ISBN 978-83-7658-089-0

(1)

(2)

(3)

(4)

(5)

Autor publikacji jest pracownikiem naukowym Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego.

Pracę zrealizowano w ramach tematu Polskie gospodarstwa rolnicze w pierwszych latach członkostwa w zadaniu Procesy dostosowawcze zachodzące w wielkoobszarowych gospo- darstwach rolniczych.

Ogólnym celem prowadzonych badań nad zbiorowością RSP jako jednej z form gospodarstw wielkoobszarowych było określenie kierunków zmian, jakie zaszły w tej grupie jednostek po integracji Polski z Unią Europejską. Praca ta ma ponadto charakter podsumowujący 5 letni okres badań , jakie prowadzono na tej zbiorowości gospodarstw.

Recenzja

dr inż. Wacław Guzewicz

Korekta

Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-089-0

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

(6)

SPIS TREĝCI

1. Cel i metoda badaĔ ... 7

2. Rolnicze spóádzielnie produkcyjne w zbiorowoĞci spóádzielni produkcji rolnej ... 14

3. Praca i ziemia jako podstawowe czynniki produkcji... 17

4. Majątek spóádzielni i Ĩródáa jego finansowania ... 23

5. DziaáalnoĞü gospodarcza... 34

6. Sytuacja ekonomiczno-finansowa w rolniczych spóádzielniach produkcyjnych ... 42

7. EfektywnoĞü techniczna rolniczych spóádzielni produkcyjnych... 53

8. Podsumowanie i wnioski ... 59

Literatura... 62

(7)

(8)

1. Cel i metoda badaĔ

Niniejsze opracowanie ma za zadanie podsumowania piĊcioletniego okresu badaĔ prowadzonych na zbiorowoĞci rolniczych spóádzielni produkcyjnych (RSP) w Zakáadzie Ekonomiki Gospodarstw Rolnych IERIGĩ-PIB. Celem ba- daĔ byáo zobrazowanie zmian, jakie zaszáy w tej grupie gospodarstw wielkoobszarowych od momentu integracji Polski z Unią Europejską. Z uwagi na dobór próby badawczej badania te byáy w pewnym stopniu kontynuacją tematu rozpo- czĊtego w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej na po- czątku lat osiemdziesiątych ubiegáego wieku. Analizowano wtedy spóádzielnie wchodzące w skáad losowo dobranej próby 100 RSP z terenu caáego kraju [Czyszkowska-Dąbrowska 1983].

CelowoĞü wspóáczeĞnie prowadzonych badaĔ potwierdza fakt, iĪ po prawie 20 latach od rozpoczĊcia w naszym kraju transformacji systemowej (ustro- jowej), i po 5 latach funkcjonowania w ramach wspólnego rynku rolnego UE spóádzielnie produkcji rolnej wciąĪ stanowią znaczący element naszego rolnictwa [Dzun 2009].

Wszystkie spóádzielnie, w tym równieĪ i spóádzielnie rolnicze, definiowaü moĪna jako autonomiczne zrzeszenia osób fizycznych, które zjednoczyáy siĊ dobrowolnie celem zaspokojenia swoich aspiracji i potrzeb ekonomicznych [Brzozowski 2005]. Podstawą dziaáalnoĞci gospodarczej tych jednostek są zapi- sy ustawy „Prawo spóádzielcze” oraz zarejestrowane statuty.

Warto podkreĞliü, iĪ spóádzielnie rolnicze są podmiotami áączącymi cechy dwóch grup gospodarstw rolniczych wystĊpujących w Polsce, mianowicie gospodarstw indywidualnych oraz przedsiĊbiorstw osób prawnych. Cechą áączącą spóádzielnie z gospodarstwami indywidualnymi jest fakt opierania dziaáalnoĞci tych jednostek gáównie o pracĊ wáasną. NaleĪy przy tym pamiĊtaü, iĪ RSP pod- legają równieĪ szeregom róĪnorodnych przepisów wynikających z ich osobowo- Ğci prawnej. Mimo tych podobieĔstw, rolnicze spóádzielnie charakteryzują siĊ zdecydowanie odmiennymi od pozostaáych grup gospodarstw funkcjami celu.

Przede wszystkim podstawowym celem dziaáalnoĞci RSP jest zapewnienie czáonkom pracy oraz wynagrodzenia na poziomie przez nich akceptowalnym [Guzewicz i inni 2007]. Spóádzielnie nie są wiĊc nastawione tylko na maksyma- lizacjĊ zysków, tak jak np. inne gospodarstwa osób prawnych.

Drugą charakterystyczną cechą RSP jest sposób podejmowania waĪniej- szych decyzji: kaĪdy czáonek ma jednakowe prawo decydowania, niezaleĪnie od wysokoĞci wniesionego kapitaáu. Obowiązuje w nich bowiem stara zasada

„jeden czáonek – jeden gáos”.

(9)

Kolejna specyficzna cecha RSP wynika z dualnej roli czáonków. WystĊ- pują oni zarówno w roli pracobiorcy, jak i pracodawcy bowiem to oni sami, Ğwiadcząc pracĊ na rzecz spóádzielni, decydują o poziomie uzyskiwanego przez siebie wynagrodzenia.

Wszystkie te czynniki sprawiają, Īe jednostki spóádzielcze nie mogą byü porównywane do innych form prawnych gospodarstw. Spóádzielnie rolnicze musiaáy jednak, podobnie jak wszystkie inne gospodarstwa w Polsce, przysto- sowaü siĊ do zmian systemu wsparcia produkcji rolnej oraz speániü wszystkie wymagania naáoĪone w związku z objĊciem polskich gospodarstw Wspólną Po- lityką Rolną.

Jak wspomniano, w analizie skoncentrowano siĊ gáównie na latach 2005- -2008, czyli okresie po wstąpieniu Polski do UE. NiezbĊdne dane empiryczne uzyskano z przeprowadzanych corocznie badaĔ ankietowych obejmujących wybraną grupĊ jednostek RSP. Aby umoĪliwiü zobrazowanie przemian, w czĊĞci analizy posáuĪono siĊ równieĪ wynikami badaĔ z okresu przed- akcesyjnego.

W 2004 roku w badaniach ankietowych uczestniczyáo 46 spóádzielni roz- mieszczonych na terenie caáego kraju. Byáy one czĊĞcią losowo dobranej próby 100 RSP z roku 1980. Pozostaáa czĊĞü tych jednostek, w wyniku pogorszenia koniunktury, ulegáa likwidacji. W 2005 roku podjĊto wiĊc decyzjĊ o poszerzeniu badanej zbiorowoĞci o osiem nowych spóádzielni, dobranych losowo spoĞród 118 RSP biorących udziaá w rankingu spóádzielni w 2004 roku [Guzewicz i inni 2006]. W badanych jednostkach, podobnie jak w caáej zbiorowoĞci RSP w dalszym ciągu trwaá jednak proces likwidacji, w wyniku którego w latach 2005- -2008 z nowej zbiorowoĞci 54 spóádzielni ubyáo szeĞü jednostek. Sytuacja ta wymusiáa ograniczenie w okresie 2005-2008 analiz do panelu 48 RSP. Prezen- towane dane mogą zatem nieznacznie odbiegaü od zamieszczonych w poprzednich publikacjach.

Dla celów analizy zbiorowoĞü RSP poddano grupowaniu pod kątem wiel- koĞci ekonomicznej gospodarstw wyraĪanej w europejskich jednostkach – ESU¹ (tabela 1). WskaĨnik ten charakteryzuje siĊ znaczną przydatnoĞcią w porówny- waniu gospodarstw o róĪnych typach produkcyjnych [Józwiak 2005]. WielkoĞci ESU dla danej spóádzielni byáy sumą iloczynów rozmiarów prowadzonych dzia- áalnoĞci i wspóáczynników standardowej nadwyĪki bezpoĞredniej (SGM). Wiel- koĞü zastosowanych wspóáczynników SGM² „2004” byáa zaleĪna od makrore- gionu, w którym dana spóádzielnia prowadziáa dziaáalnoĞü rolniczą [ZiĊtek 2008].

1 ESU – Europejska jednostka wielkoĞci (European Size Unit).

2 SGM – Standardowa nadwyĪka bezpoĞrednia (Standard Gross Margin).

(10)

Tabela 1 Badane RSP wedáug wielkoĞci ekonomicznej (Ğrednie z lat 2005-2008)

ĝrednio w latach 2005-2008 Kryterium podziaáu

Struktura badanych spóádzielni

Obszar (ha)

Zatrudnienie na 1 RSP

WielkoĞü ekonomiczna (ESU) Maáe i Ğrednie,

poniĪej 100 ESU 16 227 13,1 54

DuĪe,

100-250 ESU 17 417 21,3 148

Bardzo duĪe,

powyĪej 250 ESU 15 634 28,6 323

àącznie RSP 48 422 20,9 171

ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ wáasnych.

Dla oceny sytuacji finansowej oraz zobrazowania zaleĪnoĞci pomiĊdzy poziomem przychodów i kosztów wykorzystano zmodyfikowany schemat obli- czania i analizowania rentownoĞci kapitaáu wáasnego wedáug Du Ponta (schemat 1).

Modyfikacja polega w gáównej mierze na wyodrĊbnieniu spoĞród wielu prezentowanych wskaĨników poziomu kosztów pracy wáasnej spóádzielców w stosunku do osiąganych przychodów. Jest to dla oceny gospodarstw spóádzielczych bardzo waĪne, poniewaĪ wysokoĞü opáaty pracy wáasnej czáonków jest jak wia- domo dowolnie przez nich samych ksztaátowana.

Schemat 1 Zmodyfikowany schemat analizy Du Ponta

ħródáo: opracowano na podstawie[Guzewicz i inni 2007; Nieü 1999].

