bardzo unikalnym Ĩródáem informacji na temat tej formy wáasnoĞci, dokonano pomiaru efektywnoĞci technicznej. UmoĪliwiáo to dalsze porównywanie wyni-ków jednostek, a tym samym dokonanie peániejszej analizy badanej grupy RSP.
Analiza wyników tego pomiaru umoĪliwiáa ocenĊ wykorzystania posiadanych zasobów spóádzielni pod kątem prowadzonych przez nie dziaáalnoĞci. Starano siĊ tym samym okreĞliü, czy w grupie spóádzielni wystĊpowaáy obszary poten-cjalnej nieefektywnoĞci, które po zidentyfikowaniu ich Ĩródeá, mogáyby siĊ przyczyniü do poprawy sytuacji ekonomicznej poszczególnych jednostek. Ocena efektywnoĞci technicznej, w poáączeniu z finansową, umoĪliwiáa równieĪ do-káadniejszą identyfikacjĊ jednostek w najtrudniejszej sytuacji.
67% 79% 67% 73% 71%
33% 21%
33% 27% 29%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
2005 2006 2007 2008 Ğrednia
RSP powiĊkszające swoją wartoĞü
RSP w których nastĊpowaáa utrata wartoĞci
Wykorzystując do badania efektywnoĞci metodĊ DEA, starano siĊ po-przez szczegóáową weryfikacjĊ uzyskanych wyników oraz dobór zmiennych w jak najwiĊkszym stopniu wyeliminowaü pewne niedoskonaáoĞci tej metody, jakie wynikają z adaptowania jej na grunt oceny gospodarstw rolnych. Pomimo tych dziaáaĔ, w dalszym ciągu nie moĪna w peáni wykluczyü pewnych zafaászo-waĔ wyników, z uwagi na trudnoĞci kwantyfikacji specyficznych zewnĊtrznych czynników oddziaáujących na taką jednostkĊ decyzyjną, jaką jest spóádzielnia.
Przykáadem mogą tu byü odmienne warunki przyrodnicze, a w skrajnych wy-padkach wystĊpujące lokalne klĊski suszy czy inne zdarzenia natury losowej.
Uzyskane wyniki modelu CCR na danych panelowych z lat 2005-2008 poszczególnych grup wielkoĞci ekonomicznej spóádzielni, potwierdziáy znaną od dawna prawidáowoĞü (tabela 15). Wraz ze wzrostem wielkoĞci ekonomicznej poprawiaáa siĊ przeciĊtna efektywnoĞü gospodarowania. Zatem w związku z wpáywem skali dziaáalnoĞci, najbardziej efektywne okazaáy siĊ jednostki naj-wiĊksze, a najniĪszy poziom efektywnoĞci odnotowywano w spóádzielniach ma-áych i Ğrednich. Aby wyeliminowaü wpáyw wielkoĞci produkcji przy dalszej ocenie efektywnoĞci spóádzielni, zdecydowano wykorzystywaü gáównie podej-Ğcie zmiennych efektów skali, tj. model BCC. Podejpodej-Ğcie uwzglĊdniające zmien-ne efekty skali umoĪliwiáo tym samym peániejsze porównanie jednostek, wyeli-minowano bowiem wpáyw róĪnicy rozmiarów prowadzonej dziaáalnoĞci. Obli-czona przy uĪyciu modelu CCR efektywnoĞü operacyjna byáa traktowana tylko jako miara pomocnicza, pozwalająca okreĞliü efektywnoĞci skali.
Przy analizie, obok Ğredniej dla danej grupy, obliczono równieĪ wartoĞü Ğrodkową, która byáa wartoĞcią pomocniczą ze wzglĊdu na znaczny rozkáad uzyskanych wyników. W kaĪdej grupie znajdowaáy siĊ bowiem jednostki skraj-nie skraj-nieefektywne, jak i te o peánej efektywnoĞci.
Otrzymane wyniki uzyskane przy zastosowaniu modelu BCC umoĪliwi-áy stwierdzenie, iĪ najwyĪszą efektywnoĞcią operacyjną w okresie po wstąpie-niu Polski do UE wykazywaáy siĊ spóádzielnie bardzo duĪe. Grupa tych jedno-stek jednoczeĞnie charakteryzowaáa siĊ najmniejszym zróĪnicowaniem uzy-skanych wyników, o czym mówi bliska Ğredniej wartoĞü Ğrodkowa (mediana) i najmniejsze ze wszystkich grup odchylenie standardowe. Zatem doĞü znacz-na skala prowadzonej dziaáalnoĞci (powyĪej 250 ESU) oraz niewielkie jej zróĪnicowanie w dáuĪszej perspektywie czasowej powodowaáy, iĪ ta grupa spóádzielni wykazaáa siĊ najbardziej zoptymalizowanym stosunkiem nakáadów do uzyskanych przychodów.
