniejszenie (Ğrednio o 12 ha).
Pozbywanie siĊ przez spóádzielnie gruntów wáasnych związane byáo z jed-nej strony z racjonalizacją gospodarki gruntami (rezygnacja z gruntów niskiej jakoĞci lub daleko poáoĪonych o wysokich kosztach produkcji), z drugiej zaĞ strony, w wielu przypadkach podyktowane byáo wzglĊdami finansowymi. Brak Ğrodków na bieĪącą dziaáalnoĞü oraz niska dochodowoĞü prowadzonych dziaáal-noĞci gospodarczych sprawiaáy, Īe czĊĞü spóádzielni traktowaáa sprzedaĪ ziemi jako koniecznoĞü w celu pozyskania gotówki.
Analizy prowadzone w latach poprzednich jednoznacznie wskazywaáy, Īe proces ograniczania posiadanej powierzchni gruntów bĊdzie kontynuowany i jego dynamiczny charakter bĊdzie utrzymany w przyszáoĞci. Potwierdzają to deklaracje od co drugiej z ankietowanych spóádzielni, odnoĞnie zamierzeĔ do-konania zmian obszaru posiadanych gruntów (niespeána co trzecia z nich pla-nowaáa powiĊkszenie zasobów ziemi). Z wieloletniej praktyki wynika, iĪ sza-cunki te mają zwykle zaniĪony charakter. Dlatego jest prawdopodobne, Īe w perspektywie najbliĪszych dwóch lat, zjawisko to moĪe dotyczyü znacząco wiĊkszej zbiorowoĞci.
Ograniczenie zasobu uĪytków rolnych, miaáoby wedáug zapowiedzi spóá-dzielców, dotyczyü gruntów wáasnych. W dalszej kolejnoĞci byáby to wynik wy-cofywania wkáadów przez dotychczasowych czáonków spóádzielni. W badanej zbiorowoĞci nie wykazywano planów rezygnacji z dzierĪaw gruntów od ANR, natomiast zakoĔczenie dzierĪaw od innych wáaĞcicieli miaáo mieü charakter in-cydentalny. Ta pewnego rodzaju stabilizacja areaáu ziemi dzierĪawionej moĪe byü efektem podjĊcia przez spóádzielnie zobowiązaĔ wieloletnich w związku z pobieraniem przez nie wsparcia z tytuáu ONW10 oraz udziaáu w programie rol-noĞrodowiskowym11. Korzystanie ze wsparcia wymusiáo na RSP zawieranie z wáaĞcicielami dzierĪawionych gruntów umów wieloletnich, które byáy warun-kiem formalnym stawianym przez ARiMR. NaleĪy jednak przypuszczaü, iĪ ro-snące ceny ziemi bĊdą powodowaáy dalszy wzrost czynszów dzierĪawnych, co moĪe przyczyniü siĊ w przyszáoĞci do rezygnacji z czĊĞci dzierĪawionych gruntów.
10 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.
11 Dziaáanie obejmuje 9 pakietów rolnoĞrodowiskowych. W ramach kaĪdego pakietu znajdują siĊ warianty rolnoĞrodowiskowe, które zawierają zestawy zadaĔ wykraczających poza obo-wiązujące podstawowe wymagania, i które nie pokrywają siĊ z innymi instrumentami Wspól-nej Polityki RolWspól-nej (WPR).
W latach 2005-2008, zjawisko ograniczania zasobów ziemi, w odróĪnie-niu do wczeĞniejszego okresu, nie spowodowaáo poprawy jakoĞci posiadanych przez spóádzielnie gruntów. WskaĨnik bonitacji uĪytków rolnych, uĪywany w poprzednich analizach, do oceny przydatnoĞci rolniczej gruntów RSP, nie ulegá zmianie i wynosiá 0,98.
WzmoĪony obrót ziemią w okresie przed i poakcesyjnym w pewnym stopniu korzystnie przyczyniá siĊ do zmian w zakresie obniĪenia udziaáu grun-tów odáogowanych. JednakĪe w dalszym ciągu, pomimo pewnych fluktuacji, prawie poáowa badanych spóádzielni odáogowaáa grunty. Przy czym udziaá odáo-gów w ogólnej powierzchni uĪytków rolnych obniĪyá siĊ. W stosunku do roku 2005 udziaá ugorów w powierzchni gruntów ornych spadá w ostatnim roku ba-daĔ o 0,6 p.p. W tym samym okresie udziaá nie-uĪytkowanych áąk i pastwisk obniĪyá siĊ o 18,4 p.p. Z przeprowadzonej analizy wynika, Īe w tej dziedzinie pozostaje jeszcze wiele do nadrobienia, szczególnie w zakresie zagospodarowa-nia trwaáych uĪytków zielonych. Wydaje siĊ bowiem, iĪ jest to kolejna z luk do-tycząca poprawy efektywnoĞci gospodarowania (wykres 5).
Wykres 5 Rolnicze spóádzielnie odáogujące grunty oraz ich udziaá w uĪytkach rolnych (%)
w latach 2005-2008
ħródáo: badania wáasne.
46% 48%
50%
42%
2,9% 1,7% 1,6% 2,3%
32,0%
14,9% 18,1%
13,6%
0%
15%
30%
45%
2005 2006 2007 2008
Udziaá RSP odáogujących grunty Udziaá ugorów w powierzchni GO
Udziaá nieuĪytkowanych áąk i pastwisk w powierzchni TUZ
Zjawisko odáogowania gruntów, jak i nie w peáni efektywnego ich wyko-rzystania, jest równieĪ związane z brakiem odpowiednich regulacji stosunków wodnych. Problem ten w prowadzonych analizach jest rokrocznie przywoáywa-ny, a w perspektywie ostatnich kilku lat, nabiera szczególnego znaczenia wobec coraz czĊstszych zmian pogodowych oraz wystĊpowania klĊsk suszy na prze-mian z intensywnymi i gwaátownymi opadami deszczu. W niektórych przypad-kach racjonalne staje siĊ nie tylko osuszanie, ale równieĪ nawadnianie posiada-nych upraw. Ogromne koszty inwestycji oraz ich planowany zasiĊg czynią to przedsiĊwziĊcie niemoĪliwym ze wzglĊdu na sytuacjĊ finansową spóádzielni.
Jedynie przy zaangaĪowaniu wáadz samorządowych oraz znacznym wsparciu finansowym paĔstwa, RSP mogáyby pozwoliü sobie na realizacjĊ tak kapitaáo-cháonnych inwestycji. W 2008 roku ponad 15% uĪytkowanych przez spóádziel-nie gruntów wymagaáo melioracji, zaĞ poĞród gruntów zmeliorowanych – sta-nowiących niespeána 51% ogóáu gruntów – renowacji wymagaá co szósty hektar.
W badanej zbiorowoĞci spóádzielni z roku na rok coraz bardziej widoczne stają siĊ dziaáania zmierzające do poprawy bilansu wody, miĊdzy innymi po-przez przestrzeganie odpowiednich terminów zabiegów agrotechnicznych oraz utrzymywanie okrywy roĞlinnej na gruntach ornych w okresie zimowym. Dzia-áania te w gáównej mierze determinowane są udziaáem jednostek w programie rolnoĞrodowiskowym. W 2008 roku 18 z 48 badanych spóádzielni realizowaáy przedsiĊwziĊcia rolnoĞrodowiskowe. Zdecydowanie najwiĊkszą popularnoĞcią cieszy siĊ pakiet „ochrona gleb i wód”. Niektóre spóádzielnie realizują równieĪ zaáoĪenia pakietu rolnictwa zrównowaĪonego.