RentownoĞü kapitaáu wáasnego

(ROE)

RentownoĞci aktywów ogóáem

(ROA)

MnoĪnik kapitaáu wáasnego

(MKW)

RentownoĞü dziaáalnoĞci gospodarczej

Rotacja aktywów (RA)

DochodowoĞü dziaáalnoĞci gospodarczej

Koszty pracy wáasnej w relacji do przychodów

ogóáem

Dochód z dziaáalnoĞci gospodarczej

Przychody ogóáem

Aktywa ogóáem Kapitaá wáasny

Aktywa ogóáem Przychody

ogóáem

u

-

u

y

(11)

Model analizy piramidalnej moĪna uznaü za analizĊ wielowskaĨnikową, gdyĪ oparty zostaá na dekompozycji rentownoĞci kapitaáu wáasnego (ROE), któ- ry przyjĊto za jeden z waĪniejszych wskaĨników opisujących ekonomiczną sprawnoĞü dziaáania [ĩemigaáa 2007].

PoniewaĪ analiza ta ma charakter podsumowujący pewien okres badaĔ, tj. od wstąpienia Polski do UE, postanowiono poddaü równieĪ analizie tempo powiĊkszania wartoĞci poszczególnych RSP. W tym celu rentownoĞü kapitaáu wáasnego odniesiono do jego kosztu, obrazując tym samym postĊp w powiĊksza- niu majątku spóádzielni. W literaturze koszt kapitaáu wáasnego traktuje siĊ zwykle jako stawkĊ procentową wyraĪającą minimalną rentownoĞü, za jaką inwestorzy są gotowi zaangaĪowaü swój kapitaá w dane przedsiĊbiorstwo, aby osiągnąü z niego oczekiwane korzyĞci [Kufel 1992]. W przypadku spóádzielni, której wáaĞcicielami są czáonkowie Ğwiadczący na jej rzecz pracĊ, bardziej trafną definicją wydaje siĊ okreĞlenie go jako granicznej stopy zwrotu niezbĊdnej do za-chowania wartoĞci podmiotu gospodarczego dla jego wáaĞcicieli [Czekaáa1999]. Zgodnie z tymi de- finicjami koszt kapitaáu wáasnego szacuje siĊ zwykle jako moĪliwą do osiągniĊcia stopĊ zwrotu z instrumentów wolnych od ryzyka inwestycyjnego powiĊkszoną o oszacowaną stopĊ premii za ryzyko inwestycyjne.

Wykres 1 RentownoĞü 52 tygodniowych bonów skarbowych (%)

na przestrzeni lat 2005-2008

3 4 5 6 7

2005-01-03 2005-04-03 2005-07-03 2005-10-03 2006-01-03 2006-04-03 2006-07-03 2006-10-03 2007-01-03 2007-04-03 2007-07-03 2007-10-03 2008-01-03 2008-04-03 2008-07-03 2008-10-03

ħródáo: http://www.bankier.pl/inwestowanie/notowania/macro/dane.html?page=5&id=74.

W przypadku analizy rolniczych spóádzielni postanowiono jednak ograni- czyü koszt zaangaĪowanego kapitaáu jedynie do poziomu zwrotu z 52 tygodniowych obligacji skarbowych bĊdącej odzwierciedleniem stopy wolnej od ryzyka inwestycyjnego (wykres 1). Uznano bowiem, iĪ wspomniane specyficzne cechy funkcjonowania RSP, choü trudne do kwantyfikacji z pewnoĞcią prze-

(12)

wyĪszają wartoĞü premii za ryzyko spóádzielców. Jako dobry przykáad moĪna tu wymieniü chociaĪby gwarancje zatrudnienia.

W przeprowadzonej analizie zaáoĪono, iĪ jeĪeli rentownoĞü kapitaáu wáa- snego danej spóádzielni pokrywa przynajmniej w 90% jego koszt w danym okresie czasu, to pomnaĪa ona swoją wartoĞü w tempie, które powinno zadowa- laü jej czáonków. W innym wypadku natomiast dochodzi w RSP do utraty war- toĞci wáaĞcicielskiej.

Pomiaru efektywnoĞci technicznej w analizowanych RSP dokonano przy pomocy nieparametrycznej metody DEA³, okreĞlanej równieĪ mianem analizy obwiedni danych lub analizy granicznej danych. Metoda ta, w przeciwieĔstwie do metody parametrycznej, nie wymaga zaáoĪenia a priori postaci poszukiwanej granicy efektywnoĞci, jest ona bowiem wyznaczana w trakcie analizy.

ZaáoĪenia metody DEA moĪna zobrazowaü za pomocą wzoru:

max )

, (

1

1 o

¦

m

i i i s

r r r

N v

E v

F

P P

Gdzie:

s – liczba efektów uzyskiwanych przez dany obiekt, m – liczba nakáadów ponoszonych przez dany obiekt, μr– wagi dotyczące poszczególnych efektów,

vi– wagi dotyczące poszczególnych nakáadów, E – efekt,

N – nakáad.

W równaniu tym optymalizowane są wspóáczynniki μr i vi bĊdące wagami odpowiednio dla empirycznych wartoĞci efektów oraz nakáadów. Zatem równa- nie ustala moĪliwoĞü maksymalnej redukcji realnych nakáadów lub okreĞlenia ich na takim poziomie, aby otrzymaü wyznaczone efekty [Coeli 2005]. Metoda ta byáa juĪ wielokrotnie wykorzystywana do oceny efektywnoĞci w rolnictwie.

Stosowano ją miĊdzy innymi przy ocenie gospodarstw w Saksonii, okreĞlaniu technicznej efektywnoĞci maáych gospodarstw w centralnej Etiopii, produktyw- noĞci gospodarstw zboĪowych w Mongolii, ocenie efektywnoĞci róĪnych grup gospodarstw w Brandenburgii [ĝwitáyk, 1999]. Metoda ta byáa równieĪ szeroko wykorzystywana do oceny efektywnoĞci przedsiĊbiorstw rolnych powstaáych na bazie majątku WRSP [Kulawik 2008].

Aby dokonaü szerszej oceny, nie tylko z perspektywy nakáadów i efektów jednego roku, a caáego okresu od 2005 do 2008 roku, ze gromadzonych danych

3 DEA – Data Envelopment Analysis.

(13)

utworzono szereg czasowy. NastĊpnie uĞrednione wartoĞci nakáadów i efektów z tego okresu dla kaĪdej rolniczej spóádzielni okreĞlonej jako DMU⁴ poddano analizie efektywnoĞci technicznej, która byáa syntetyczną miarą omówionych wag. Jednostki w peáni efektywne, czyli te, które posiadaáy optymalny stosunek nakáadów do efektów w przeciągu ostatnich czterech lat, tworzyáy punkty odnie- sienia. OdlegáoĞü od tego obszaru pozostaáych jednostek okreĞlanych jako nie- efektywne mogáa ksztaátowaü siĊ w przedziale od 0 do 0,99.

W przeprowadzonej analizie posáuĪono siĊ modelem zorientowanym na nakáady o nazwie CCR⁵. Pozwoliá on oszacowaü, o ile spóádzielnie mogáy ogra- niczyü nakáady, uzyskując taką samą iloĞü efektu przy staáym oddziaáywaniu skali prowadzonej dziaáalnoĞci. Wyznaczono równieĪ efektywnoĞü techniczną analizowanych jednostek przy pomocy modelu BCC⁶, który w odróĪnieniu od poprzedniego, okreĞlaá moĪliwoĞü redukcji nakáadów bez zmniejszenia efektu przy uwzglĊdnieniu zmiennych efektów skali. OkreĞlenie poziomów stosunku wspóáczynników z modeli o zmiennych oraz staáych efektach skali, dawaáo pod- stawĊ do oceny rozmiarów prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej danej DMU.

Zmienne do konstrukcji modeli okreĞlono w nastĊpujący sposób:

x Efekt – przychody z dziaáalnoĞci operacyjnej skorygowane o zysk lub stratĊ ze zbycia niefinansowych aktywów trwaáych.

x Nakáady:

x1` – powierzchnia uĪytków rolnych jako wkáady czáonkowskie, grunty wáasne oraz dzierĪawione bĊdące w uĪytkowaniu RSP wyraĪone w ha fizycznych

x2` – nakáady pracy – iloĞü peánozatrudnionych x3` – wartoĞü Ğrodków trwaáych (w tys. PLN)

x4` – poniesione koszty tytuáem zuĪycia materiaáów i energii (w tys. PLN).

Uzyskane wyniki efektywnoĞci technicznej poáączono z wynikami finansowymi poszczególnych spóádzielni, wykorzystując metodĊ portfelową.

Tym sposobem stworzono macierz korelacji pomiĊdzy efektywnoĞcią tech- niczną a finansową. Do najbardziej rozpowszechnionych przykáadów metod portfelowych naleĪy macierz BCG⁷ udziaáu w rynku. Przy jej zastosowaniu otrzymano cztery tzw. strategiczne obszary biznesowe, obrazujące sytuacjĊ

4 DMU – (Decision Making Unit) jednostka decyzyjna.

5 CCR – skrót od nazwisk autorów pierwszej aplikacji DEA (Charnes, Cooper, Rhodes).

6 BCC – skrót od nazwisk autorów drugiej aplikacji DEA (Banker, Charnes, Cooper).

7 BCG – macierz korelacji pomiĊdzy efektywnoĞcią techniczną a finansową stworzona przez Boston Consulting Grup.

(14)

jednostek na poziomie efektywnoĞci technicznej i rentownoĞci. Na potrzeby analizy RSP macierz tĊ poddano pewnej modyfikacji polegającej na utoĪsa- mieniu obszaru, w jakim znalazáa siĊ dana jednostka, z ryzykiem jej likwidacji w najbliĪszej przyszáoĞci (schemat 2).

Spóádzielnie produkcyjne w obszarze okreĞlanym mianem „Liderów” to przykáad znakomitego zarządzania, zarówno jeĪeli chodzi o strategiĊ finansową, jak i poziom produktywnoĞci. Do grupy tej zaliczano jedynie DMU osiągające dodatnią rentownoĞü majątku wáasnego oraz z poziomem efektywnoĞci miesz- czącym siĊ w przedziale od 0,98 do 1.