Tabela 15 Wyniki pomiaru efektywnoĞci technicznej dla panelu 48 badanych spóádzielni
w latach 2005-2008
RSP wg wielkoĞci ekonomicznej EfektywnoĞü
techniczna Miary statystyczne maáe
iĞrednie duĪe bardzo
duĪe Ğrednio
odchylenie standardowe
0,258
ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ wáasnych; Obliczenia wykonane w DEAP 2.1.
Drugą w kolejnoĞci zbiorowoĞcią pod wzglĊdem Ğredniej optymalizacji nakáadów byáy spóádzielnie maáe i Ğrednie, o wielkoĞci ekonomicznej do 100 ESU. Grupa ta jednak charakteryzowaáa siĊ bardzo duĪą zmiennoĞcią uzyskiwa-nych wyników. Do tego stopnia, jeĪeli przyjĊlibyĞmy za kryterium medianĊ, grupĊ tĊ naleĪaáoby sklasyfikowaü jako najmniej efektywną. WystĊpowaáy w niej bowiem jednostki, w których okreĞlona przez model moĪliwoĞü ograni-czenia zagregowanych nakáadów bez zmniejszenia przychodów, ksztaátowaáa siĊ na poziomie ponad 90%.
DoĞü maáo korzystnie na przestrzeni lat 2005-2008 pod wzglĊdem moĪli-woĞci redukcji nakáadów do efektów, wypadaáa grupa spóádzielni duĪych o wielkoĞci ekonomicznej pomiĊdzy 100 a 250 ESU. Gáówną przyczyną takiego stanu rzeczy byáa na ogóá duĪa róĪnorodnoĞü prowadzonej w tych jednostkach dziaáalnoĞci. Prowadząc kilka dziaáalnoĞci, spóádzielnie angaĪowaáy w procesy produkcyjne znaczące iloĞci kapitaáu, co przy najmniejszych báĊdach organiza-cyjnych rzutowaáo ujemnie na wyniki efektywnoĞci. Wynikające z analizy zna-czące moĪliwoĞci redukcji nakáadów bez zmniejszania efektu w spóádzielniach naleĪących do tej grupy, powinno skáoniü je do przyjrzenia siĊ strukturze pono-szonych nakáadów produkcyjnych.
Gradacja wyników efektywnoĞci skali produkcji jest adekwatna do po-dziaáu na grupy wielkoĞci ekonomicznej. NajwiĊksze moĪliwoĞci poprawy
efek-tywnoĞci nakáadów dziĊki zmianie rozmiarów dziaáalnoĞci gospodarczej miaáa grupa jednostek najmniejszych, natomiast najmniejsza róĪnica pomiĊdzy rze-czywista skalą, a optymalną wystĊpowaáa w spóádzielniach bardzo duĪych.
Uzyskane wyniki umoĪliwiáy wskazanie w kaĪdej z omawianych grup jednostek wzorcowych, tj. znajdujących siĊ na obwiedni oraz spóádzielni odsta-jących – znajduodsta-jących siĊ poza obszarem efektywnoĞci (tabela 16). Grupą, w której najwiĊcej, bo okoáo 40% obserwacji stanowiá zbiór odniesienia, byáy spóádzielnie maáe i Ğrednie. NaleĪy przy tym zaznaczyü, iĪ wiĊksza czĊĞü jedno-stek efektywnych dziaáaáo w obszarze zmiennych efektów skali.
W zbiorowoĞci spóádzielni bardzo duĪych, grupa bĊdąca na obwiedni byáa najmniejsza – zaledwie 13,3% obserwacji. Pozostaáa grupa 13 RSP potencjalnie mogáaby zmniejszyü nakáady na produkcjĊ o 13%. Ograniczenia nakáadów, po-dobnie jak w caáej zbiorowoĞci, dotyczą gáównie podstawowych kosztów opera-cyjnych oraz pracy najemnej.