Spóádzielnie rozwojowe to potencjalni kandydaci do poprawy efektywno- Ğci, a tym samym uzyskiwania jeszcze lepszych wyników finansowych. Spóá- dzielnie z tej zbiorowoĞci miaáy stabilną sytuacjĊ finansową, stwierdzono w nich jednak moĪliwoĞci zredukowania ponoszonych nakáadów (efektywnoĞü techniczna poniĪej 0,98).

Schemat 2 Strategiczne obszary decyzyjne wyznaczone na podstawie analizy portfelowej

zaproponowane przez Boston Consulting Grup

RentownoĞü sprzedaĪy

Spóádzielnie rozwojowe Liderzy

Jednostki w najwiĊkszym

Spóádzielnie problemowe stopniu zagroĪone likwidacją

EfektywnoĞü

techniczna ħródáo: opracowano na podstawie[Guzewicz i inni 2007; Zalewska 2005].

W kolejnym obszarze lokowane byáy spóádzielnie z problemami finansowymi, które ponadto wykazywaáy siĊ nieefektywnoĞcią prowadzonej dzia- áalnoĞci. Podstawowa róĪnica miĊdzy tą grupą a zbiorowoĞcią spóádzielni roz- wojowych polega na tym, iĪ aby utrzymaü siĊ na rynku, jednostki te muszą pod- jąü kroki w kierunku poprawy efektywnoĞci.

(15)

W najtrudniejszej sytuacji znalazáy siĊ spóádzielnie zagroĪone likwidacją.

Byáy one nierentowne mając zarazem optymalne z punktu widzenia modelu re- lacje nakáadów i efektów.

2. Rolnicze spóádzielnie produkcyjne w zbiorowoĞci spóádzielni produkcji rolnej

Od początku przemian rynkowych w Polsce, tj. od 1989 roku, postĊpowa- áo ograniczanie wielkoĞci i rozmiarów produkcji prowadzonej przez spóádzielnie produkcji rolnej (SPR). Sytuacja ta byáa wynikiem obniĪania siĊ potencjaáu wy- twórczego tych jednostek, spowodowanego gáównie ograniczeniami zasobów jednego z podstawowych czynników produkcji w rolnictwie jakim jest ziemia (wykres 2).

Zmniejszanie powierzchni uĪytków rolnych spóádzielni produkcji rolnej w latach dziewiĊüdziesiątych byáo gáównie spowodowane procesem masowej ich likwidacji. W efekcie do 2000 roku powierzchnia ta zmalaáa o ponad po- áowĊ. Począwszy od 2001 roku skala ograniczania obszaru uĪytków w tej formie wáasnoĞci znacząco zmalaáa. Pomimo ogólnej poprawy sytuacji w rolnictwie w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, w dalszym ciągu jednak widoczny jest trend zmniejszania tego czynnika produkcji, zarówno w ujĊ- ciu iloĞciowym, jak i udziaáu w uĪytkach rolnych kraju.

Wykres 2 Obszar uĪytków rolnych bĊdących w posiadaniu spóádzielni produkcji rolnej

w Polsce oraz ich udziaá w uĪytkach rolnych kraju w latach 1989-2008

ħródáo: opracowano na podstawie[Guzewicz i inni 2007;Krawiecka 2009].

705

593

517 486

318 296 279 271 262 249 245 385

1,6% 1,6%

3,2%

3,8%

2,8%

2,6%

2,1%

1,9%1,8% 1,7% 1,7% 1,7%

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000

1989 1993 1995 1996 1999 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

Obszar w tys. ha

0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

2,0%

2,5%

3,0%

3,5%

4,0%

Udziaá w %

powierzchnia uĪytków rolnych udziaá w uĪytkach rolnych kraju

(16)

86,0%

10,9% 3,1%

Rolnicze Spóádzielnie Produkcyjne Spóádzielnie Kóáek Rolniczych inne spóádzielnie

Spóádzielnie produkcji rolnej pod koniec 2008 roku pozostawaáy podstawowym miejscem pracy dla okoáo 13,2 tys. swoich czáonków (spadek o 17%

w stosunku do 2005 r.). Czáonkowie w zdecydowanej wiĊkszoĞci (93%) zatrud- nieni byli przy produkcji rolnej oraz Ğwiadczeniu usáug. WĞród pozostaáych ro- dzajów dziaáalnoĞci spóádzielni najwiĊkszy odsetek zatrudnionych (6%) anga- Īowaáa dziaáalnoĞü przetwórcza. Znikomą iloĞü zatrudnionych obserwowano w dziaáalnoĞci handlowej i budowlanej [ZarĊba 2009].

SPR nie stanowiáy i nie stanowią jednorodnej zbiorowoĞci, choü cechą wspólną áączącą niegdyĞ wszystkie spóádzielnie produkcji rolniczej jest fakt prowadzenia dziaáalnoĞci rolniczej jako dominującej formy aktywnoĞci.

W wyniku przemian gospodarczych oraz dáugiego okresu dekoniunktury w rolnictwie wiele jednostek zmuszonych zostaáo w znaczący sposób ograniczyü swoją dziaáalnoĞü w tym produkcjĊ rolną. Dalej do zbiorowoĞci tej zwykáo zali- czaü siĊ nastĊpujące podmioty [GUS 1993]:

x Rolnicze Spóádzielnie Produkcyjne – RSP, x Spóádzielnie Kóáek Rolniczych – SKR⁸,

x Inne spóádzielnie o przewaĪającej dziaáalnoĞci rolniczej⁹.

Aby okreĞliü rzeczywistą skalĊ produkcji rolniczej, w wyodrĊbnionych grupach SPR, posáuĪono siĊ analizą struktury pozytywnie rozpatrzonych wnio- sków o páatnoĞci bezpoĞrednie, jaką spóádzielnie te záoĪyáy w ARiMR w 2007 roku.

Wykres 3 Struktura spóádzielni produkcji rolniczej w Polsce korzystających w 2007 roku

z dopáat bezpoĞrednich

ħródáo: [Adamski 2008] na podstawie danych ARiMR.

8 Grupa ta zawiera spóádzielcze gospodarstw rolne – kóáek rolniczych.

9 Grupa ta zawiera spóádzielcze gospodarstwa innych pionów np. GS.

(17)

1588

1167

955 915 900 871 845 840 820 796 772

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800

199 5

199 9

2002 2003

2004 200

5 200

6 2007

2008 2009

2010

Jak wynika z wykresu 3, RSP dominowaáy w zbiorowoĞci SPR pod wzglĊdem iloĞci jednostek ubiegających siĊ o dopáaty bezpoĞrednie. Spóá- dzielnie Kóáek Rolniczych, wraz z innymi záoĪyáy jedynie 14% wszystkich wniosków. O posiadanej powierzchni uĪytków rolnych, a przez to poĞrednio o wielkoĞci produkcji rolniczej, moĪna wnioskowaü analizując wielkoĞci wsparcia uzyskanego przez spóádzielnie wyodrĊbnionych grup. W takim zestawieniu przewaga rolniczych spóádzielni produkcyjnych okazaáa siĊ byü jeszcze wiĊk- sza. ĝrednia wielkoĞü wsparcia przypadająca na jedną RSP ksztaátowaáa siĊ bowiem na poziomie okoáo 200 tys. zá, co byáo wartoĞcią czterokrotnie wyĪszą niĪ w pozostaáych spóádzielniach produkcji rolnej. MoĪna zatem wnioskowaü, iĪ rolnicze spóádzielnie produkcyjne stanowiáy przewaĪającą czĊĞü zbiorowoĞci SPR ukierunkowanych na dziaáalnoĞü rolniczą.

Liczba RSP, podobnie jak caáa zbiorowoĞü spóádzielni produkcji rolnej, równieĪ ulegaáa zmniejszeniu. W okresie analizowanych 4 lat procesowi likwidacji ulegáo 80 jednostek rolniczych spóádzielni produkcyjnych (wykres 4). Tak wiec, integracja Polski z Unią Europejską nie zatrzymaáa procesu ubytku RSP, to jednak wyraĨnie ograniczyáa jego skalĊ. Przed akcesją Polski do Unii (lata 1995-2004) liczebnoĞü spóádzielni zmniejszaáa siĊ w tempie okoáo 5% rocznie, natomiast po 2004 w tempie dwukrotnie niĪszym, tj. 2,5% rocznie. JeĪeli tendencja z lat 2004-2008 bĊdzie siĊ utrzymywaü na podobnym poziomie w przy- száoĞci, to moĪna siĊ spodziewaü, iĪ w 2010 roku liczba RSP nie przekroczy 772 jednostek. Wskazuje na to zarówno prognoza Ğredniej harmonicznej, jak i linio- wa funkcja trendu przedstawiona na wykresie. Szczegóáowa identyfikacja przyczyn wystĊpującego zjawiska likwidacji RSP staáa siĊ przedmiotem analiz prezentowanych w kolejnych rozdziaáach pracy.

Wykres 4 Rolnicze Spóádzielnie Produkcyjne w latach 1995-2008 i prognoza na rok 2010

*stan na lipiec 2008

ħródáo: opracowano na podstawie [Boguta 2006, 2008].

* y = -21,78x + 965,14 R²=0,968

liczba RSP prognoza

(18)

3. Praca i ziemia jako podstawowe czynniki produkcji

Zatrudnienie

Rolnicze Spóádzielnie Produkcyjne od początku lat dziewiĊüdziesiątych, a wiĊc w okresie intensywnych przeksztaáceĔ wáasnoĞciowych w Polsce, charak- teryzowaáy siĊ zbyt wysokim poziomem zatrudnienia w stosunku do pozosta- áych grup gospodarstw wielkoobszarowych. Byá to efekt bardzo maáej elastycz- noĞci czynnika pracy w spóádzielniach, bowiem musiaáy one zapewniü miejsce pracy wszystkim swoim czáonkom. Staáo siĊ to wówczas bardzo trudne, gdyĪ wysokie koszty pozyskania kapitaáu przy niskiej dochodowoĞci prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej praktycznie uniemoĪliwiaáy szybkie powiĊkszenie skali produkcji rolniczej tak, aby w peáni efektywnie wykorzystaü nadwyĪki za- sobów pracy. Początkowo dobrym rozwiązaniem na alokacjĊ siáy roboczej oka- zaáo siĊ rozwijanie przez spóádzielnie dodatkowej dziaáalnoĞci pozarolniczej.

Jednak w dáuĪszej perspektywie czasowej wobec intensywnego upowszechnia- nia praco-oszczĊdnych technik staáo siĊ ono niewystarczające. W związku z tym RSP zmuszone byáy rozpocząü proces ograniczania zatrudnienia, by poprawiü ekonomiczną efektywnoĞü prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej (tabela 2).

W pierwszej kolejnoĞci redukcje zatrudnienia dotknĊáy gáównie pracow- ników nie bĊdących czáonkami spóádzielni. Redukcja zatrudnienia czáonków przebiegaáa znacznie wolniej, gáównie jako wynik ich przechodzenia na emery- turĊ lub rentĊ.

Tabela 2 PrzeciĊtne zatrudnienie w badanych RSP w latach 1995-2008

(osoby peánozatrudnione na 100 ha UR) Lata Wyszczególnienie

1995 1998 2000 2004 2005 2006 2007 2008 DziaáalnoĞü rolnicza 7,3 5,8 5,1 4,0 4,5 4,4 4,3 4,3 DziaáalnoĞü pozarolnicza 3,3 4,1 3,9 2,5 1,3 1,3 1,2 1,0 w tym przetwórstwo 0,7 0,7 0,6 0,5 0,3 0,3 0,3 0,3

Razem 10,6 9,9 9,0 6,5 5,8 5,7 5,5 5,3

ħródáo: badania wáasne.

(19)

W latach 1995-2004 ograniczanie zatrudnienia w analizowanej próbie po- stĊpowaáo w doĞü znacznym tempie, Ğredniorocznie osiągającym poziom 4,3%.

W latach 2005-2008 proces ten ulegá spowolnieniu, gdyĪ spóádzielnie zmniej- szyáy zatrudnienie Ğrednioroczne o okoáo 3%. Z pewnoĞcią obok poczynionych w tym okresie znacznych nakáadów inwestycyjnych substytuujących pracĊ kapi- taáem, spadek zatrudnienia powiązany byá równieĪ z otwarciem rynków niektó- rych krajów piĊtnastki na napáyw siáy roboczej z Polski oraz z intensywnym przyrostem nowych miejsc pracy w rozwijającej siĊ polskiej gospodarce.

NajwiĊkszy spadek zatrudnienia nastąpiá w spóádzielniach o dziaáalnoĞci pozarolniczej, co poniekąd potwierdza tezĊ o odgrywaniu przez nie roli bufora w procesie redukcji zasobów pracy.

W latach 2007-2008 zaobserwowano pewną stabilizacjĊ zatrudnienia w dziaáalnoĞci rolniczej RSP. Mogáo to byü efektem rozwijania w spóádzielniach produkcji zwierzĊcej, dla której pierwsze lata czáonkowstwa Polski w UE przy- niosáy korzystne warunki ekonomiczne. PostĊpujący regres, zwáaszcza w ostatnim 2008 roku, wykazywaáo natomiast zatrudnienie w dziaáalnoĞci pozarolniczej. Kolejny raz zdaje siĊ potwierdzaü teza, iĪ rozwijane przed 2004 rokiem dziaáalnoĞci pozarolnicze stworzyáy miejsca pracy dla nadmiaru siáy roboczej w RSP. Pod tym wzglĊdem naleĪaáoby tu jednak wydzieliü z dziaáalnoĞci nierolniczych prowadzonych przez spóádzielnie dziaáalnoĞü przetwórczą, w któ- rej na przestrzeni ostatnich 3 lat nie obserwowano znaczących ruchów kadro- wych, co z pewnoĞcią Ğwiadczy o osiągniĊciu w tej gaáĊzi zadowalającej efektywnoĞci.

Jedynie 23% spóádzielni wykazywaáo w latach 2007-2008 potrzebĊ ograniczenia zatrudnienia. Na przestrzeni lat 2005-2006 redukcjĊ zatrudnienia za- powiadaáa Ğrednio co 4 spóádzielnia. W ostatnich dwóch latach wystąpiáo zatem niewielkie ograniczenie planowanych zwolnieĔ (na poziomie 2 p.p.) w stosunku do dwóch lat wczeĞniejszych. Zdecydowanym zmianom ulegáa natomiast skala planowanych redukcji. Podczas gdy w latach 2005-2006 ksztaátowaáa siĊ ona na przeciĊtnym poziomie 6-7 osób, to w okresie 2007-2008 planowane zwolnienia miaáy dotyczyü przeciĊtnie 1 do 2 osób. Tak ostroĪne ruchy kadrowe z pewno- Ğcią byáy spowodowane zmniejszeniem siĊ podaĪy odpowiednio wykwalifiko- wanych pracowników na rynku lokalnym. W 2008 roku spóádzielnie nieznacznie zredukowaáy równieĪ plany odnoĞnie potrzeb zwiĊkszania dotychczasowego zatrudnienia. Udziaá jednostek, w których poziom zatrudnienia okreĞlano jako niewystarczający spadá o 3 p.p. i ksztaátowaá siĊ na poziomie 7%.

(20)

W latach 2005-2007 w badanej grupie RSP obserwowano rosnące nakáady pracy najemnej. Udziaá pracowników najemnych w strukturze zatrudnienia zwiĊkszaá siĊ, osiągając w kolejnych latach: 5,4% (2005 r.), 7,5% (2006 r.), 8,4% (2007 r.). W 2008 roku udziaá ten zatrzymaá siĊ na poziomie 8,3%. Byá to z pewnoĞcią efekt zapoczątkowanego w tym roku spowolnienia gospodarczego.

Spóádzielnie bowiem powiĊkszaáy nakáady pracy najemnej, lokując je w gáównej mierze w dziaáalnoĞci pozarolniczej.

KoniecznoĞü racjonalnego wykorzystania pracy w warunkach braku moĪ- liwoĞci radykalnej zmiany struktury i liczby zatrudnionych czáonków wymaga od zarządów spóádzielni poszukiwania rozwiązaĔ pozwalających w sposób optymalny wykorzystywaü wszystkie czynniki produkcji. W analizowanych latach 2005-2008 coraz wyraĨniej widaü dąĪenia spóádzielni do takiej racjonali- zacji. Proces ten jest zjawiskiem zróĪnicowanym i zaleĪy od lokalnych uwa- runkowaniaĔ funkcjonowania spóádzielni. NiemoĪliwe jest zatem sprowadzenie go do jednego schematu. Z pewnoĞcią jednak szansĊ wiĊkszej stabilizacji dla spóádzielni, jak równieĪ wiĊkszej ich konkurencyjnoĞci, stwarza moĪliwoĞü or- ganizowania przez nie grup producentów [Adamski i inni 2009].

Wielokrotnie wspominano juĪ w przeprowadzanych analizach, iĪ bardzo korzystne z punktu widzenia przyspieszania procesów dostosowawczych byáoby objĊcie czáonków spóádzielni instrumentami dającymi moĪliwoĞü skrócenia okresu pracy poprzez renty strukturalne. Staáyby siĊ one skutecz- nym bodĨcem mobilnoĞci podstawowego czynnika produkcji, jakim jest praca. Uáatwiáyby takĪe pozyskanie nowych pracowników o specjalistycznej wiedzy, co w konsekwencji pozwoliáoby na elastyczny dobór kierunku produkcji, technologii i technik wytwarzania. Czynnik liczby, wiedzy i umiejĊt- noĞci zatrudnionych czáonków przestaáby byü jednym z elementów ogranicza- jących rozwój, a tym samym optymalizacjĊ efektywnoĞci gospodarczej w badanych spóádzielniach [Guzewicz i inni 2007].

Do tej pory czynnik pracy, wykazywany obok niektórych skodyfikowa- nych zasad spóádzielczych, dotyczących miĊdzy innymi przyjmowania i wykluczania czáonków, podziaáu nadwyĪki finansowej, wycofywania wkáadów organizacji oraz zarządzania, uwaĪany byá za gáówny przejaw sáaboĞci tych jednostek [Mierzwa 2005]. W przyszáoĞci kapitaá ludzki moĪe siĊ jednak okazaü najcenniejszym skáadnikiem majątku, jakim spóádzielnie dysponują [BrodziĔski 2009]. Zapewnia im on bowiem przewagĊ nad gospodarstwami opartymi o na- jemną siáĊ roboczą, które w wypadku wystąpienia zaáamania podaĪy pracy mogą siĊ okazaü zmuszone do ograniczania prowadzonej produkcji.

(21)

Ziemia

Badaną zbiorowoĞü spóádzielni pod wzglĊdem skali zasobów ziemi bez wątpienia naleĪy zaliczyü do gospodarstw wielkoobszarowych. W przeszáo 96%

badanej zbiorowoĞci prowadzona byáa dziaáalnoĞü rolnicza na powierzchni przekraczającej 100 ha uĪytków rolnych. W RSP, podobnie jak w przypadku zasobów pracy, struktura zasobów ziemi równieĪ odbiega od tej powszechnie znanej w innych grupach gospodarstw. OtóĪ obok gruntów stanowiących wáa- snoĞü spóádzielni, uĪytkowane są takĪe grunty bĊdące wáasnoĞcią jej czáonków (tzw. wkáady czáonkowskie). Dodatkowo gospodarstwa spóádzielcze, podobnie jak inne grupy gospodarstw, uĪytkują równieĪ ziemiĊ jako posiadacze zaleĪni.

Grunty dzierĪawione przez spóádzielnie w przewaĪającej mierze są wáasnoĞcią Agencji NieruchomoĞci Rolnych (ANR), pozostaáe dzierĪawy pochodzą gáów- nie od osób prywatnych.

Rok 2008 byá kolejnym, w którym spóádzielnie ograniczaáy powierzchniĊ posiadanej ziemi. NaleĪy jednak zauwaĪyü, iĪ tempo ubywania gruntów w RSP począwszy od 2006 roku wyraĨnie sáabnie. Analizując pod tym kątem strukturĊ wáasnoĞci widaü, iĪ ograniczenia dotyczyáy zarówno gruntów wáasnych, jak i dzierĪawionych. Przy czym Ğrednią powierzchniĊ gruntów wáasnych i wkáa- dów czáonkowskich w ciągu ostatnich 4 lat systematycznie zmniejszano. Grun- ty dzierĪawione po ograniczeniu powierzchni w 2006 roku utrzymywane byáy na staáym poziomie (tabela 3).