Tabela16 Badane grupy spóádzielni w latach 2005-2008 pod wzglĊdem
efektywnoĞci technicznej (model BBC)
RSP wg wielkoĞci ekonomicznej
WskaĨniki Maáe
iĞrednie DuĪe Bardzo
duĪe ĝrednio
Liczba spóádzielni 16 17 15 48
Spóádzielnie z maksymalną
efektywno-Ğcią – znajdujące siĊ na obwiedni (%) 37,5 29,4 13,3 27,1 w tym: dziaáające na obszarze
zmiennych efektów skali (%) 83,3 60,0 50,0 69,2 Spóádzielnie nie w peáni efektywne –
znajdujące siĊ poza obszarem efektyw-noĞci (%)
62,5 70,6 86,7 72,9
ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ wáasnych.
àącznie, w caáej analizowanej próbie spóádzielni w ponad 70% jednostek stwierdzono moĪliwoĞü ograniczenia zagregowanych nakáadów bez konieczno-Ğci ograniczenia przychodów. W praktyce oznacza to, iĪ znaczna czĊĞü bada-nych spóádzielni powinna przeanalizowaü strukturĊ nakáadów w celu eliminacji powstaáych luk produkcyjnych.
Przeprowadzona analiza efektywnoĞci technicznej metodą DEA nie umoĪliwia w sposób jednoznaczny dokonaü oceny sytuacji finansowej
rolni-czych spóádzielni produkcyjnych, bowiem wyznacza ona jedynie kierunki tencjalnej poprawy wyników w niektórych jednostkach. MoĪliwoĞü taka po-wstaje dopiero wtedy, gdy odniesiemy poziom wykorzystania nakáadów w da-nej jednostce do osiąganych przez nią wyników finansowych, czyli rentowno-Ğci prowadzonej dziaáalnorentowno-Ğci. Zatem zgodnie z zaáoĪeniami przedstawionymi w czĊĞci metodycznej stworzono macierz (wykres 13) zaleĪnoĞci pomiĊdzy uĞrednionymi wskaĨnikami rentownoĞci kapitaáu wáasnego (ROE) i efektyw-noĞci technicznej z okresu od 2005 do 2008 roku, na której wydzielono cztery obszary problemowe.
Analiza poszczególnych obszarów macierzy umoĪliwiáa ocenĊ potencjal-nych moĪliwoĞci rozwoju, jak równieĪ zagroĪeĔ, które mogą prowadziü do li-kwidacji jednostki (tabela 17 ).
Wykres 13 Macierz zaleĪnoĞci pomiĊdzy rentownoĞcią kapitaáu wáasnego (ROE)
a efektywnoĞcią techniczną (Ğrednia z lat 2005-2008)
ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ wáasnych.
Najlepszą sytuacją mogáy poszczyciü siĊ spóádzielnie, które na wykresie umieszczone są w obszarze efektywnoĞci technicznej oraz dodatnich wyników rentownoĞci. W sytuacji takiej znalazáo siĊ w perspektywie ostatniego czterole-cia ponad 12% analizowanej zbiorowoĞci RSP. LiczebnoĞü liderów w kaĪdej z grup okazaáa siĊ taka sama. Zatem w takiej samej liczbie byáy to podmioty o najwiĊkszych rozmiarach prowadzonej dziaáalnoĞci, spóádzielnie duĪe, jak i maáe oraz Ğrednie. Po wnikliwej analizie zbiorowoĞci liderów moĪna
stwier--25%
-20%
-15%
-10%
-5%
0%
5%
10%
15%
20%
0 0,5 1
RSP Ğrednie i maáe (poniĪej 100 ESU) RSP duĪe (pomiedzy 100 - 250 ESU) RSP bardzo duĪe (powyĪej 250 ESU)
ROE(%)
EfektywnoĞü techniczna
dziü, iĪ u znacznej czĊĞci z nich, uzyskanie dobrych wyników finansowych oraz optymalnej efektywnoĞci technicznej byáo efektem umiejĊtnego áączenia inten-sywnej produkcji roĞlinnej ze specjalizacją w dziale produkcji zwierzĊcej. Spóá-dzielnie te niejednokrotnie okazywaáy siĊ równieĪ w pewnym zakresie specjali-zowaü w prowadzeniu dziaáalnoĞci usáugowej.