Tabela 3 Powierzchnia ogólna oraz Ĩródáa pochodzenia gruntów w badanych RSP

w latach 1995-2008 (w ha na 1 RSP – stan na 31 XII) Lata

Wyszczególnienie

1995 1998 2000 2004 2005 2006 2007 2008 Powierzchnia ogóáem 454 422 441 445 440 422 415 410

z tego: dzierĪawa 74 69 90 83 80 69 69 69

wkáady czáonk. 90 67 76 91 100 96 96 92 ziemia wáasna 290 286 275 271 260 257 250 249

W 2008 roku obrót ziemią nie byá w badanej zbiorowoĞci zjawiskiem rzadkim, gdyĪ dotyczyá przeszáo 60% spóádzielni, jednak w stosunku do roku poprzedniego wyraĨnie zmalaá (spadek o 10 p.p.). Szczegóáowe analizy wykaza-

(22)

áy równieĪ znaczące zmniejszenie jego skali. W ostatnim roku badawczym 12%

ogóáu zbiorowoĞci powiĊkszyáo posiadany obszar (Ğrednio o 10 ha), zaĞ co druga spóádzielnia zadeklarowaáa jego zmniejszenie (Ğrednio o 12 ha).

Pozbywanie siĊ przez spóádzielnie gruntów wáasnych związane byáo z jednej strony z racjonalizacją gospodarki gruntami (rezygnacja z gruntów niskiej jakoĞci lub daleko poáoĪonych o wysokich kosztach produkcji), z drugiej zaĞ strony, w wielu przypadkach podyktowane byáo wzglĊdami finansowymi. Brak Ğrodków na bieĪącą dziaáalnoĞü oraz niska dochodowoĞü prowadzonych dziaáal- noĞci gospodarczych sprawiaáy, Īe czĊĞü spóádzielni traktowaáa sprzedaĪ ziemi jako koniecznoĞü w celu pozyskania gotówki.

Analizy prowadzone w latach poprzednich jednoznacznie wskazywaáy, Īe proces ograniczania posiadanej powierzchni gruntów bĊdzie kontynuowany i jego dynamiczny charakter bĊdzie utrzymany w przyszáoĞci. Potwierdzają to deklaracje od co drugiej z ankietowanych spóádzielni, odnoĞnie zamierzeĔ do- konania zmian obszaru posiadanych gruntów (niespeána co trzecia z nich pla- nowaáa powiĊkszenie zasobów ziemi). Z wieloletniej praktyki wynika, iĪ sza- cunki te mają zwykle zaniĪony charakter. Dlatego jest prawdopodobne, Īe w perspektywie najbliĪszych dwóch lat, zjawisko to moĪe dotyczyü znacząco wiĊkszej zbiorowoĞci.

Ograniczenie zasobu uĪytków rolnych, miaáoby wedáug zapowiedzi spóá- dzielców, dotyczyü gruntów wáasnych. W dalszej kolejnoĞci byáby to wynik wycofywania wkáadów przez dotychczasowych czáonków spóádzielni. W badanej zbiorowoĞci nie wykazywano planów rezygnacji z dzierĪaw gruntów od ANR, natomiast zakoĔczenie dzierĪaw od innych wáaĞcicieli miaáo mieü charakter in- cydentalny. Ta pewnego rodzaju stabilizacja areaáu ziemi dzierĪawionej moĪe byü efektem podjĊcia przez spóádzielnie zobowiązaĔ wieloletnich w związku z pobieraniem przez nie wsparcia z tytuáu ONW¹⁰ oraz udziaáu w programie rol- noĞrodowiskowym¹¹. Korzystanie ze wsparcia wymusiáo na RSP zawieranie z wáaĞcicielami dzierĪawionych gruntów umów wieloletnich, które byáy warun- kiem formalnym stawianym przez ARiMR. NaleĪy jednak przypuszczaü, iĪ ro- snące ceny ziemi bĊdą powodowaáy dalszy wzrost czynszów dzierĪawnych, co moĪe przyczyniü siĊ w przyszáoĞci do rezygnacji z czĊĞci dzierĪawionych gruntów.

10 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania.

11 Dziaáanie obejmuje 9 pakietów rolnoĞrodowiskowych. W ramach kaĪdego pakietu znajdują siĊ warianty rolnoĞrodowiskowe, które zawierają zestawy zadaĔ wykraczających poza obo- wiązujące podstawowe wymagania, i które nie pokrywają siĊ z innymi instrumentami Wspól- nej Polityki Rolnej (WPR).

(23)

W latach 2005-2008, zjawisko ograniczania zasobów ziemi, w odróĪnie- niu do wczeĞniejszego okresu, nie spowodowaáo poprawy jakoĞci posiadanych przez spóádzielnie gruntów. WskaĨnik bonitacji uĪytków rolnych, uĪywany w poprzednich analizach, do oceny przydatnoĞci rolniczej gruntów RSP, nie ulegá zmianie i wynosiá 0,98.

WzmoĪony obrót ziemią w okresie przed i poakcesyjnym w pewnym stopniu korzystnie przyczyniá siĊ do zmian w zakresie obniĪenia udziaáu grun- tów odáogowanych. JednakĪe w dalszym ciągu, pomimo pewnych fluktuacji, prawie poáowa badanych spóádzielni odáogowaáa grunty. Przy czym udziaá odáo- gów w ogólnej powierzchni uĪytków rolnych obniĪyá siĊ. W stosunku do roku 2005 udziaá ugorów w powierzchni gruntów ornych spadá w ostatnim roku ba- daĔ o 0,6 p.p. W tym samym okresie udziaá nie-uĪytkowanych áąk i pastwisk obniĪyá siĊ o 18,4 p.p. Z przeprowadzonej analizy wynika, Īe w tej dziedzinie pozostaje jeszcze wiele do nadrobienia, szczególnie w zakresie zagospodarowania trwaáych uĪytków zielonych. Wydaje siĊ bowiem, iĪ jest to kolejna z luk do- tycząca poprawy efektywnoĞci gospodarowania (wykres 5).

Wykres 5 Rolnicze spóádzielnie odáogujące grunty oraz ich udziaá w uĪytkach rolnych (%)

w latach 2005-2008

46% 48%

50%

42%

2,9% 1,7% 1,6% 2,3%

32,0%

14,9% 18,1%

13,6%

0%

15%

30%

45%

2005 2006 2007 2008

Udziaá RSP odáogujących grunty Udziaá ugorów w powierzchni GO

Udziaá nieuĪytkowanych áąk i pastwisk w powierzchni TUZ

(24)

Zjawisko odáogowania gruntów, jak i nie w peáni efektywnego ich wykorzystania, jest równieĪ związane z brakiem odpowiednich regulacji stosunków wodnych. Problem ten w prowadzonych analizach jest rokrocznie przywoáywa- ny, a w perspektywie ostatnich kilku lat, nabiera szczególnego znaczenia wobec coraz czĊstszych zmian pogodowych oraz wystĊpowania klĊsk suszy na przemian z intensywnymi i gwaátownymi opadami deszczu. W niektórych przypadkach racjonalne staje siĊ nie tylko osuszanie, ale równieĪ nawadnianie posiadanych upraw. Ogromne koszty inwestycji oraz ich planowany zasiĊg czynią to przedsiĊwziĊcie niemoĪliwym ze wzglĊdu na sytuacjĊ finansową spóádzielni.

Jedynie przy zaangaĪowaniu wáadz samorządowych oraz znacznym wsparciu finansowym paĔstwa, RSP mogáyby pozwoliü sobie na realizacjĊ tak kapitaáo- cháonnych inwestycji. W 2008 roku ponad 15% uĪytkowanych przez spóádziel- nie gruntów wymagaáo melioracji, zaĞ poĞród gruntów zmeliorowanych – sta- nowiących niespeána 51% ogóáu gruntów – renowacji wymagaá co szósty hektar.

W badanej zbiorowoĞci spóádzielni z roku na rok coraz bardziej widoczne stają siĊ dziaáania zmierzające do poprawy bilansu wody, miĊdzy innymi poprzez przestrzeganie odpowiednich terminów zabiegów agrotechnicznych oraz utrzymywanie okrywy roĞlinnej na gruntach ornych w okresie zimowym. Dzia- áania te w gáównej mierze determinowane są udziaáem jednostek w programie rolnoĞrodowiskowym. W 2008 roku 18 z 48 badanych spóádzielni realizowaáy przedsiĊwziĊcia rolnoĞrodowiskowe. Zdecydowanie najwiĊkszą popularnoĞcią cieszy siĊ pakiet „ochrona gleb i wód”. Niektóre spóádzielnie realizują równieĪ zaáoĪenia pakietu rolnictwa zrównowaĪonego.

4. Majątek spóádzielni i Ĩródáa jego finansowania

Gáówną determinantą sprawnego funkcjonowania jednostki, jest zdolnoĞü optymalnego dostosowania aktywów oraz wielkoĞci zatrudnienia do potrzeb konkretnego kierunku produkcji, przy uwzglĊdnieniu skali prowadzonej dziaáal- noĞci. Zatem wielkoĞü majątku wykorzystywanego w procesie produkcyjnym, jego struktura oraz Ĩródáa finansowania stają siĊ kluczowymi elementami wpáy- wającymi na sprawnoĞü ekonomiczną spóádzielni oraz bezpoĞrednio rzutującymi na jej efektywnoĞü. W latach 2005-2008 nie stwierdzono w badanej zbiorowoĞci przypadków korzystania z leasingu operacyjnego odnoĞnie wykorzystywanych skáadników majątku, stąd wszystkie jego skáadniki, wyáączając dzierĪawione grunty, stanowiáy wáasnoĞü RSP.

ĝrednia wartoĞü posiadanych przez spóádzielnie aktywów netto w prze- ciągu 4 lat od akcesji Polski do UE niezmiennie rosáa. W 2008 roku wynosiáa

(25)

ponad 2,9 miliona zá. Odnosząc tĊ wartoĞü do roku poprzedniego, uzyskano wzrost w wysokoĞci 4%. Bez wątpienia te dodatnie zmiany wartoĞci majątku, w analizowanej zbiorowoĞci RSP, są zjawiskiem zdecydowanie pozytywnym z punktu widzenia rozwoju dziaáalnoĞci gospodarczej.

W strukturze skáadników bilansu RSP stwierdzono w 2008 roku, tak jak i w roku wczeĞniejszym, powiĊkszenie udziaáu aktywów trwaáych spowodowane wzrostem wartoĞci maszyn i urządzeĔ technicznych. Jest to wynik zna- czących inwestycji, jakie spóádzielnie poczyniáy w tym zakresie. NaleĪy za- znaczyü, iĪ obserwowany wzrost wartoĞci gruntów, w ogólnej strukturze akty- wów, z pewnoĞcią nie byá powiązany ze zmianami iloĞciowymi posiadanego areaáu, a jedynie ze zmianą wartoĞci rynkowej ziemi (tabela 4).

Tabela 4 Struktura i dynamika zmian skáadników aktywów w latach 2004-2008 (%)

Zmiana struktury aktywów Wyszczególnienie

Struktura aktywów w

2004 r.* 05/04 06/05 07/06 08/07 Aktywa trwaáe

52,2 4,45 -4,02 0,1 0,91

w tym:

grunty 16,9 4,89 -1,07 0,45 0,23

budynki oraz obiekty inĪynierii

wodnej i lądowej 24,6 -1,65 -2,48 -1,50 -1,82

maszyny i Ğrodki transportowe 8,8 0,64 0,04 1,04 1,55

Aktywa obrotowe 47,8 -4,45 4,02 -0,1 -0,91

w tym:

zapasy 20,8 -2,02 -2,13 0,05 2,21

naleĪnoĞci krótkoterminowe 22,0 -1,99 0,81 -1,94 -1,16

àącznie aktywa 100,0 1,52 4,10 3,71 3,86

*Praktycznie jest to struktura aktywów na 1 stycznia 2005.

W analizowanym okresie udziaá budynków oraz obiektów inĪynierii wodnej i lądowej, ulega wyraĨnemu zmniejszeniu w ogólnej wartoĞci aktywów trwaáych. Pozycja ta od lat ulega systematycznej redukcji, co jest spowodowane gáównie zuĪyciem fizycznym oraz moralnym budynków i budowli, ale takĪe wynikiem ich likwidacji bądĨ sprzedaĪy.

(26)

Aktywa obrotowe rolniczych spóádzielni produkcyjnych w 2008 roku, w relacji do roku 2004, nieznacznie zmniejszyáy swój udziaá w ogólnej strukturze majątku. Przede wszystkim wpáynĊáo na to ograniczanie kredytu kupieckie- go, jakiego spóádzielnie udzielaáy swoim kontrahentom. W 2008 roku powiĊk- szyá siĊ, za sprawą niekorzystnej koniunktury cenowej na rynku zbóĪ, poziom zapasów utrzymywanych przez spóádzielnie. Jednostki, które mogáy sobie po- zwoliü na przechowanie plonów, w duĪej mierze decydowaáy siĊ na to, licząc na podwyĪki cen. Stabilnie na tle czterech ostatnich okresów ksztaátowaáa siĊ natomiast wycena stad obrotowych, przy nieznacznym spadku wartoĞci bydáa, obserwowano pewien wzrost wartoĞci trzody.

PrzedsiĊbiorstwa prowadzące dziaáalnoĞü rolniczą zwykle charakteryzują siĊ duĪym udziaáem trwaáych skáadników w majątku. JuĪ wstĊpna analiza struktury aktywów spóádzielni pokazuje, Īe udziaá aktywów trwaáych nie odbiega znacząco od udziaáu aktywów obrotowych, zatem za znaczący na tle innych grup gospodarstw, naleĪy uznaü udziaá skáadników obrotowych w aktywach RSP.

PrawidáowoĞü ta utrzymuje siĊ niezmiennie od 2004 roku i moĪe wynikaü m.in.

ze znacznego zuĪycia majątku trwaáego oraz niedoszacowania wartoĞci posiadanej ziemi. Stan posiadanych Ğrodków obrotowych w spóádzielniach, w tym zwáaszcza Ğrodków pieniĊĪnych, Ğwiadczyü moĪe równieĪ o znacznych planach inwestycyjnych na najbliĪszą przyszáoĞü, a tym samym zapowiadaü zwiĊkszenie wartoĞci majątku trwaáego spóádzielni, a w dalszej perspektywie wzrostu jego udziaáu w ogólnej strukturze aktywów.

W spóádzielniach, nie bez znaczenia dla wielkoĞci aktywów obrotowych jest takĪe memoriaáowe rozliczanie przyznanych páatnoĞci bezpoĞrednich do gruntów rolnych. Są one realizowane przez agencjĊ páatniczą od grudnia danego roku do czerwca roku nastĊpnego. Zatem bardzo czĊsto ksiĊguje siĊ je jako na- leĪnoĞci krótkoterminowe w strukturze aktywów obrotowych, gdyĪ spáywają na konto spóádzielni dopiero w roku nastĊpnym. ĝrodki te, obok zakupu materiaáów do produkcji, przeznaczane są równieĪ na dziaáania inwestycyjne przedsiĊbior- stwa, remonty, modernizacjĊ, a takĪe zakup nowych maszyn. Tym samym przy- czyniają siĊ do powiĊkszania udziaáu aktywów trwaáych.

Począwszy od 2005 roku, w analizowanej zbiorowoĞci spóádzielni, rokrocznie obserwowany jest wzrost wartoĞci posiadanego majątku. Nadal jednak spóádzielnie, na tle innych gospodarstw wielkoobszarowych, wyróĪniaáy siĊ bardzo niskimi relacjami kapitaáu do pracy. WartoĞü ksiĊgowa aktywów trwa- áych (bez wartoĞci ziemi), przypadająca na jednego zatrudnionego w RSP, zna- cząco wzrosáa w stosunku do 2005 roku, i wyniosáa w 2008 roku 66,8 tys. zá (przyrost o 38% w ciągu 4 lat). W dalszym ciągu byáa jednak znacząco niska, w porównaniu do Ğredniej dla próby gospodarstw wielkoobszarowych, w których

(27)

wartoĞü ta ksztaátowaáa siĊ na poziomie 165,2 tys zá. na osobĊ [Kagan 2009].

W spóádzielniach wzrosáa równieĪ wartoĞü majątku ogóáem (netto) w relacji do zatrudnionego (wskaĨnik technicznego uzbrojenia pracy). WskaĨnik ten, w ostatnim roku analizy, ksztaátowaá siĊ na poziomie 180,8 tys. zá. Pomimo, iĪ wzrósá on w czteroleciu roku o 29%, to jednak w dalszym ciągu, byá on niĪszy o 45 tys. zá, w odniesieniu do zbiorowoĞci gospodarstw rolnych powstaáych na bazie majątku Skarbu PaĔstwa.

Omawiana zbiorowoĞü spóádzielni korzystniej ksztaátowaáa siĊ przy po- równaniu wskaĨnika technicznego uzbrojenia pracy¹², który byá niespeána o 30%

niĪszy niĪ w gospodarstwach wielkoobszarowych. NaleĪy przypuszczaü, iĪ za- obserwowane zróĪnicowanie w wyposaĪeniu pracy w Ğrodki trwaáe, w ujĊciu brutto, w stosunku do wartoĞci netto, wynika z róĪnicy w ekonomicznym za- mortyzowaniu siĊ majątku trwaáego obu grup badawczych. Spóádzielnie, jako starsze formy gospodarowania (dáuĪej funkcjonujące na rynku), niĪ gospodarstwa powstaáe na początku lat dziewiĊüdziesiątych na bazie paĔstwowych gospodarstw rolnych, wykazywaáy znacznie wiĊksze zuĪycie majątku trwaáego.

Pomimo 4-letniej wzmoĪonej modernizacji majątku, jaka miaáa miejsce w RSP, wartoĞü Ğrodków trwaáych caákowicie umorzonych ksztaátowaáa siĊ w 2008 roku na poziomie 60% wartoĞci aktywów trwaáych brutto.

NaleĪy równieĪ przypomnieü, Īe w spóádzielniach gáównym powodem tak znaczącego odsetka zuĪycia aktywów trwaáych, byá fakt wystĊpowania przez doĞü dáugi okres, ujemnej stopy reprodukcji majątku trwaáego. W latach 1998- -2004, na skutek dekoniunktury na rynku surowców rolnych, spóádzielnie zmuszone byáy ograniczyü nakáady inwestycyjne.

Jak juĪ wspomniano, wraz z integracją z UE, nastąpiáa w RSP znacząca poprawa w tempie reprodukcji majątku trwaáego (wykres 6). W 2005 roku spóá- dzielnie powiĊkszyáy nakáady związane z modernizacją potencjaáu wytwórczego w takim stopniu, iĪ przekroczyáy one wartoĞü odpisów amortyzacyjnych, i praktycznie po raz pierwszy od 1998 roku odnotowaáy rozszerzony poziom reprodukcji majątku. Choü u Ĩródáa tych zmian moĪna doszukaü siĊ wielu czynników, wiĊkszoĞü z nich bezpoĞrednio związana jest z objĊciem polskiego rolnictwa mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej. Fakt ten táumaczy takĪe bardzo niską aktywnoĞü inwestycyjną w okresie przedakcesyjnym. Spowodowaáo to równieĪ pominiĊcie spóádzielni jako potencjalnych beneficjentów przy wdraĪaniu prze-

12 Techniczne uzbrojenie pracy wyraĪono ilorazem wartoĞci Ğrodków trwaáych brutto (bez wartoĞci ziemi i stada podstawowego) i liczby zatrudnionych.