Spóádzielnie rozwojowe to najwiĊksza podgrupa w badanej zbiorowoĞci RSP, bo przeszáo 52%. Byáy to jednostki rentowne, jednak pozostające w obsza-rze nieefektywnoĞci. Miaáy one zatem moĪliwoĞü poprawy wyników prowadzo-nej dziaáalnoĞci gospodarczej poprzez wzrost efektywnoĞci techniczprowadzo-nej.
W grupie tej najliczniejszą reprezentacjĊ posiadaáy spóádzielnie najwiĊksze, a zaraz za nimi plasowaáy siĊ te o duĪej skali produkcji. DziaáalnoĞcią wystĊpu-jącą doĞü czĊsto w spóádzielniach rozwojowych, obok produkcji roĞlinnej, byáa dziaáalnoĞü przetwórcza.
Tabela17 Ocena stopnia zagroĪenia likwidacją badanej zbiorowoĞci RSP
przy wykorzystaniu tzw. analizy portfelowej
(obliczenia dla panelu 48 jednostek Ğrednia z lat 2005-2008) RSP wg wielkoĞci ekonomicznej StopieĔ zagroĪenia likwidacją
Maáe i Ğrednie DuĪe Bardzo
duĪe Razem W znacznym stopniu zagroĪone
likwidacją 4 3 0 7
Potencjalnie zagroĪone
likwidacją 4 3 3 10
Jednostki rozwojowe 6 9 10 25
Spóádzielnie rentowne,
w peáni efektywne technicznie 2 2 2 6
Razem RSP 16 17 15 48
ħródáo: opracowano na podstawie badaĔ wáasnych.
W obszarze o znacznym potencjalnym zagroĪeniu likwidacją, w latach 2005-2008 znajdowaáo siĊ 10 RSP (niespeána 21% próby). Okazaáo siĊ, iĪ byáy to 4 jednostki naleĪące do spóádzielni maáych i Ğrednich, oraz po 3 naleĪące do duĪych i bardzo duĪych RSP. NaleĪy zaznaczyü, iĪ grupa ta okazaáa siĊ bardzo niejednorodna pod wzglĊdem wypracowanych wyników finansowych. Obser-wowano w niej bowiem zarówno jednostki, które przynosiáy straty na poziomie przeszáo 20% w skali roku, jak i spóádzielnie o niewielkiej ujemnej rentownoĞci.
W przypadku tych drugich moĪe siĊ okazaü, Īe nawet niewielka poprawa efek-tywnoĞci spowoduje przesuniĊcie ich na obszar rozwojowy w przyszáoĞci.
W przypadku spóádzielni o duĪych stratach, poprawa wykorzystania nakáadów moĪe siĊ okazaü niewystarczająca, aby ustabilizowaü sytuacjĊ tych spóádzielni w przyszáoĞci. W grupie RSP potencjalnie zagroĪonych likwidacją znajdowaáy siĊ spóádzielnie o róĪnych kierunkach specjalizacji produkcji (doĞü czĊsto byáy to spóádzielnie zajmujące siĊ wyáącznie uprawami polowymi). Cechą áączącą te jednostki byáa potrzeba a raczej koniecznoĞü modernizacji oraz racjonalizacji posiadanych zasobów. Spóádzielnie te stoją na ogóá przed dylematem podjĊcia tego typu kroków. Warto wspomnieü, iĪ odciąganie w czasie tych dziaáaĔ i po-zostawanie w tym obszarze w perspektywie kolejnych kilku lat z pewnoĞcią moĪe doprowadziü do ich likwidacji.
W zdecydowanie najgorszej sytuacji, a przez to w najwiĊkszym stopniu naraĪone na proces likwidacji, są 4 jednostki ze zbiorowoĞci maáych i Ğrednich RSP oraz kolejne 3 z grupy spóádzielni duĪych. Spóádzielnie te prowadziáy na ogóá produkcjĊ rolniczą o niewielkich rozmiarach oraz przewaĪnie niedochodo-wą dziaáalnoĞü pozarolniczą. Podmioty te, pomimo peánego wykorzystania po-noszonych nakáadów, nie byáy rentowne. Zachodzi w nich zatem koniecznoĞü zmiany technologii produkcji, co jest przedsiĊwziĊciem bardzo kapitaáocháon-nym i coraz trudniejszym w realizacji za sprawą droĪejących kredytów inwesty-cyjnych. MoĪna zatem przypuszczaü, iĪ spóádzielnie stanowiące 15 % caáej ana-lizowanej zbiorowoĞci w najbliĪszej przyszáoĞci ulegną likwidacji.