(28)

dakcesyjnego programu SAPARD¹³. Dodatkowym czynnikiem okazaá siĊ ponadto opóĨniony w czasie przepáyw Ğrodków z tytuáu páatnoĞci bezpoĞrednich, jak teĪ przesuniĊcie w czasie uruchomienia programów wspierania inwestycji w gospodarstwach w kolejnym okresie programowania, tj. PROW¹⁴ i SPO¹⁵ w latach 2004-2006 [DroĨdziel 2007].

Wykres 6.

Stopy inwestowania w RSP w latach 1998-2008

jako relacja nakáadów inwestycyjnych (bez zakupu ziemi) do amortyzacji

1,06 1,14 1,07

1,19 0,59

0,8

1,02

0 0,5 1 1,5

2008 2007 2006 2005 2004 2000 1998

Lata

Stopa inwestowania

NaleĪy podkreĞliü, iĪ nieznaczne osáabienie stopy reprodukcji majątku w roku 2006, nie byáo spowodowane jedynie zmniejszeniem skali inwestycji w RSP, ale takĪe rosnącymi odpisami amortyzacyjnymi wynikającymi ze wzrostu wartoĞci majątku trwaáego. Podobne zjawisko wystąpiáo równieĪ w roku 2008. Apogeum inwestycyjne w spóádzielniach, czyli lata 2005 i 2007, w naturalny sposób odzwierciedlają okresy uruchamianych dziaáaĔ pomocowych. Dla- tego bez wątpienia naleĪy stwierdziü, iĪ kluczową rolĊ w dziaáalnoĞci inwesty- cyjnej spóádzielni odegraáy fundusze strukturalne. W latach 2005-2007 w badanej zbiorowoĞci, przeszáo co druga RSP (54%) uzyskaáa zwrot czĊĞci lub caáoĞci poniesionych wydatków na Ğrodki trwaáe. W 2008 roku kolejne cztery spóá- dzielnie deklarowaáy chĊü realizacji inwestycji dofinansowywanych z budĪetu

13SAPARD – unijny program finansowego wspierania programów dostosowywania rolnictwa do gospodarki rynkowej w krajach stowarzyszonych, oczekujących na czáonkostwo w Unii Europejskiej.

14 Plan Rozwoju Obszarów wiejskich na lata 2004-2006.

15 SPO – Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja sektora Īywno- Ğciowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006”.

(29)

PROW 2007-2013¹⁶. Ich finalizacja z pewnoĞcią przyczyni siĊ do wzrostu na- káadów inwestycyjnych w 2009 roku.

W przedsiĊwziĊciach, które juĪ zrealizowano spóádzielnie bardzo czĊsto korzystaáy z dostĊpnych programów wsparcia inwestycyjnego tj. „Inwestycje w gospodarstwach rolnych” zrealizowane ze Ğrodków SPO 2004-2006 oraz

„Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Europejskiej” w ramach PROW 2004-2006.

NajwiĊkszym zainteresowaniem, zarówno pod wzglĊdem podpisanych umów, jak i wielkoĞci transferów pieniĊĪnych cieszyá siĊ program „Inwestycje w gospodarstwach rolnych”. W latach 2005-2007 z skorzystaáo z niego okoáo 40% analizowanej zbiorowoĞci spóádzielni, otrzymując zwrot czĊĞci poniesionych kosztów kwalifikowanych inwestycji (zwykle na poziomie 50%). Przed- miotem dofinansowywanych inwestycji, byáy najczĊĞciej ciągniki rolnicze bardzo duĪej mocy wraz z maszynami wspóápracującymi oraz kombajny zboĪowe.

Deklaracje spóádzielni, które záoĪyáy wnioski w 2007 do nowej edycji programu

„Inwestycje w gospodarstwach rolnych” finansowanego z PROW 2007-2013, w dalszym ciągu, zdają siĊ potwierdzaü kierunek modernizacji Ğrodków trans- portu oraz maszyn jako wiodący.

Wykres 7 Udziaá spóádzielni ponoszących nakáady inwestycyjne w latach 2005-2008

16 PROW 2007-2013 í Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 jest instru- mentem realizacji polityki Unii Europejskiej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich

0% 20% 40% 60% 80% 100%

2008 2007 2006 2005

Razem

RSPĞrednie i maáe (poniĪej 100 ESU) RSP duĪe (pomiedzy 100 - 250 ESU) RSP bardzo duĪe (powyĪej 250 ESU)

(30)

Z dziaáania „Dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów Unii Eu- ropejskiej” w ramach PROW w latach 2005-2007, w badanej zbiorowoĞci, sko- rzystaáo 17% spóádzielni. W gáównej mierze dotacje te byáy przeznaczone na wybudowanie páyt obornikowych i zbiorników na gnojówkĊ lub gnojowicĊ.

Wsparcie w ramach tego dziaáania wypáacano w dwóch transzach, pierwszej

„zaliczkowej”, i drugiej po zrealizowaniu projektu. WiĊkszoĞü spóádzielni za- koĔczyáa te inwestycje, otrzymując drugą czeĞü wsparcia w roku 2006. Tylko w jednej RSP odbiór inwestycji przeciągnąá siĊ na początek roku 2007.

W latach 2005-2008, w analizowanej zbiorowoĞci 48 spóádzielni, nakáady na inwestycje wykazywaáo Ğrednio 77% badanej próby. W grupie spóádzielni maáych i Ğrednich (do 100 ESU) przeciĊtnie w roku inwestowaáo 68% jednostek.

W spóádzielniach duĪych (od 100 do 250 ESU) aktywnoĞü inwestycyj- ną Ğrednio w roku prowadziáo 76% spóádzielni, a w grupie RSP o najwiĊk- szych rozmiarach produkcji inwestowaáo w sposób ciągáy 88% jednostek. Za- tem najczĊĞciej w okresie poakcesyjnym inwestowaáy spóádzielnie bardzo duĪe i duĪe (wykres 7).

Przy analizie wielkoĞci poniesionych nakáadów inwestycyjnych na przestrzeni od 2005 do 2008 roku, nie stwierdzono wystĊpowania korelacji pomiĊ- dzy jednostkami najsilniej modernizującymi majątek, a ich wielkoĞcią ekono- miczną. Zarówno w zbiorowoĞci Ğrednich, duĪych, jak i bardzo duĪych RSP znajdowaáy siĊ jednostki o znaczącej wielkoĞci realizowanych inwestycji.

Analizując wysokoĞü poniesionych nakáadów inwestycyjnych w RSP, moĪna zaobserwowaü, wyraĨne ich powiĊkszanie począwszy od 2007 roku (tabela 5). Rok 2007 byá w tej dziedzinie okresem przeáomowym, bowiem wydatki inwestycyjne wzrosáy do najwyĪszego poziomu w ostatnim 10-leciu. W 2008 roku nakáady inwestycyjne nieznacznie siĊ obniĪyáy. Tradycyjnie najwyĪszy udziaá w inwestycjach przypadá na zakup maszyn. RSP przeznaczaáy na ten cel okoáo 80% Ğrodków inwestycyjnych. Spóádzielcy są zatem Ğwiadomi pewnego dystansu technologicznego, jaki dzieli ich spóádzielnie od pozostaáych wielkoobszarowych gospodarstw, zarówno w Polsce, jak i w caáej zjednoczonej Euro- pie. DąĪą wiĊc do tego, aby te róĪnice jak najszybciej zniwelowaü.

Drugą kategorią inwestycji RSP co do wielkoĞci nakáadów, byáy nowe budynki. W 2007 roku na ten cel spóádzielnie przeznaczyáy niemal 13% Ğrod- ków inwestycyjnych, a w 2008 roku ponad 11%. Tradycyjnie najniĪszy okazaá siĊ udziaá inwestycji poniesionych na adaptacje i kapitalne remonty bo byá on w ostatnim roku analizy wrĊcz znikomy.

(31)

Tabela 5 WysokoĞü oraz struktura nakáadów inwestycyjnych w badanych RSP

w latach 1998-2008 (w tys. zá na RSP i 1 ha UR)

Nakáady razem^* Nakáady na

nowe budownictwo zakup maszyn adaptacje i remonty

Rok

RSP 1 ha UR

RSP 1 ha RSP 1 ha RSP 1 ha 1998 135,0 0,34 22,0 0,05 59,9 0,15 23,0 0,06 2000 111,7 0,25 22,1 0,06 63,5 0,14 23,0 0,07 2004 104,2 0,27 6,5 0,02 48,8 0,12 14,6 0,04 2005 138,1 0,39 5,0 0,01 111,9 0,32 2,8 0,01 2006 123,7 0,31 9,7 0,03 42,3 0,11 2,7 0,01 2007 191,1 0,50 15,9 0,05 98,9 0,26 4,5 0,01 2008 183,5 0,48 9,4 0,03 73,4 0,20 0,1 -

* Pozycja „Nakáady razem” uwzglĊdnia równieĪ nakáady poniesione na zakup ziemi oraz wartoĞü finansowych skáadników majątku trwaáego.

Omawiając strukturĊ majątku, naleĪy równieĪ zwróciü uwagĊ na fakt, iĪ wiele spóádzielni nie wykorzystuje w procesie produkcyjnym posiadanych bu- dynków. Problem tzw. „pustostanów” nie jest zjawiskiem nowym w RSP. Wy- stĊpuje bowiem od początku przemian ustrojowych lat dziewiĊüdziesiątych.

Mimo Īe budynki te nie byáy wykorzystywane w procesie produkcji, odpisy amortyzacyjne obciąĪaáy wyniki finansowe badanych jednostek. TrudnoĞci z zagospodarowaniem tego majątku spóádzielcy niejednokrotnie táumaczą záym stanem technicznym oraz niedostosowaniem do wymagaĔ zmieniających siĊ technologii produkcji. Niejednokrotnie káopoty te wynikają równieĪ z nieko- rzystnego usytuowania wolnych budynków, uniemoĪliwiającego dostĊp do nich innym podmiotom (sáaba infrastruktura drogowa). W związku z tym, pomimo aktywnego dziaáania badanych jednostek, proces zagospodarowywania niewy- korzystanych budynków przebiega bardzo powoli. Od 2004 roku udaáo siĊ adap- towaü kilkanaĞcie budynków inwentarskich. W gáównej mierze dotyczy to sta- rych obór, które w związku z poprawą koniunktury na rynku mleka byáy po- nownie obsadzane zwierzĊtami. W tym samym okresie zagospodarowano rów- nieĪ niewielką iloĞü pozostaáych budynków niezwiązanych z produkcją zwierzĊ-

(32)

cą (4 magazyny). Jednak w dalszym ciągu przybywa równieĪ nowych pustosta- nów. Po 2007 roku byáy to gáównie stare chlewnie (tabela 6).

Tabela 6 Planowany sposób zagospodarowania nieuĪytkowych budynków

w badanych RSP (stan 31 XII 2008 roku) Sposób zagospodarowania Rodzaj

budynków Liczba pustostanów adaptacja sprzedaĪ dzierĪawa rozbiórka

Brak po- mysáu na zagospo- darowanie

Budynki inwentarskie w tym:

33 5 3 2 9 14

obory 13 3 1 1 2 6

chlewnie 13 0 2 0 4 7

kurniki 7 2 0 1 3 1

Pozostaáe bu-

dynki 24 - 15 7 2 0

Razem 57 5 18 9 11 14

Pomimo, iĪ spóádzielcy w wiĊkszoĞci ankietowanych spóádzielni mają plany w zakresie zagospodarowania pustostanów, naleĪy przypuszczaü, Īe w kolejnych latach moĪliwoĞü adaptacji lub sprzedaĪy posiadanego majątku bĊdzie równieĪ ograniczona. Dotyczy to zwáaszcza budynków inwentarskich, których kupno lub dzierĪawa przez podmioty zewnĊtrzne moĪe byü nieopáacalna, a adaptacja do celów gospodarczo-produkcyjnych bardzo kapitaáocháonna.

W badanej zbiorowoĞci spóádzielni zobrazowane trendy w skali prowadzonych inwestycji, jak i fluktuacja poszczególnych skáadników majątku, w sposób powiązany warunkowaáy zmiany w zakresie poziomu finansowania aktywów róĪnego rodzaju kapitaáem (tabela 7).

Z przeprowadzonej analizy wynika, iĪ począwszy od 2005 roku rósá udziaá kapitaáu wáasnego w strukturze pasywów spóádzielni. Poprawiaáa siĊ zatem kon- dycja finansowa tych jednostek. W latach 2005-2007 obserwowany byá równieĪ wzrost poziomu zadáuĪenia dáugoterminowego w RSP. Rosáa zatem skáonnoĞü badanych jednostek do ponoszenia ryzyka. Sprzyjaáy temu zarówno pewne uáa- twienia w dostĊpie do Ğrodków finansowych oferowanych przez banki, stabilizu-

(33)

jąca siĊ sytuacja finansowa jednostek, jak teĪ wspomniany dostĊp do Ğrodków pomocowych, który jednoczeĞnie wywoáaá inwestycje modernizacyjne. W 2008 roku widoczna juĪ byáa pewna odwrotna tendencja w tej dziedzinie í banki roz- poczĊáy zaostrzanie procedur kredytowych w związku z szalejącym na Ğwiecie kryzysem finansowym oraz coraz realniejszymi oznakami spowolnienia gospodarczego w Polsce. Spóádzielnie zatem w mniejszym stopniu korzystaáy z kredytów dáugoterminowych, a zaczĊáy posiákowaü siĊ zaciąganiem innego rodzaju zobowiązaĔ krótkoterminowych. Mimo iĪ takie dziaáania pomniejszaáy páynnoĞü finansową spóádzielni, byáy one jak najbardziej uzasadnione, gdyĪ spóádzielnie te posiadáy od pewnego czasu duĪe rezerwy w tej dziedzinie.

Tabela 7 Struktura i dynamika zmian skáadników pasywów w latach 2004-2008 (%)

Zmiana struktury pasywów Wyszczególnienie

Struktura pasywów

w 2004 r.* 05/04 06/05 07/06 08/07

Kapitaá wáasny 75,2 3,88 -1,30 0,59 0,21

w tym:

podstawowy 10,5 0,15 -0,61 -0,45 -0,46

zapasowy 64,7 3,72 -0,68 -0,92 0,43 Rezerwy i zobowiązania

dáugoterminowe 5,5 -0,34 0,84 0,91 -0,77

kredyty dáugoterminowe 3,2 0,90 1,04 0,32 -0,20 Zobowiązania

krótkoterminowe 18,4 -5,69 -0,56 -1,99 0,32

kredyty krótkoterminowe 7,5 -2,71 -0,74 -0,53 -023

àącznie pasywa 100,0 1,52 4,10 3,71 3,86

*Praktycznie jest to struktura pasywów na 1 stycznia 2005.

W okresie pomiĊdzy 2005 a 2008 rokiem malaá systematycznie, choü w coraz mniejszym stopniu, udziaá kredytów krótkoterminowych. Kredyty te od 2005 roku przestaáy byü atrakcyjną formą finansowania Ğrodków obrotowych dla spóádzielni ze wzglĊdu na zaprzestanie wspóáfinansowania ich pozyskania

(34)

z budĪetu paĔstwa. NiechĊtnie zatem zaciągaáy tego typu zobowiązania o charakte- rze komercyjnym, ze wzglĊdu na relatywnie wysokie koszty ich pozyskania.

Na przestrzeni lat 2005-2008, mimo wystĊpowania omówionych zmian w strukturze pasywów, spóádzielnie charakteryzowaáy siĊ bardzo zachowawczą, a zarazem bezpieczną strategią finansowania swej dziaáalnoĞci. Majątek trwaáy w peáni finansowaá posiadany kapitaá wáasny, dziĊki czemu, w caáym analizowanym okresie, obserwowano dodatni poziom kapitaáu obrotowego (pracujące- go). Ta bardzo zachowawcza polityka finansowa, jaką spóádzielnie decydowaáy siĊ prowadziü, skutkowaáa w latach 2005-2007 rokrocznym powiĊkszaniem siĊ páynnoĞci finansowej (wykres 8). W 2008 roku tendencja ta odwróciáa siĊ, jest to naturalna konsekwencja omawianego wczeĞniej spadku aktywów bieĪących przy jednoczesnym przyroĞcie zobowiązaĔ krótkoterminowych.

Wykres 8 WskaĨnik páynnoĞci bieĪącej¹⁷ i szybkiej¹⁸ w RSP lata 2005-2008

Pomimo pewnego powiĊkszenia udziaáu zobowiązaĔ bieĪących w finan- sowaniu cyklu eksploatacyjnego, w dalszym ciągu, moĪna mówiü o wystĊpo- waniu nadpáynnoĞci. Bardzo podobnie ksztaátowaá siĊ równieĪ stopieĔ pokrycia zobowiązaĔ krótkoterminowych aktywami o duĪym stopniu páynnoĞci. Prawi-

17 Stosunek aktywów bieĪących do zobowiązaĔ krótkoterminowych.

18 Stosunek aktywów bieĪących pomniejszonych o zapasy do zobowiązaĔ krótkotermino- wych.

4,48 4,26 3,76

3,42

1,91

2,37 2,49

2,87

2005 2006 2007 2008

páynnoĞü bieĪąca páynnoĞü szybka

(35)

dáowoĞci te wystĊpowaáy w badanym okresie we wszystkich grupach, niezaleĪ- nie od rozmiarów prowadzonej dziaáalnoĞci. Ze wzglĊdu na to, iĪ sytuacja ta utrzymuje siĊ w dáuĪszym okresie, powinna ona skáaniaü kierownictwo spóá- dzielni do zbadania przyczyn takiego ksztaátowania páynnoĞci [SierpiĔska 2000]. Jest to przypuszczalnie jeden z gáównych obszarów potencjalnej poprawy efektywnoĞci finansowej spóádzielni, a tym samym sprawnoĞci ich gospodarowania [GoáĊbiewski 2005].

5. DziaáalnoĞü gospodarcza

Rolnicze spóádzielnie produkcyjne dziaáalnoĞü gospodarczą opierają gáównie na prowadzeniu: produkcji roĞlinnej, chowie i hodowli zwierząt, ale równieĪ zajmują siĊ one dziaáalnoĞcią pozarolniczą. W sposób naturalny kierunek dziaáalnoĞci oraz wielkoĞü wytwarzanej produkcji podlega corocznym zmianom w wyniku decyzji podejmowanych przez jednostki na podstawie bie- Īącej analizy rynku. W procesie decyzyjnym spóádzielnie czĊsto biorą pod uwa- gĊ równieĪ strukturĊ i specyfikĊ posiadanych zasobów oraz uwarunkowania klimatyczne danego regionu. Pomimo pewnych zmian, w dziedzinie prowadzonych dziaáalnoĞci niezmiennie podstawową produkcją spóádzielni pozostaje rol- nictwo. Jego znaczenie wyraĪone udziaáem tej dziaáalnoĞci w sprzedaĪy, od 1998 roku wykazywaáo tendencjĊ wzrostową (tabela 8).

Tabela 8 WielkoĞü i struktura sprzedaĪy w badanych RSP w latach 1998-2008

(w tys. zá na 1 ha UR i w proc.)

Udziaá w sprzedaĪy (%) produkty

Lata

SprzedaĪ produktów

i usáug na 1 ha roĞlinne zwierzĊce przetwórstwo usáugi

1998 4,84 19,9 27,9 32,8 19,4 2000 4,96 19,8 31,2 30,2 18,8 2004 5,59 23,9 29,2 31,5 15,4 2005 4,03 34,1 41,9 13,7 10,3 2006 4,34 36,2 38,3 12,9 12,6 2007 4,82 39,0 38,9 11,9 10,2 2008 4,77 37,8 38,6 12,6 11,0

PrzystĊpując do oceny struktury sprzedaĪy spóádzielni, naleĪy zaznaczyü, iĪ w wyniku powiĊkszenia pola obserwacji RSP w 2005 roku mamy do czynie- nia z pewnym przewartoĞciowaniem prezentowanych danych. Nie mniej jednak w obu tych okresach – zarówno przed 2005 r., jak i po – widoczna byáa tenden-